T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE EKONOMİSİNİN GELİŞİMİ AÇISINDAN DIŞ KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ DANIŞMAN Doç. Dr. Hüseyin AKYILDIZ Hazırlayan Selda ALTIN ISPARTA, 2003

2 i İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i TABLOLAR DİZİNİ... vi GİRİŞ... ix BİRİNCİ BÖLÜM DIŞ FİNANSMAN KAYNAKLARININ TEORİK ÇERÇEVESİ 1. KAVRAMSAL OLARAK DIŞ KAYNAKLARIN KAPSAMI, ÖNEMİ VE TÜRLERİ Dış Kaynakların Kapsamı Dış Kaynak Kavramı Dış Kaynak Dış Yardım ( Kredi) İlişkisi Dış Kaynak Dış Borç İlişkisi Dış Kaynak Yabancı Sermaye İlişkisi Dış Kaynakların Önemi Dış Kaynak Türleri Dış Kredi Kullanımı Yoluyla Sağlanan Kaynaklar Vadelerine Göre Dış Krediler Kısa Vadeli Krediler Orta ve Uzun Vadeli Krediler Kullanılış Biçimlerine Göre Dış Krediler Kalkınma Kredileri Proje Kredileri Program Kredileri Teknik Krediler Savunma Kredileri İhracat Kredileri Borç Erteleme ve Refinansman Kredileri Ticari Krediler Serbest ve Bağlı Krediler Borçlananın Hukuki Statüsüne Göre Dış Krediler Yararlanılan Kaynaklara Göre Dış Krediler Hükümet Kredileri Özel Kreditörlerden Sağlanan Krediler... 20

3 ii Sayfa Uluslararası Finansman Kuruluşlarından Sağlanan Krediler Yabancı Sermaye Yatırımları Yoluyla Sağlanan Kaynaklar Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Portföy Yatırımları ULUSLARARASI FİNANSMAN KURULUŞLARI Uluslararası Para Fonu Dünya Bankası Grubu Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası Uluslararası Finansman Kurumu Uluslararası Kalkınma Birliği Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı Avrupa Yatırım Bankası Asya Kalkınma Bankası Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası İslam Kalkınma Bankası İKİNCİ BÖLÜM GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIŞ KAYNAK İHTİYACININ NEDENLERİ, BELİRLEME YÖNTEMLERİ, KULLANIM İMKANINI BELİRLEYEN FAKTÖRLER, DIŞ KAYNAK KULLANIMININ GELİŞİMİ, ANALİZİ VE EKONOMİK ETKİLERİ 1. GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIŞ KAYNAK İHTİYACININ NEDENLERİ Tasarruf Yetersizliği Dış Ticaret Açığı Diğer Nedenler Bütçe Açıklarının Giderilmesi Savunma Harcamalarının Finansmanı Ekonomik İstikrarın Sağlanması ve Korunması Büyük Ölçekli Yatırımların Finansmanı Sanayileşme İçin Gerekli Girdilerin ve Teknik Bilginin Finansmanı Dış Borçların Refinansmanı Olağanüstü Harcamaların Finansmanı DIŞ KAYNAK İHTİYACINI BELİRLEME YÖNTEMLERİ Tasarruf-Yatırım Açığı Yöntemi Ödemeler Dengesi Açığı Yöntemi İkili Açık Yöntemi... 51

4 iii 2.4. Massetme Kapasitesi Yöntemi GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIŞ KAYNAK KULLANIM İMKANINI BELİRLEYEN FAKTÖRLER Dış Borç Ödeme Kapasitesi Dış Kaynak İhtiyaç Rasyosu Toplam Dış Borç / GSMH Rasyosu Toplam Dış Borç/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ İhracat Rasyosu Faiz Servisi/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ Tolpam Döviz Gelirleri Rasyosu Uluslararası Rezervler/ Dış Borç Stoku Rasyosu Kredi Değerliliği GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIŞ KAYNAK KULLANIMININ GELİŞİMİ VE ANALİZİ DIŞ KAYNAK KULLANIMININ ETKİLERİ Dış Kaynakların Ekonomik Büyümeye Etkisi Dış Kaynakların Dış Ticaret Açıkları Üzerindeki Etkisi Dış Kaynakların Üretim İmkanlarının Artmasına Etkisi Dış Kaynakların Sosyal Açıdan Etkileri Dış Kaynakların Maliyeti ÜÇÜNÇÜ BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİSİNİN GELİŞİMİ AÇISINDAN DIŞ KAYNAK İHTİYACININ NEDENLERİ, DIŞ KAYNAK KULLANIMININ TARİHSEL GELİŞİMİ VE ANALİZİ 1. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE DIŞ KAYNAK İHTİYACININ NEDENLERİ Tasarruf Yetersizliği Dış Ticaret Açığı TÜRKİYE EKONOMİSİNDE DIŞ KAYNAK KULLANIMININ TARİHSEL GELİŞİMİ VE ANALİZİ Dönemi Dönemi ( Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı) Dönemi (İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı) Dönemi (Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı) ve Dönemi Türkiye Ekonomisinin Dış Kaynak Kullanımında 1980 Sonrası Gelişmeler Dönemi Yabancı Sermaye Yatırımlarının Gelişimi Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat Miktarındaki Gelişmeler Dış Borçların Gelişimi

5 iv Dönemi Dış Borçluluk Göstergeleri ve Dış Borçların Çeşitli Rasyolar Aracılığıyla Analizi Toplam Dış Borç/GSMH Rasyosu Toplam Dış Borç/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ Toplam Döviz Gelirleri Rasyosu Faiz Servisi/ İhracat Rasyosu Cari İşlemler Açığı/ GSMH Rasyosu Dönemi Yabancı Sermaye Yatırımlarının Gelişimi Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat Miktarındaki Gelişmeler Dış Borçların Gelişimi Dönemi Dış Borçluluk Göstergeleri ve Dış Borçların Çeşitli Rasyolar Aracılığıyla Analizi Toplam Dış Borç/GSMH Rasyosu Toplam Dış Borç/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ Toplam Döviz Gelirleri Rasyosu Faiz Servisi/ İhracat Rasyosu Cari İşlemler Açığı/ GSMH Rasyosu Uluslar arası Rezerv/ Dış Borç Stoku Rasyosu Türkiye Ekonomisinin Dış Kaynak Kullanımında 1990 Sonrası Gelişmeler Dönemi Yabancı Sermaye Yatırımlarının Gelişimi Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat Miktarındaki Gelişmeler Dış Borçların Gelişimi Dönemi Dış Borçluluk Göstergeleri ve Dış Borçların Çeşitli Rasyolar Aracılığıyla Analizi Toplam Dış Borç/GSMH Rasyosu Toplam Dış Borç/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ Toplam Döviz Gelirleri Rasyosu Faiz Servisi/ İhracat Rasyosu Cari İşlemler Açığı/ GSMH Rasyosu Dönemi Yabancı Sermaye Yatırımlarının Gelişimi Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat Miktarındaki Gelişmeler Dış Borçların Gelişimi Dönemi Dış Borçluluk Göstergeleri ve Dış Borçların Çeşitli Rasyolar Aracılığıyla Analizi Toplam Dış Borç/GSMH Rasyosu

6 v Toplam Dış Borç/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ İhracat Rasyosu Toplam Dış Borç Servisi/ Toplam Döviz Gelirleri Rasyosu Faiz Servisi/ İhracat Rasyosu Uluslararası Rezerv/ Dış Borç Stoku Rasyosu Cari İşlemler Açığı/ GSMH Rasyosu SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA

7 vi TABLOLAR DİZİNİ Sayfa Tablo 1.OECD Ülkelerinin Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımı Akışları Tablo 2.Bazı Kredi Derecelendirme Kuruluşlarının Notları ve Not Karşılıkları.. 59 Tablo 3.Gelişmekte Olan Ülkelere Yönelik Uluslararası Finansman Akışları ( ) Tablo 4.Gelişmekte Olan Ülkelere Yönelik Uluslararası Finansman Akışları ( ) Tablo 5.Türkiye de GSMH, Tasarruflar ve Yatırımların Gelişimi ( Tablo 6.Türkiye nin Cari İşlemler Açığı Dolayısıyla Dış Kaynak İhtiyacı ( Tablo 7.Türkiye ye Dış Kaynak Girişi ( ) Tablo 8.ABD den Sağlanan Bağış ve Krediler ( ) Tablo Yılı Sonu İtibariyle Dış Borçlar Tablo 10.B.B.Y.K.P. Döneminde Kullanılan Konsorsiyum Kredileri ( ) Tablo11.B.B.Y.K.P. Döneminde Özel Kaynaklardan Sağlanan Dış Kaynak Tablo12. İ.B.Y.K.P. Döneminde Kullanılan Konsorsiyum Kredileri ( ) Tablo 13.Dış Borçların Gelişimi ( ) Tablo 14.Dış Borç Bağış Payı ve Faiz Oranlarındaki Gelişmeler ( ).. 94 Tablo 15. Dönemi Özel Sermaye Hareketleri ( ) Tablo 16. İhracat, İthalat, Ticaret Dengesi, Cari İşlemler Dengesi ve Borç Servisi Oranı ( ) Tablo 17. Yabancı Sermaye Yatırımları ( ) Tablo 18. Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat Tablo 19. Dünya Bankası Şartlı Yapısal Uyum Kredileri ( )

8 vii Tablo 20. IMF Kredilerinin Kullanım Miktarları ( ) Tablo 21. Dış Borç Stokunun Profili ( ) Tablo 22. Dış Borç Stokundaki Gelişmeler ( ) Tablo 23. Dış Borç Stoklarında Yapılan Ayarlamalar ( ) Tablo 24. Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (Kamu) Tablo 25. Başlıca Ekonomik Göstergeler ( ) Tablo 26. Dış Borç Ödeme Kapasitesini Gösteren Çeşitli Rasyolar Tablo 27.Yabancı Sermaye Yatırımları ( ) Tablo 28.Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat ( ) Tablo 29. Dış Borç Stokunun Profili ( ) Tablo 30. Dış Borç Stokunda Gelişmeler ( ) Tablo 31. Dış Borç Stoklarında Yapılan Ayarlamalar ( ) Tablo 32. Başlıca Ekonomik Göstergeler ( ) Tablo 33. Dış Borç Ödeme Kapasitesini Gösteren Çeşitli Rasyolar Tablo 34. Yabancı Sermaye Yatırımları ( ) Tablo 35. Portföy Yatırımları ( ) Tablo 36. Tahvil İhraçları ( ) Tablo 37. Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat ( ) Tablo 38. Dış Borç Stokunun Profili ( ) Tablo 39. Dış Borç Stokunda Gelişmeler ( ) Tablo 40. Orta ve Uzun Vadeli Kredilerin Finansman Kaynaklarına Göre Dağılımı Tablo 41. Başlıca Ekonomik Göstergeler ( ) Tablo 42. Dış Borç Ödeme Kapasitesini Gösteren Çeşitli Rasyolar Tablo 43. Yabancı Sermaye Yatırımları ( ) Tablo 44. Türkiye de Faaliyette Bulunan Yabancı Sermayeli Kuruluşların Sektörel Dağılımı Tablo 45. Türkiye de Faaliyette Bulunan Kuruluşların Ülkelere Göre Dağılımı Tablo 46. Portföy Yatırımları ( )

9 viii Tablo 47. Tahvil İhraçları ( ) Tablo 48. Yurt Dışı Müteahhitlik Hizmetleri, İşçi Döviz Gelirleri ve Bedelsiz İthalat ( ) Tablo 49. Dış Borç Stokunun Profili ( ) Tablo 50. Dış Borç Stokunda Gelişmeler ( ) Tablo 51. Alacaklılara Göre Dış Borç Stoku ( ) Tablo 52. Borçlulara Göre Dış Borç Stoku ( ) Tablo 53. Dış Borçların Döviz Kompozisyonu ( ) Tablo 54. Dış Borçların Döviz Kompozisyonu Kur Etkisi ( ) Tablo 55. Başlıca Ekonomik Göstergeler ( ) Tablo 56. Dış Borç Ödeme Kapasitesini Gösteren Çeşitli Rasyolar

10 ix 1. GİRİŞ Kalkınma sürecinin farklı aşamalarında bulunan çok sayıda ülke ekonomisini içinde bulunduran dünya ekonomisi, tarihsel süreç içinde ülkelerin mevcut kaynakları paylaşmaları ve bu kaynakların transfer edilmesi konusunda farklı gelişmelere sahne olmuştur. Bu süreç içerisinde gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmalarının finansmanı için gerekli olan kaynak ihtiyacının boyutlarında da değişmeler meydana gelmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin dış kaynak ihtiyacı, bu ülkelerin yapısal sorunlarının da temelini oluşturan tasarruf yetersizliği ve ödemeler bilançosu açıklarından kaynaklanmaktadır. Ekonomik kalkınmanın finansmanı için bu açıkların giderilmesi gereği dış kaynakların çeşitli şekillerde kullanılmasını zorunlu hale getirmiştir. Dış kaynaklar, sağlanma yolları, kullanış biçimleri ve ekonomik etkileri bakımından farklılıklar göstermektedir. Dış kredi, doğrudan yabancı sermaye yatırımları, portföy yatırımları ve diğer tüm finansman türlerini içeren dış kaynakların kullanımı dünya ekonomik konjonktürünün gelişimine paralel bir seyir izlemektedir. Özellikle 2. Dünya savaşı sonrasında gelişmekte olan ülkelere yönelik dış kaynak akımları artış eğilimi içerisine girmiş ve 1950 li yıllarda resmi krediler ağırlık taşımıştır. 2. Dünya Savaşı döneminde kurulan IMF, IBRD vb. uluslararası mali kuruluşun desteğiyle 1960 lı yıllarda söz konusu kuruluşlardan sağlanan kredilerin artışı aynı zamanda dış kaynakların tarihi süreç içerisinde giderek çeşitlendiğinin de bir göstergesi olmuştur. Nitekim 1970 li yıllara gelindiğinde sayılan iki dış kaynağa uluslararası ticari banka kredileri de eklenmiştir li yıllarda ulusal finans piyasalarının uluslararasılaşması yolunda atılan adımlarla birlikte uluslararası sermaye hareketlerinin hızla artış eğilimine girmesi bu çeşitlenmenin artmasına neden olmuştur li yıllar gelişmekte olan ülkeler açısından doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının artırılması çabalarının

11 x yoğunlaştığı yıllar olmuştur lı yıllara gelindiğinde uluslararası piyasaların bütünleşmesi sonucunda portföy yatırımlarında da önemli artışlar meydana gelmiştir. Halen başında bulunduğumuz 2000 li yıllar ise gelişmekte olan ülkelerin dış kaynak ihtiyacının ve dış kaynaklara olan aşırı bağımlılığın doğurduğu sorunların devam ettiği yıllardır. Bu süreç içerisinde Türkiye de dış kaynak kullanımının gelişimine bakıldığında, ülkemizin bu konuda dünyada ve diğer gelişmekte olan ülkelerde oluşan konjonktürün etkisinde bir gelişim seyri izlediği görülmektedir. Türkiye diğer tüm gelişmekte olan ülkelerle birlikte büyük ölçüde tasarruf yetersizliği ve dış ticaret açıkları sonucunda oluşan kaynak ihtiyacı içerisindedir. Bu ihtiyaç Cumhuriyetin kurulduğu 1923 yılından günümüze kadar geçen süreçte farklı boyutlarda ortaya çıkmıştır. Temelde tasarruf yetersizliği sorununu ve ödemeler dengesi açıklarını gidermek ve böylece ekonomik kalkınmaya hız vermek amacıyla temin edilen dış kaynakların kullanılması konusunda temel hedeflerden sapmaların doğurduğu olumsuz sonuçlar, içinde bulunduğumuz yıllarda halen tartışılmaktadır. Bu nedenle, dış kaynak kullanımının Türkiye ekonomisi üzerindeki etkilerinin açıklığa kavuşturulması büyük önem taşımaktadır. Bu çalışma böyle bir ihtiyaçtan doğmuştur. Çalışmamızda, gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye nin dış kaynak kullanımı, dış kaynakların önemi, gelişimi ve oluşturduğu etki tarihsel gelişim süreci içerisinde incelenerek analiz edilecektir. Bu inceleme ve analizin kapsamına, dış kaynakların önemi, dış kaynak ihtiyacının nedenleri, etkileri ve dış kaynak kullanımının ortaya çıkardığı sonuçlar girmektedir. Çalışmamız üç bölüm olarak hazırlanmıştır. İlk bölümde dış kaynakların teorik çerçevesi incelenmiştir. Bu bölümde dış kaynakların kapsamı, önemi ve türleri hakkında bilgi verilmektedir. İkinci bölümde gelişmekte olan ülkelerde dış kaynak ihtiyacının ortaya çıkışı, dış kaynak ihtiyacının nedenleri ve dış kaynak kullanımının ekonomik etkileri İkinci

12 xi Dünya Savaşı sonrasından günümüze kadar geçen süreçte incelenerek sonuçlar analiz edilmektedir. Üçüncü bölümde ise Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundan günümüze kadar geçen süreçte dış kaynak kullanımı ve ortaya çıkan sonuçlar incelenip analiz edilmektedir. Çalışmamız dış kaynak kullanımında 1980 sonrası gelişmelerin ağırlıklı olarak işlendiği bu bölümden sonra sonuç ve öneriler bölümü ile tamamlanmaktadır.

13 1 BİRİNCİ BÖLÜM DIŞ FİNANSMAN KAYNAKLARININ TEORİK ÇERÇEVESİ 1. KAVRAMSAL OLARAK DIŞ KAYNAKLARIN KAPSAMI ÖNEMİ VE TÜRLERİ 1.1. Dış Kaynakların Kapsamı Gelişmekte olan ülkeler geçmişten günümüze pek çok iktisadi ve sosyal problemlerle iç içedir. Bu ülkelerdeki tüm sosyal, siyasal ve iktisadi sorunların temelinde kalkınmanın doğal yapısından kaynaklanan finansman sorununun yattığı görülmektedir. Bu sorunun aşılabilmesi için sermaye birikiminin sağlanması ve bu yolla ekonomik gelişme yolunda adımlar atılması gerekmektedir. Ancak, gelişmekte olan ülkelerin içinde bulunduğu bir takım yapısal darboğazlar nedeniyle iktisadi kalkınmalarının finansmanını sağlayacak sermaye birikiminin yeterli olmaması, bu ülkeleri kalkınmanın finansmanında dış kaynak kullanımına yöneltmektedir. Kalkınmanın finansmanında önemli bir yere sahip olan dış kaynakların kapsamı oldukça geniştir. Bir ülkenin, bir başka ülkeden veya bu ülkedeki kişi veya kuruluşlardan dış yardım, dış kredi, dış borç, yabancı sermaye yatırımı ve diğer imkanlar şeklinde temin ettiği faktörlerin tümü dış kaynak kapsamına girmektedir Dış Kaynak Kavramı Dış kaynak kavramı, ülkeler arasında meydana gelen parasal akımları ifade etmektedir. Bu kavramın yerine çoğu zaman dış borç, dış yardım, yabancı sermaye kavramlarının kullanıldığı görülmektedir. Ancak dış kaynak kavramı günümüzde sayılan kavramların hepsini içine alarak hükümetler arası kredileri, uluslararası mali kuruluşlardan sağlanan kredileri, uluslararası satıcı kredilerini, her türlü teknik

14 2 yardım ve bağışları, portföy yatırımlarını ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını kapsayan bir nitelik taşımaktadır. 1 Dış kaynaklarla finansmanın 1990 lı yıllara kadar gelişmekte olan ülkelerin kalkınma amaçlı orta ve uzun vadeli ticari banka kredileri ile ikili ve çok yanlı borçlanmaları kapsadığı görülmektedir. Ancak, 1990 lı yıllardan itibaren yoğun bir şekilde görülen yeni finansman türleri ile birlikte dış kaynak kavramını geleneksel ve alternatif dış kaynaklar olarak iki ana grupta incelemek mümkündür. 2 Geleneksel dış kaynaklar; uluslararası mali kurumlardan sağlanan kaynakları, devletlerarası yardımları ve uluslararası ticari banka kredilerini kapsamaktadır. Alternatif dış kaynaklar ise geleneksel kaynakların dışında kalan diğer finansman şekilleridir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları, uluslararası tahvil, mevduat sertifikası ve finansman bonosu ihraçları ve diğer tüm özel kaynaklı finansmanlar bu grupta yer almaktadır. 3 Dış kaynak kavramının kapsamı içerisine giren diğer kavramlar çoğu zaman aynı anlamda kullanılmakla birlikte aralarında bazı farklar bulunmaktadır. Bu açıdan, bu kavramların ve dış kaynak kavramıyla olan ilişkilerinin tek tek ele alınması yaptığımız tanımın kapsamını daha açık bir şekilde ortaya koyacaktır Dış Kaynak Dış Yardım ( Dış Kredi ) İlişkisi Genel anlamıyla yardım, zor durumda bulunanlara, bu zorluğun azaltılması veya ortadan kaldırılması için gerekli araçların verilmesidir. Ekonomik açıdan ise; ekonomik kalkınma çabası içindeki gelişmekte olan ülkelerin bu amaçlarına yardımcı olmak için, gelişmiş ülkeler tarafından kamu kesimi kaynaklarından karşılıksız ya da 1 Pınar ÖNERTÜRK, Dış Borçlanma ve Dış borç Ödeme Kapasitesi, Maliye Dergisi, No: 38, Mart-Nisan 1979, s. 55; Ahmet AKSOY, Türkiye nin Dış Finansman İmkanları ve Bu İmkanlardan Özel Kuruluşların Yararlanmasını Etkileyen Faktörler, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 1983, s. 7-18; Macit İNCE, Devlet Borçlanması (Kamu Kredisi), Seçkin Yayınevi, Ankara, 1996, s Harun BAL, Uluslararası Finansman, Dış Borç ve Türkiye, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, Yayın No:222, Ankara, 2000, s DPT, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Yayın No: DPT: 2514 ÖİK.532, Ankara Mayıs 2000, s. 2.

15 3 gerçek maliyet değerlerinin altında bir ödeme karşılığında sağlanan kaynaklar olarak tanımlanmaktadır. 4 Dış yardım, ekonomik kaynakların veya satın alma gücünün ülkeler arasında serbest şekilde transfer edilmesi olarak da tanımlanmaktadır. 5 Dar anlamda dış yardımlar, genellikle hibe şeklinde veya ödeme koşulları uygun olan sermaye akımlarıdır. Geniş anlamda dış yardımlar ise, hibe veya uygun koşullardaki sermaye akımları ile birlikte, özellikle gelişmekte olan ülkelere çeşitli şart ve şekillerde verilen kredileri kapsamaktadır. 6 Dış yardımlar karşılıksız olabildiği gibi, geri ödemesi uygun koşullu kredi şeklinde de olabilir. Buna göre, dış yardım karşılıksız olduğunda bağış niteliği taşımaktadır. Bağışlar gelişmekte olan ülkelere geri ödenmemek üzere ve genellikle mal, hizmet veya nakit olarak verilen ekonomik değerlerdir. Hibeler ve geri ödenmeyen transferlerde, bu tür yardımlardandır. 7 Yardımlar bağış şeklinde ise, uluslararası mali bir transfer söz konusu iken; yardımın kredi şeklinde olması devletlerarası borçlanmalara neden olmaktadır. 8 Dış kredi şeklindeki yardımlar, kamu kuruluşları veya özel kuruluşların başka ülkelerdeki kişi ya da kuruluşlardan genellikle yabancı para olarak belli bir süre kullanmak ve karşılığında faiz ödemek koşuluyla alarak kullandıkları, belirli bir vadeyi içeren kaynaklar olarak tanımlanmaktadır. 9 Dış kredileri ve bağışları kapsayan dış yardım kavramı, dış kaynak ve dış borç kavramları yerine de kullanılmaktadır. Ancak dış kaynak hem dış yardımları hem de dış borçları kapsayan geniş bir kavram niteliği taşımaktadır. Aslında dış borç ve dış 4 Abdülbaki PİRİMOĞLU, Türkiye nin Dış Borçları ile İlgili Bir Tahlil Denemesi, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Yayın No:600, Erzurum, 1982, s Nezihe SÖNMEZ, Az Gelişmiş Memleketlere Yapılan Dış Yardımlar, İzmir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, İzmir, 1966, s Üstün DİKEÇ, Dış Yardımların Koordinasyonu ve Türkiye ye Yardım Konsorsiyumu, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1984, s DİKEÇ, s İsmail TÜRK, Maliye Politikası Amaçlar-Araçlar ve Çağdaş Bütçe Teorileri, Turhan Kitabevi, Ankara, 1982, s Ahmet AKSOY, Türkiye nin Dış Finansman İmkanları ve Bu İmkanlardan Özel Kuruluşların Yararlanmasını Etkileyen Faktörler, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 1983, s. 16.

16 4 yardımların kesin bir şekilde ayrılması da son derece zordur. Çünkü günümüzde her dış borç dış yardım olarak kabul edilmektedir. Bu yardımların büyük çoğunluğu da dış kredi şeklinde olmaktadır. 10 Dış yardımlar gelişmekte olan ülkelerin yatırımlarının finansmanı, yurt içi tasarrufların artırılması ve kalkınma için gerekli dış alımların gerçekleştirilmesini sağlamaktadır. Bu açıdan dış yardımlar, ülkelerin kalkınmasında önemli bir araçtır. Dış yardımların ülke kalkınmasına sağladığı katkının belirlenebilmesi için, yardımların maliyetinin bilinmesi gerekir. Özellikle kredi şeklindeki yardımların içindeki bağış payının hesaplanması, kredinin gerçek maliyetinin bilinmesi açısından önem taşımaktadır. 11 Bilindiği gibi yardım şeklinde sağlanan kaynakların büyük çoğunluğu bağlı yardım niteliği taşımaktadır. Bu durumda, bağlı krediler şeklinde yardım alan gelişmekte olan ülkeler zorunlu olarak krediyi veren ülkelerin mallarını ithal etmektedirler. Bu durum, çoğu zaman fiyat şişmeleri vb. nedenlerle ödemeler dengesi üzerinde olumsuz etkiler yarattığından, yardımlardaki bağış payının değeri reel olarak azalmakta ve yardımlar önemini yitirmektedir. Bu durumda eğer, dış yardımların ülke ekonomisinde yarattığı kapasite artışı yardım maliyetlerini karşılıyor ve bu maliyetleri aşıyorsa dış yardımlar ülkeye yararlı oluyor demektir Dış Kaynak Dış Borç İlişkisi Dış borç tanım olarak çeşitli şekillerde ifade edilebilir. Genel bir tanımlamaya göre bir devletin ya da kamu kuruluşunun dış kaynaklardan sağladığı, alınmaları ve geri ödemeleri sırasında ulusal gelir üzerinde artırıcı ya da azaltıcı etkide bulunan reel gelir transferleridir. Diğer bir ifade ile, ülke içindeki yerleşik kişi ve kuruluşların ülke dışında yerleşik kişi ve kuruluşlardan dış kredi sağlamasıdır. 13 Başka bir ifadeyle dış borçlar; devletin çeşitli faaliyetlerin finansmanında kullanılmak üzere iç piyasadan ekonomik ve teknik nedenlerle sağlanamayan 10 Fazıl TEKİN, Uluslararası Maliye, Anadolu Üniversitesi, İ.İ.B.F. Yayınları, Yayın No:57, Eskişehir, 1988, s DİKEÇ, s Zafer BAŞAK, Dış Yardım ve Ekonomik Etkileri (Türkiye ), Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1977, s İNCE, s. 86.

17 5 kaynakların dış piyasalardan transferi ve buna bağlı olarak doğan ekonomik yük olarak tanımlanabilir. 14 Bu tanımların yanı sıra dış borç için başka tanımlamalar da yapılmaktadır. Örneğin, bir ülkenin döviz kazançları ile harcamaları arasındaki dengenin harcamalar lehine bozulmasından kaynaklanan ve bu döviz yetersizliği ile finansman açığının uluslararası kaynaklardan sağlanması sonucunda ortaya çıkan durum da dış borç tanımına girmektedir. 15 Bu tanımlardan da anlaşıldığı gibi, dış borç; dış yardım ve dış kaynaktan daha dar kapsamlı bir kavramdır. Her dış borç dış yardım olmasına karşılık her dış yardım dış borçlanmaya neden olmamaktadır. Örneğin, karşılıksız yapılan hibe ve teknik yardımlar dış borç doğurmamaktadır. Benzer şekilde, her dış borç dış finansman kaynaklarından sağlanmasına rağmen, her dış finansman kaynağından yararlanma; örneğin, doğrudan yatırımlar dış borçlanmaya neden olmamaktadır li yılların başlarından itibaren gelişmekte olan ülkelerin dış borç stoklarında meydana gelen önemli artışlar sonucunda söz konusu ülkelerin bu borçlarının aynı bazda izlenebilmesi ve uluslararası ekonomik büyüklüklerle sağlıklı bir şekilde ilişkilendirilip standarda kavuşturulması gereği ortaya çıkmıştır. Bu amaçla Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organisation for Economic Cooperation and Development-OECD), Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund-IMF), Dünya Bankası (World Bank- WB) ve Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Solvency- BIS) gibi uluslararası kuruluşlar 1984 yılında konu ile ilgili ortak bir çalışma grubu kurmuşlardır. Bu çalışma grubunda bulunan uzmanların üye ülkelerden elde edilen veriler arasında bir tutarlılık sağlanabilmesi amacıyla geliştirdikleri ve ülkemizde de Hazine Müsteşarlığı tarafından kabul edilen tanıma göre dış borç; bir ülkede belirli bir dönemde gayri safi dış borçlar, o ülkede yerleşik olmayan kişilerden sözleşmeye dayanarak sağlanmış olan kısa, orta ve uzun vadeli krediler toplamıdır. Sözleşmeleri oluşturan 14 Gerald MEİER, Leading İssues in Economics Development, Oxford Universty Press, 1970, s Milliyet Genel Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet Gazetesi, Cilt:1, İstanbul, 1988, s. 211.

18 6 kalemlerin para ve/veya faiz ödeme şartlarını içerip içermemesinin bir önemi yoktur. 16 Yukarıdaki tanımda yer alan gayri safi dış borçtan kasıt, o ülkenin söz konusu dönem sonu itibariyle hesaplanacak yükümlülüklerin stok miktarı üzerinden kayda alınmasıdır. Söz konusu hesaplama gayri safi borç rakamının söz konusu dönemdeki borç servisi ile ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Belli bir sözleşmeye dayanılarak kreditörlerce taahhüt edilmiş olmasına rağmen henüz kullanılmamış borçlar borçlu ülkenin dış borç stokuna dahil edilmez. Dış borç stoku anapara üzerinden hesaplanır, İleride ödenecek olan faizler dış borç stokuna dahil edilemez. 17 Ne şekilde tanımlanırsa tanımlansın, alınan dış borç ileride ödenmesi zorunlu olan faiz ve benzeri ekonomik ve politik yaptırım gibi unsurları da beraberinde getiren bir finansman şeklidir. Dış kaynaklardan sağlanan tüm borçlar, borç verene karşı mali bir yükümlülük anlamına gelir ve belli bir plan dahilinde ödenmesi gerekir. Dış borç, alındığı ve geri ödendiği dönemlerde sadece transfer niteliğinde olmayıp, gerçek kaynak aktarımı oluşturan bir işlemdir. Borcun alındığı dönemlerde ülkeye gerçek bir kaynak aktarımı yapılmaktadır. Borcun faizi ile birlikte geri ödendiği dönemde ise dış kaynakların sağlandığı kurum veya ülkelere ülke kaynakları üzerinde tasarruf hakkı sağlayan satın alma gücü aktarılmış olmaktadır. Bu, bütünüyle transfer işlemi değil, gerçek kaynak aktarıcı bir işlemdir. 18 Dış borçlar, gelişmekte olan ülkelerin kaynak açığının kapatılması için tercih edilen araçların başında gelmektedir. Sağlanan dış kredilerle çoğu zaman ülke içindeki kaynakların yetersiz kaldığı yatırım malzeme ve teçhizatının finansmanı sağlanmakta veya döviz karşılığı mal olarak gelmekte ve bu nedenle ödemeler dengesi üzerinde; kullanım safhasında olumlu, geri ödeme sırasında ise olumsuz etkiler oluşmaktadır. 16 İlker ŞENEL, Dış Borçların Artış Nedenleri, Uzmanlık Tezi, Hazine Müsteşarlığı, Ankara, 1994, s Hazine Müsteşarlığı Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü, Dış Borçlar Bülteni, Ankara, 1991, s Oktar TÜREL ve Diğerleri, Türkiye de Kamu Maliyesi, Finansal Yapı ve Politikalar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1993, s

19 Dış Kaynak Yabancı Sermaye İlişkisi Yabancı sermaye, bir ülkenin karşılığını ödemeksizin ya da belirli bir vade sonunda ödemek koşuluyla, ülke dışındaki kaynaklardan sağladığı ekonomik ve mali kaynakların tümünü ifade eder. Başka bir ifadeyle yabancı sermaye, bir ülkenin karşılığını ileride değişik biçimlerde ödemek üzere, başka ülkelerden kısa sürede ekonomik gücüne ekleyebileceği mali ve teknolojik kaynaklardır. 19 Bu tanımlamaya göre yabancı sermaye, kredi biçiminde alınan fonları da içerecek genişliktedir. Ancak yabancı sermaye uygulamada, ülke dışında bulunan kişi veya kuruluşlar tarafından yapılan yabancı yatımların karşılığı olarak kullanılmaktadır. 20 Bir ülkenin yabancı yatırımlar yoluyla kaynak sağlama nedenleri ile yabancı krediler yoluyla kaynak sağlama nedenleri temelde kalkınmanın finansmanı olmakla birlikte, yabancı yatırımlar yoluyla sağlanan iktisadi kaynakların şekli ve ekonomiye etkileri farklıdır. 21 Yabancı krediler, karşılığı önceden saptanan koşullara göre belirli bir süre sonra ödenen kaynaklardır. Yabancı sermaye yatırımları şeklinde elde edilen kaynaklar ise bir ülkenin her hangi bir karşılık ödemeksizin diğer ülkelerden sağladığı iktisadi kaynaklar olarak belirtilmektedir. Yabancı kredilerden farklı olarak, yabancı sermaye yatırımlarında elde edilen kar ve sermaye yatırımı yapan ülkeye transfer edilerek karşılığı ödenmektedir. 22 Yabancı sermaye yatırımları uluslararası portföy yatırımları ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları şeklinde gerçekleşmektedir Güngör URAS, Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımları, Formül Matbaası, İstanbul, 1979, s URAS, s Kenan BULUTOĞLU, Türkiye de Yabancı Sermaye, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1970, s BULUTOĞLU, s DPT, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Özel İhtisas Komisyonu Raporu, s. 2.

20 Dış Kaynakların Önemi Dış kaynaklar, ülkelerin kalkınmalarının finansmanında gerekli olan sermaye birikiminin sağlanması açısından önem taşımaktadır. Bir ülkede dış kaynaklardan yararlanma kararı, kalkınma ya da büyüme politikasına bağlıdır. 24 Özellikle gelişmekte olan ülkelerde geçerli olan yapısal sorunlar nedeniyle, uygulanan kalkınma politikaları çerçevesinde sadece iç finansman kaynaklarına başvurmak kalkınma hedeflerine ulaşmak için yeterli olmamaktadır. Bu durumda gelişmekte olan ülkelerin dış kaynaklar yoluyla finansman sağlamasının kaçınılmaz bir yol olduğu söylenebilir. Nitekim, gelişmekte olan ülkelerin iktisadi kalkınma ağırlıklı politikalara yönelmesinden bu yana pek çok akademisyen ve yazar dış finansmanın bu ülkelerin ekonomik kalkınmalarına katkıda bulunduğunu kabul etmiştir. Klasik analizlere göre, dış kaynak kullanımı gelişmekte olan ülkelerde kaynak boşluklarını gidermekte, kalkınma sürecinde kalkış (take-off) aşamasına; oradan da kendi kendini destekleyen büyümeye (self sustaining growth) ulaşmayı sağlamaktadır. 25 Neo-klasik analizlerde de benzer bir yaklaşım görülmektedir. Söz konusu analizlere göre dış kaynaklar, gelişmekte olan ülkelerin kalkınmalarının başlangıç aşamalarında kendi kendini besleyen ekonomik büyümeye ulaşmada kullanılması gereken zorunlu unsurlardır. 26 Ülkeleri dış kaynak kullanımına yönelten nedenlerle ilgili farklı teoriler vardır. Bu teoriler, P.Rosenstein Rodan ın geliştirmiş olduğu Büyük İtiş Teorisi ve R.Nurkse nin ortaya koyduğu Kapalı Çember Teorisi veya Fakirlik Kısır Döngüsü adıyla anılan teorilerdir. Her iki teorinin temelinde ülkelerin kalkınmalarını gerçekleştirebilmeleri için ülke dışından gelecek fon akımlarına ihtiyaçları olduğu görüşü hakimdir. Bu nedenle, özellikle gelişmekte olan ülkelerde 24 Aziz KÖKLÜ, Makro İktisat, Sevinç Matbaası, Ankara, 1973, s Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası İktisat; Teori, Politika ve Uygulama, Güzem Yayınları, İstanbul, 1999, s Fikret BAŞKAYA, Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü, İmge Kitabevi, Yayın No: 91, Ankara, 1994, s. 50.

21 9 özel veya uluslararası resmi yardımlar şeklinde sermaye akışını sağlayacak sistemlere ihtiyaç vardır. 27 P.R. Rodan ın geliştirdiği Büyük İtiş Teorisine göre, gelişmekte olan ülkelerin mevcut sermaye birikimlerinin yetersizliği nedeniyle, sanayileşme ve dolayısıyla kalkınma sürecine giremedikleri ifade edilmektedir. Kalkınma sürecinin başlayabilmesi için büyük bir ivmeye ihtiyaç vardır. Bunun gerçekleşebilmesi içinde iç tasarrufların dış kaynaklarla desteklenmesi gerekmektedir. Böylece kalkınmada kalkış (take-off) aşamasına geçilebilecektir. 28 Nurkse nin Fakirlik Kısır Döngüsü Teorisinde ise azgelişmişliğin nedeninin yine azgelişmişlikle açıklandığı görülmektedir. Teoriye göre, söz konusu ülkelerde düşük gelir düzeyi sonucu ortaya çıkan düşük tasarruf düzeyi ve sermaye birikiminin başlangıç noktası olarak alınması halinde, kısır döngü süreci sırasıyla; düşük gelir düzeyi, düşük tasarruf ve talep düzeyi, düşük yatırım düzeyi, yetersiz sermaye oluşumu, düşük verimlilik ve düşük gelir düzeyi biçiminde ortaya çıkmaktadır. Nurkse e göre az gelişmiş ülkeler bu çemberi kendiliğinden kıramaz. Bu nedenle, bu ülkelere dış yardım ya da yabancı sermaye girişi şarttır. Kısır döngü ancak bu şekilde aşılabilecektir. 29 Bu görüşlerin dışında Hans Singer, Gunner Mrydal ve Raul Prebisch gibi iktisatçılar da kalkınma sürecinde dış kaynak kullanımının ne denli önemli olduğunu vurgulamışlardır. 30 Bilindiği gibi ülkeler, finansman ihtiyacı duydukları zaman ekonominin genel durumuna göre iç veya dış kaynaklara başvurmaktadırlar. Ülkelerin normal şartlarda iç kaynak kullanımı dış kaynak kullanımına göre daha kolaydır. Ancak eğer ülke içi tasarruflar finansman sorunlarını gidermeye yetmiyorsa, dış kaynaklara başvurmak tercih edilen bir yoldur. Nitekim gönümüzde pek çok ülke kalkınmanın finansmanında dış kaynaklardan borçlanma yoluna başvurmaktadır. Hemen tüm 27 Ayşe TIRAK, Gelişme İktisadının Gelişmesi: Kurucular, Yapıt Dergisi, Sayı:5, Haziran Temmuz, 1984, s Tamer İŞGÜDEN, Gelişme Kuramları, Gelişme İktisadı; Kuram-Eleştiri-Yorum, Beta Yayınları, İstanbul, 1995, s İŞGÜDEN, s ÖNERTÜRK, s. 59.

22 10 kalkınma teorileri de kalkınma süreci içerisinde, dış kaynak kullanımına ülke içindeki sermaye birikimi ve dolayısıyla yatırım olanaklarının artması açısından önem vermektedir Dış Kaynak Türleri Gelişmekte olan ülkelerin kalkınmalarına yönelik dış finansman kaynakları iki grupta incelenebilir. Bu göre birinci grupta dış kredi kullanımı yoluyla sağlanan kaynaklar, ikinci grupta ise yabancı sermaye yatırımları yoluyla sağlanan kaynaklar yer almaktadır Dış Kredi Kullanımı Yoluyla Sağlanan Kaynaklar Günümüzde dış borçlanmanın dış kaynak kullanımları içindeki en önemli kalem olduğu bilinmektedir. Konuya dış krediler açısından bakıldığında ise dış borçların önemli bir kısmının dış kredi kullanımı şeklinde olduğu görülmektedir. Ülkelerin dış finansman kaynakları arasında önemli bir yere sahip olan dış krediler, krediyi veren ve bu krediden yararlanan taraflar arasındaki ilişkiler ve yapılan anlaşmaların şartları bakımından farklılıklar göstermektedir. 31 Dünya Bankası tarafından yapılan sınıflandırmaya göre dış krediler vadeleri bakımından kısa vadeli ve uzun vadeli krediler olmak üzere ayrılmaktadır. Ancak uygulamaya bakıldığında kredilerin kısa, orta ve uzun vadeli olmak üzere sınıflandırıldığı bilinmektedir. Bu tür bir ayırım, ülkelerin uluslararası likidite sorunlarının analizi açısından önemlidir. Çünkü özellikle kısa vadeli kredi miktarlarındaki artış, dış borç yükünün ağılaşmakta olduğunun göstergesi sayılmaktadır. Kaynaklarına göre yapılan sınıflandırmada ise dış krediler resmi ve özel kaynaklı kredi olarak ayrılmaktadır. Özel kaynaklardan sağlanan krediler resmi kaynaklı kredilere oranla daha ağır borçlanma koşullarına sahiptir. Başka bir ifadeyle özel kaynaklı dış krediler, daha yüksek faiz oranına, daha kısa vade koşullarına ve daha düşük bağış payına sahiptirler BAL, s World Bank, Global Development Finance, World Debt Tables, 1997, s. 123.

23 11 Dış kredide borcun yapısını ve kapsamını belirleyen en önemli unsurlar vade ve faiz oranıdır. Alınan kredinin uzun vadeli, faiz oranı düşük kredi olması kredi kullanan taraflar açısından özellikle tercih edilmektedir. Ancak kredi veren devlet veya uluslararası kuruluşun krediyi talep eden tarafta aradığı bir takım özellikler vardır. Bu da borçlu tarafın kredi değerliliğinin yüksek olmasıyla yakından ilgilidir. Uluslararası piyasalarda güvenilirliği fazla ve risk düzeyi düşük ülkelerin kullandıkları dış kredilerin vade ve faiz oranı bakımından şartlarının kredibilitesi düşük ülkelere oranla daha uygun olduğu da bilinmektedir. 33 Dış krediler, vade yapılarına, kullanış biçimlerine, sağlandığı kaynaklara, borçluların niteliğine ve borçlunun hukuki statüsüne göre sınıflandırılabilir. Dış kredilerin bu şekilde ayrıntılı bir sınıflandırmaya tabi tutulması ekonomik ve mali sonuçlarının daha kolay analiz edilebilmesi ve dış borç yönetiminde rasyonel hareket etme imkanı sağlamaktadır Vadelerine Göre Dış Krediler Dış kredilerin vadesi, kredinin anlaşma tarihiyle son anapara ödeme tarihi arasında geçen süredir. Buna göre dış krediler kısa vadeli ve orta ve uzun vadeli krediler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır Kısa Vadeli Krediler Dış kredinin vadesi bir yıl veya daha az bir süreyi kapsıyorsa, kısa vadeli krediler söz konusudur. Kısa vadeli krediler, genelde uluslararası ticarette, mal alışverişlerinde ödeme sorunlarının ortadan kaldırılması veya uluslararası likidite yaratılması amacıyla sağlanmaktadır. 35 Yurt dışında yerleşik kişilerce Merkez Bankasında açılan kredi mektupları döviz tevdiat hesapları, ticari bankalarda açılan mevduatlar, kısa vadeli poliçeler, kabul kredileri, mevduat sertifikası ve finansman bonosu ihraçları, akreditifler kısa vadeli borçlanma araçlarından bazılarıdır Ö. Veysel ÇALIŞKAN, Kredi Derecelendirme Kuruluşları ve Risk Değerlendirme Kriterleri Gazi Üniversitesi, İ.İ.B.F Dergisi, C. 4, S. 1, Bahar 2002, s AKSOY, s Mehmet AKÇAY, Türkiye de Dış Borçlanmayı Etkileyen Faktörler ve Dış Borçlanmanın Ekonomik Katkıları, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 1985, s BAL, s

24 Orta ve Uzun Vadeli Krediler Vadesi bir yıldan beş yıla kadar olan krediler orta vadeli beş yıldan daha uzun vadeye sahip krediler ise uzun vadeli krediler olarak tanımlanmaktadır. Orta ve uzun vadeli dış krediler, uluslararası sermaye hareketleri arasında değerlendirilen, genellikle ülkelerin ekonomik kalkınmalarının finansmanına yönelik olarak alınan kredilerdir. Bu tür krediler proje ve program kredileri, hükümet kredileri ve benzeri diğer kredi şeklinde de alınabilmektedir Kullanılış Biçimlerine Göre Dış Krediler Dış krediler, kullanılış biçimlerine göre kalkınma kredileri, teknik krediler, savunma kredileri, ihracat kredileri, borç erteleme ve refinansman kredileri, ticari krediler ve serbest bağlı krediler şeklinde sınıflandırılmaktadır Kalkınma Kredileri Bu tür krediler, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmalarını gerçekleştirmeye yönelik yatırımları yapmak ve mevcut yatırımların verimliliğini artırmak amacıyla kullandıkları kredilerdir. Bu tür krediler, genellikle sermaye malları şeklinde alınmaktadır. 38 Gelişmekte olan ülkelerde kamu sektörü genel olarak iki temel amaca hizmet etmek üzere dış borçlanma yolunu tercih eder. Bu amaçlardan birincisi, ithalatın finansmanı, döviz rezervlerinin artırılması ve vadesi gelen borç anapara ve faizlerinin ödemesini yapmaktır. İkincisi ise, ekonomik kalınmaya yönelik kamu yatırımlarının finanse edilmesidir. Kalkınma kredileri gelişmekte olan ülkelerin bu iki temel amaca yönelik olarak finansman sağlamak üzere başvurdukları kredilerdir. 39 Proje ve program kredileri olarak ikiye ayrılır. 37 Emine POYRAZ, Yıllarında Dış Borçların Ekonominin Genel Dengesi ve Ödemeler Dengesi Üzerindeki Makro Analizi, Uzmanlık Tezi, Hazine Müsteşarlığı, Ankara, 1995, s Macit İNCE, Devlet Borçlanması, Kalite Matbaası, Ankara, 1976, s Ayşe AKKİRAZ, Altyapı projelerinin Finansmanı ve Türkiye uygulaması, Uzmanlık Tezi, Hazine Müsteşarlığı Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1999, s. 48.

25 Proje Kredileri Proje kredileri, gelişmekte olan ülkelerin kamu sektörüne ve özel sektöre ait yatırım projelerinin gerçekleştirilmesi için uluslararası kuruluşlar ya da hükümetler tarafından verilen kredilerdir. 40 Başka bir yaklaşıma göre proje kredileri, kalkınma planlarında yer alan, kamu sektörüne veya özel sektöre ait yatırım projelerinin kuruluşu ya da gerçekleştirilmesi, başka bir deyişle, belli üretim ünitesinin yaratılması amacıyla alınan kredilerdir. 41 Bu krediler, genel olarak hangi proje için talep edilmişlerse ancak o projenin finansmanında kullanılırlar. Fakat bazı durumlarda ilgili projenin finansmanı yanında, ulusal para ile ilgili harcamaların karşılanması için de kullanılabilirler. Kredi talepleri, yatırımla ilgili ayrıntılı projenin krediyi verecek olan kuruluşlara sunulması ve söz konusu kuruluşça değerlendirilmesi süreciyle karşı karşıyadır. Eğer proje uygun görülürse, projenin finansmanı için proje kredisi alınır. Proje kredileri, projenin gerçekleşme süresi içinde ilgili ülkeye belirli aralıklarla verilir ve genelde bağlı krediler grubuna girer Program Kredileri Program kredileri, herhangi bir projeye bağlı olmaksızın, kalkınma planlarında belirtilen üretim hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla, gerekli hammadde, yarı mamul vb. girdilerin ithalatının finansmanında ve ödemeler bilançosu açıklarının giderilmesinde kullanılan kredilerdir. 43 Gelişmekte olan ülkeler program kredilerini proje kredilerine tercih etmektedirler. Bunun nedeni, program kredilerinin kullanımındaki serbestliktir Sait AÇBA, Devlet Borçlanması, Adım Yayıncılık, Ankara, 1991, s İNCE, s Orhan PAZARCIK, Necla ÜNSAL ve Ece NAKİPOĞLU, Türkiye de Dış Kredi Kullanımı, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları, No: 380, Ankara, 1989, s PAZARCIK, ÜNSAL ve NAKİPOĞLU,s SEYİDOĞLU, s. 702.

26 14 Program kredileri, ülkeye ve mala bağlı olarak verilebileceği gibi, serbest kredi olarak da verilebilmektedir. Eğer krediler mal ve hizmetlerin sadece krediyi veren ülkelerden ithal edilmesi koşuluyla verilmişse bağlı program kredileri olarak adlandırılır. Program kredilerinin ülke ekonomisine etkisi, bu kredilerin bağlılık derecesinin şekli ve büyüklüğüyle yakından ilgilidir. Program kredisi, ülkeye veya mala bağlı olursa krediyi veren ülke bu durumu kendi üretiminin ve ihracatının geliştirilmesi için bir vasıta olarak kullanabilmektedir. Krediyi alan açısından ise, bu kredilerin serbest program kredileri şeklinde alınması, hammadde ve teçhizat ithalatında uluslararası rekabet ortamından yararlanmak bakımından önem taşımaktadır. Bu açıdan bu tür kredilerin özellikle serbest program kredisi şeklinde alınması borçlanan ülke için kredi maliyetinin artmasını engellemektedir. 45 Program kredileri, proje kredilerinden farklı olarak; verildikleri yıllar için kullanılırlar. Ancak, kullanılmayan kısımlarının gelecek yıllar içinde kullanılması mümkündür. Söz konusu krediler her yıl ele alındıkları için kredi veren ülkeler her yıl kredi verecekleri ülkelerin iktisadi konjonktürünü takip ederek kredi politikalarını buna göre oluşturmaktadırlar. 46 Program kredileri, krediyi alan ülke ekonomisinin dengeli bir şekilde gelişmesi açısından faydalıdır. Bu krediler yoluyla yapılmakta olan yatırımların gerektirdiği hammadde ve diğer teçhizat kolayca temin edilebilir Teknik Krediler Teknik krediler, ülkelerin üretim ya da yönetimle ilgili olarak diğer ülkelerden sağladıkları tüm teknik olanaklardır. Yabancı ülkeler, uluslararası bölgesel kuruluş veya birlikler ile uluslararası finansman kuruluşlarından sağlanmakta olan teknik krediler genellikle projelere ilişkin fizibilite etütlerinin yapılması, ilgili alanlarda çalışan personelin eğitimi ve bazı danışmanlık hizmetlerinin gerçekleştirilmesini sağlamak üzere alınırlar AÇBA, s AÇBA, s AÇBA, s AKKİRAZ, s. 73.

27 15 Gelişmekte olan ülkelere teknik kredi şeklinde verilen yardımlar, teknik konularda donanımlı personelin temini veya geliştirilmesi ya da teknik teçhizat verilmesi şeklinde görüldüğünden, kullanılma ve ödeme koşulları bakımından diğer kredilere göre kolaylık göstermektedir. 49 Teknik kredilerin verilme nedeni, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin teknik seviyelerini ve bilgi kapasitelerini yükseltmektir. Bilindiği gibi söz konusu ülkelerde sermaye temini projelerin gerçekleştirilebilmesi için tek başına yeterli değildir. Bunun yanında teknik bilgi ve teçhizat temini projenin verimliliği açısından önem taşımaktadır. Gelişmekte olan ülkelere teknik yardım şeklinde kredi sağlayan kuruluşlara örnek olarak, ABD Ticaret ve Kalkınma Ajansı (U.S. Trade Development Agency- TDA), Dünya Bankası ( World Bank- WB ) gibi kuruluşlar verilebilir Savunma Kredileri Savunma kredileri ülke savunması için gerekli araç-gereç ve teknik teçhizatın edinilmesi amacıyla başvurulan kredilerdendir. Bu tür kredilere daha çok askeri ve politik nedenlerle ve bu kanallarla başvurulmaktadır. Bu nedenle, savunma kredilerinin koşulları diğer kredilerden farklıdır. 50 Savunma kredileri, diğer kredi türlerinden farklı olarak nakdi fonlar yerine ayni olarak temin edilir. Kredi anlaşmaları gizli yapılır ve önemli bir kısmı yardım payı içermektedir. Bu anlaşmalar, miktar ve şartları açıklanmayan anlaşmalar şeklinde yapılmaktadır Ahmet AKSOY, s Türkmen DERDİYOK, Türkiye de Dış Borç Yönetimi, Araştırma İnceleme Dizisi, Hazine Müsteşarlığı, Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü Yayınları, Haziran, 1993, s AÇBA, s. 28.

28 İhracat Kredileri Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organisation for Economic Cooperation and Development-OECD ) tarafından yapılan tanımlamaya göre, ihracat kredisi, yabancı bir alıcının satın aldığı ihraç mal ve hizmetlerinin bedelinin ödenmesinin ertelenmesine imkan tanınması durumunda ortaya çıkar. İhracat kredileri, alıcı ve satıcı kredileri olmak üzere iki çeşittir. Satıcı kredisi, ihracatçı firma tarafından direkt olarak sağlanırken, alıcı kredileri bir ihracat kredi ve garanti kuruluşu teminatı altında ihracatçı firmanın ülkesinde yerleşik ihracat kredi kuruluşu tarafından sağlanır. 52 İhracat kredileri, bir ülkeye yapılan ihracatın desteklenmesi amacı ile alıcı ülkeye, özel olarak bu amaçla kurulmuş bankalar tarafından verilebileceği gibi ticari bankalar tarafından da verilebilen kredilerdir. 53 Gelişmiş ülkelerin pek çoğu kendi ülkelerinden diğer ülkelere yapılacak mal ve hizmet ihraçlarını artırabilmek amacıyla genellikle Eximbank olarak adlandırılan ya da bu fonksiyonları üstlenmiş resmi kuruluşları aracılığı ile gelişmekte olan ülkelere yapılan ihracatı finanse etmektedirler. Bu kuruluşlara ABD ve Japonya da Eximbank, İngiltere de İhracat Kredi Garanti Kuruluşu ( Export Credit Guaranties Department-ECG ) vb. kuruluşlar örnek verilebilir. 54 İhracat kredileri genellikle kısa vadeli olup faiz oranları da diğer kredilerle kıyaslandığında daha yüksektir. Ayrıca ihracat kredi kuruluşları, borçlu ülke veya proje uygulayıcısı kuruluştan faiz dışında ihracat sigorta primi adı altında bir komisyon talep etmektedirler. Yüksek sigorta primi oranları kredi maliyetlerini artırmakta ve dolayısıyla ihracat kredilerinin kullanımı azalmaktadır OECD, Export Credit Financing Systems in OECD Member and Non-Member Countries, Paris, 1995, s M. Ata KUTAD, Dış Finansman İlişkileri, Döneminde Türk Ekonomisindeki Gelişmeler ve Dış Ticaretimizin Konumu, Hazine Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1988, s AÇBA, s AKKİRAZ, s. 65.

29 Borç Erteleme ve Refinansman Kredileri Borç erteleme kredileri daha önce alınmış olan bir kredinin herhangi bir nedenle geri ödenmemesi durumunda başvurulan kredilerdir. Refinansman kredileri ise, daha önce kredi alınan bir kaynaktan yeni kredi alınıyormuş gibi işlem yapılması durumunda söz konusudur. 56 Borç erteleme ve refinansman kredileri arasında küçük bir fark vardır. Süresi dolan bir borcun ödenmesinin ilk kredi faizine kıyasla düşük bir faiz oranı karşılığı daha sonraki yıllara ertelenmesine borç ertelemesi denilir. Borç ertelenmesinde süresi gelen borç ödenmeyip tecil edilmekte, refinansmanda ise süresi gelen borç alacaklı ülkenin sağlayacağı yeni bir finansmanla ödenmekte ve yeni finansman yeni borç sayılmaktadır. 57 Bu şekilde borç anlaşmaları borçlanan taraf için daha ağır koşullar taşımaktadır. Refinansman kredilerinin alınması durumunda alınan yeni kredinin faizi, dış borçlanmaya artı bir yük getirmektedir. Bu tür kredilerde, ödenmesi gereken borç taksitleri yeni bir dış kredi ile ödendiğinden, kredilerin kullanımındaki artış dış ülkenin dış borç stokunu da artırmaktadır. Bu tür krediler, gelişmekte olan ülkelerin borçlanma ihtiyacının artması ve ödemeler dengesi sorunların ortaya çıkması durumunda sıkça başvurulan kredilerdendir Ticari Krediler Ticari krediler, ticari bankalar ya da finansman kuruluşları tarafından sağlanan kredilerdir. Söz konusu krediler, belirli bir projenin finansmanı için bir banka tarafından verilebileceği gibi, birden fazla banka tarafından oluşturulan bir bankalar konsorsiyumu tarafından da verilebilir. Eğer ticari kredi birden fazla banka tarafından sağlanıyorsa, sendikasyon kredisi olarak nitelendirilmektedir. Ticari 56 PAZARCIK ve diğerleri, s O. Nedim ZILLIOĞLU, Gelişmekte Olan Ülkelerde Dış Borç Sorunu, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1984, s PAZARCIK ve diğerleri, s. 16.