Rahmân ve Rahîm Olan Allah ın Adıyla

Transkript

1

2 ب س م ا لل الر ح م ن الر ح يم Rahmân ve Rahîm Olan Allah ın Adıyla MUVAHHİD YAYINLARI İletişim: H İnfo@almuwahhİd.org

3 ALLAH-U TEÂLÂ YA HADD (SINIR) NİSBET EDİLEBİLİR Mİ? Müellif: Ebû Selman Abdulhakîm MUVAHHİD YAYINLARI

4 İÇİNDEKİLER MUKADDİME... 5 EHLİ SÜNNET ÂLİMLERİNİN ALLAH A HADD/SINIR NİSBET EDİLMESİ HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ: ALLAHU TEALA DAN HADDİ NEFYEDEN ÂLİMLER VE BU NEFYİN SEBEBLERİ: HATİME:... 74

5 بسم للا الرحمن الرحيم الح م د لل و ح د ه و الص الة و الس الم على م ن ال نبي ب ع د ه و ب ع د MUKADDİME Bu risalemizde inşallah Allahu Teala nın bir haddinin/sınırının varlığından bahsedilebilir mi, hadd tabiri Allah hakkında kullanılacaksa ne anlamda kullanılabilir gibi meseleleri ele alacağız. 395) (v. el-hadd kelimesi hakkında İbn Faris ال ح د şu malumatı vermektedir:.ح د ال ح اء و الد ال أ ص ال ن : ا ل و ل ال م ن ع و الث ان ي ط ر ف الش ي ء.ف ال ح د : ال ح اج ز ب ي ن الش ي ئ ي ن. و فال ن م ح دود إ ذ ا ك ان م م نوع ا Hadde; ha ve dal kelimelerinden oluşan ve iki asıldan ibaret bir kelimedir: Birincisi men etmek, engellemek; ikincisi ise bir şeyin sınırı, uç noktası, etrafıdır. Buna göre hadd; iki şey arasında engel olan demektir ve falan kişi engellenmiş olduğunda mahduddur denilir. Bunlar haddin birinci manası olan engellemekle alakalı açıklamalardır.

6 6 Ebu Selman Abdulhakim Bu kelimenin delalet ettiği ikinci anlam olan sınır, uç hakkında ise şöyle demektedir: و أ م ا ا ل ص ل ا ل خ ر ف ق و ل هم : ح د الس ي ف و هو ح ر فه و ح د الس ك ين Diğer asla gelince; bu insanların şu sözü gibidir: Kılıcın haddi yani ucu, sivri tarafı; bıçağın ucu, keskin tarafı 1 Bu açıklamalara göre hadd kelimesi iki şey arasındaki engeli, ayrım noktasını, sınırı, uç noktayı, nihai noktayı ifade etmektedir. Nitekim Türkçe de sınırı ifade etmek için hudud kelimesi kullanılır ki bu, hadd kelimesinin çoğuludur, Türkçe ye bu şekilde çoğul olarak yerleşmiştir. Şu halde bir şeyin haddi/sınırı dediğimizde o şeyi diğer varlıklardan ayıran bir engelden bahsetmekteyiz. Öyle ki bu hadd, söz konusu varlığın diğer varlıklarla karışmasına, bitişmesine engel olmaktadır. Bu manayı göz önünde bulundurduğumuzda âlemdeki her varlığın bir haddi, sınırı vardır. Zaten o hadd vesilesiyle söz konusu varlığın diğer şeylerden müstakil bir varlığı sözkonusu olabilmektedir. Hadd/sınır kalktığında bu şeyin mevcudiyeti de ortadan kalkmaktadır. Tıpkı tuzun suda, şekerin çayda erimesi gibi. Geçmişte ve günümüzde çoğu kimse Allah hakkında bir haddden, sınırdan bahsedildiğinde bunu Âlemlerin Rabbini haşa bir yere hapsetme manasında bir sınırlama olarak algılamışlar ve Allah hakkında haddden bahseden herkesi Allahı cisimleştirmekle, 1 İbn Faris, Mekayis ul Luga, 2/3-5

7 7 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? Ona eksiklik izafe etmek vs ile itham etmişlerdir. Hâlbuki iyi düşünüldüğünde Allah ile mahlûkatı arasında bir sınır elbette ki vardır ve bu haddi tayin eden de bizzat Allahu Teala dır. Zira bütün İslam ehlinin icması ile Allah Subhanehu mahlûkatına hulul etmekten/mahlûkatın içinde bulunmaktan, mahlûkatla imtizac etmekten/kaynaşmaktan münezzehtir ve bu anlamda asla âlemin içinde değildir. Hululiyye ve İttihadiyye/Vahdeti Vücud taraftarları gibi bunun aksini iddia eden ise kıble ehlinin icmaı ile tekfir edilmiştir. Kıble ehli bütün fırkalar, bu hususta ittifak ettikten sonra bunun tafsilatında ihtilaf etmişler; Ehli Sünnet ve l Cemaat Allahu Teâlâ nın göklerin üstünde Arşının üzerinde olduğunu söylerken bidat ehlinden bir kısmı ise Allah mekândan ve cihetten münezzehtir diyerek bunu reddetmişler lakin hulul inancını da kabul etmeyerek birbiriyle çelişkili kelamlar sarf etmişlerdir. Ama neticede her ne kadar lafzen bunu isbat etmeseler demana itibariyle Allah hakkında bir haddin varlığını bütün Müslüman fırkalar kabul etmektedir. Çünkü neticede hepsine göre Allah mahlûkatıyla iç içe değildir ve bu anlamda mahlûkatından ayrıdır. Birbirinden ayrı olan her şeyi ayıran bir sınır ise mevcuttur. Bu, zihinde karşılığı belli olan apaçık bir hakikattir. Birilerinin bu manayı ikrar etmekle beraber lafzı kabul etmemekte inad etmesi bir şeyi değiştirmez. Allah hakkında hadd isbat etmek, işte bu bahsettiğimiz çerçevede vacip olmakla beraber Kitap, sünnet ve sahabenin ıstılahında bu kelime nefy veya isbat olarak yer almaz, yani nasslarda ve selefin asarında ne

8 8 Ebu Selman Abdulhakim olumlu ne de olumsuz manada Allah hakkında bir haddin varlığından ya da yokluğundan bahsedilmemiştir. Cehmiyye fırkası zuhur ederek Allah her yerdedir akidesini savunmaya ve bundan dolayı da bilhassa hadd kavramı üzerinde durarak Allah a hadd nisbet edilemeyeceğini söyleyip Müslümanların zihinlerini bulandırmaya başladıktan sonra bu hadd kavramı gündeme gelmiştir.. Nitekim İbn Batta rahmetullahi aleyh da el- İbane adlı eserinde Cehmiye ye red amaçlı açtığı müstakil bölümde şöyle bir bab açmıştır: ب اب ذ ك ر ال ع ر ش و ا ل يم ان ب أ ن لل ت ع ال ى ع ر ش ا ف و ق الس م و ات الس ب ع اع ل موا ر ح م كم ا لل أ ن ال ج ه م ي ة ت ج ح د أ ن لل ع ر ش ا و ق الوا: ال ن قول : إ ن ا لل ع ل ى ال ع ر ش ل ن ه أ ع ظ م م ن ال ع ر ش و م ت ى اع ت ر ف ن ا أ ن ه ع ل ى ال ع ر ش ف ق د ح د د ن اه و ق د خ ل ت م ن ه أ م اك ن ك ث ير ة غ ي ر ال ع ر ش Arş ın zikri ve Allahu Teala nın yedi kat semanın üstünde bir arşının olduğuna iman hakkında bab. Allah size rahmet etsin, bilin ki Cehmiye Allahu Teala ya has bir arşın olduğunu inkar etmişler ve demişlerdir ki: Biz, Allah Arş ın üzerindedir diyemeyiz. Çünkü O, Arş tan daha büyüktür. Biz Onun, Arş ın üzerinde olduğunu itiraf ettiğimiz zaman Onu sınırlandırmış oluruz. Hâlbuki Ona Arş tan başka birçok mekân dâhil olmuştur! 2 Görüldüğü üzere Cehmiye, önce Allah a hadd/sınır nisbet edilmez şeklinde bir kaide ihdas etmiş, ondan 2 el-ibanet ul Kubra, 7/168

9 9 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? sonra bu muhdes kaideye dayanarak Allahu Teala nın Arş üzerinde olmasının Onu sınırlandırmak manasına geleceğini ileri sürmüşler ve böylece Allah Subhanehu nun mahlukatından ayrı olarak göklerin üstünde olduğunu inkar etmişlerdir. Ehli sünnet uleması da Cehmiye nin hadd kavramı etrafında estirdiği bu kargaşaya cevap vermek amacıyla Allahu Teala hakkında hadd isbat etmişler ve bununla Onun mahlukatından ayrı oluşunu kasdetmişlerdir. Bununla beraber Allah hakkında hadd i bir sıfat olarak isbat etmemişlerdir. Keza bu haddin, mahiyetini ancak Allah ın bileceği bir hadd olduğunu, bizim bunun keyfiyetini idrak edemeyeceğimizi de beyan etmişlerdir. Hadd ile insanlar tarafından mahiyeti bilinen veyahut da Allahın mahlûkatı tarafından sınırlanmasını çağrıştıran bir hadd kasdedildiğinde ise bu anlamda haddi Allah tan tenzih etmişlerdir. Hadd meselesinin özeti inşallah budur. Şeyhulislam İbn Teymiyye rahmetullahi aleyh Kitap ve sünnette hadd şeklinde bir sıfat varid olmadığı gerekçesiyle Allah hakkında hadd izafe edilmesini inkâr eden Eşari filozof Fahruddin er-razi ye verdiği cevapta şöyle demektedir: هذا الكالم الذي ذكره إنما يتوجه لو قالوا إن له صفة هي الحد كما توهمه هذا الراد عليهم وهذا لم يقله أحد وال يقوله عاقل فإن هذا الكالم ال حقيقة له إذ ليس يف الصفات التي يوصف بها شيء من الموصوفات كما

10 10 Ebu Selman Abdulhakim يوصف باليد والعلم صفة معينة يقال لها الحد وإنماالحد ما يتميز به الشيء عن غيره من صفته وقدره كما هو المعروف من لفظ الحد يف الموجودات فيقال حد ا لنسان وحد كذا وهي الصفات المميزة له ويقال حد الدار والبستان وهي جهاته وجوانبه المميزة له ولفظ الحد يف اللغة والعرف العام هذا أشهر يف Onlar (yani Ehli sünnet) Allah ın hadd (sınır) diye bir sıfatı olduğunu onlara reddiye yapan bu kişinin vehmettiği gibi- söylemiş olsalardı, bu zikrettiği kelamın bir vechi, anlaşılır bir yönü olurdu. Hâlbuki bunu hiç kimse söylememiştir, zaten aklı başında birisi de bunu söylemez. Bu sözün hiçbir gerçekliği yoktur. Zira el ve ilim gibi Allah ın kendisiyle vasıflandığı sıfatları arasında kendisine hadd denilen muayyen bir sıfat yoktur. Hadd, bir şeyin sıfatı ve kadri, mertebesi bakımından diğerlerinden temyiz (ayırd) edildiği şeydir. Nitekim mevcudat hakkında kullanılan hadd (sınır) lafzından bu bilinmektedir. Bundan dolayı insanın haddi veya şunun haddi denilir ki bundan kasıd onu ayırd edici vasıflarıdır. Yine evin haddi (sınırı), bostanın haddi (sınırı) denilir ki bu da onu (başka yerlerden) ayırd eden cihet ve kenarlarıdır. Bu açıdan hadd lafzı gerek dilde gerekse genel örfte meşhurdur. 3 Görüldüğü üzere Ehli sünnet, hadd lafzını Allah hakkında bir sıfat olarak zikretmemiştir. Zira isim ve 3 Beyanu Telbis il Cehmiyye, 3/42

11 11 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? sıfatlar tevkifi, yani tamamen nassa bağlı olduğundan dolayı manası doğru bile olsa Kitap ve sünnette geçmeyen bir sıfat Allaha izafe edilemez. Lakin ilerde geleceği üzere- sıfat olarak değil de haber verme babından Allah hakkında bu hadd lafzı ve benzeri muhtevası doğru olan tabirler kullanılabilir. Şimdi bundan sonra selef döneminden başlayarak Allah hakkında hadd isbat eden âlimlerin kavillerini zikredeceğiz ve nefyeden âlimlerin de sözlerini tahkik etmeye ve bunlarla ne kasdedildiğini ortaya çıkarmaya çalışacağız inşallah. Âlimlerin kavillerini zikrederken hadd meselesinin tafsilatı ve de dayandığı akli ve nakli deliller de Allah ın izniyle ortaya çıkmış olacaktır. Keza haddi nefyeden âlimlerin sözleri ele alınırken de hadd lafzını inkâr edenlere cevap verilmiş olacaktır. Muvaffakiyet Allah tandır.

12 Ehli sünnet âlimlerinin Allah a hadd/sınır nisbet edilmesi hakkındaki görüşleri 1- Abdullah bin Mübarek (v. 181): Bu konuda sözlerini nakledeceğimiz ilk âlim meşhur selef imamlarından Abdullah ibn ul Mübarek rahmetullahi aleyh olacaktır. Onun sözlerini Darimi şu şekilde isnadıyla nakletmektedir: ح د ث ن ا ال ح س ن ب ن الص ب اح ال ب ز ار ال ب غ د اد ي ثنا ع ل ي ب ن ال ح س ن ب ن ش ق يق ع ن اب ن ال مب ار ك أ ن ه سئ ل : ب م ن ع ر ف ر ب ن ا ق ال :»ب أ ن ه ف و ق ال ع ر ش ف و ق الس م اء الس اب ع ة ع ل ى ال ع ر ش ب ائ ن م ن خ ل ق ه «ق ال : قل ت : ب ح د ق ال :»ف ب أ ي ش ي ء ( ) İbn ul Mübarek e Rabbimizi ne ile tanırız? diye sorulduğu zaman şöyle cevap verdi: Onu Arş ın üstünde, yedinci kat göğün üstünde Arş ın üzerinde, mahlûkatından ayrı olarak tanırız (Ravi) dedi ki: Ona Bir hadd yani sınır ile mi? dedim. Başka ne ile olacak ki? cevabını verdi. 4 4 Darimi, er-reddu ale l Cehmiyye, no: 162 ayrıca er-redd ale l Merisi, 1/224; Abdullah bin Ahmed, es-sunne, no: 216; Harb el Kirmani, Mesail, sf 1112; Beyheki, el-esma ve s Sifat, no: 902. İbn Teymiyye, Fetava, 5/184; İbn ul Kayyim, İctima ul Cuyuş il İslamiyye sf 191 de rivayetin sahih olduğunu beyan etmişlerdir.

13 13 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? Abdullah bin Ahmed in rivayetinde İbn ul Mübarek şöyle demiştir: ن ع ر ف ر ب ن ا ع ز و ج ل ف و ق س ب ع س م او ات ع ل ى ال ع ر ش ب ائ ن م ن خ ل ق ه ب ح د و ال ن قول ك م ا ق ال ت ال ج ه م ي ة ه اهن ا و أ ش ار ب ي د ه إ ل ى ا ل ر ض Rabbimiz Azze ve Celle yi yedi kat göğün üstünde Arş ın üzerinde, mahlûkatından bir hadd (sınır) ile ayrı olarak tanırız. Biz, Cehmiye nin dediği gibi işte buradadır demeyiz ve bunu derken eliyle yere işaret etti. İmamın bu kavli açıkça göstermektedir ki yukarda beyan ettiğimiz veçhile Allah ın hadd ile Arş ın üzerinde olduğundan kasıd, Onun yeryüzünde ve diğer bütün mekânlarda olduğunu söyleyen Cehmiye yi reddetmektir. Zira onlar, Allah her yerdedir demek suretiyle Allah ın Arş ın üzerinde olduğunu kabul etseler bile aynı zamanda diğer mekânlarda da olduğunu iddia etmekteydiler. Ehli sünnet de Allah ın Arşın üzerinde olduğunu, lakin bundan kasdın sınırlama olduğunu ki bu sınırı belirleyen bizzat Allah Subhanehu dur- ifade etmişler yani Allah sadece Arş ın üzerindedir ve bu, Onunla mahlûkat arasındaki haddi yani sınırı ifade etmektedir. Harb el Kirmani nin rivayetinde ise Allah ın yedi kat göğün üzerinde olduğunu söyledikten sonra, hadd kelimesini zikretmeden önce şöyle demiştir: وعلمه وأمره يف كل موضع

14 14 Ebu Selman Abdulhakim Onun ilmi ve emri ise her yerdedir. İşte bütün bunlar, İbn ul Mübarek in kasdını ortaya koymaktadır ki o da Allah ın her yerde olduğunu iddia eden Cehmiye yi reddetmek ve Allah ın mahlûkatından ayrı oluşunu ifade etmek ve aynı zamanda Allah ın yedi kat semanın üstünde, uluvv cihetinde olduğunu isbat etmektir. Beyheki (v. 458) Eşarilerin yolunu takip ederek Abdullah ibn ul Mübarek in sözünü naklettikten sonra onun bunu Allah yerdedir diyen Cehmiye ye red amacıyla söylediği gerekçesiyle tevil etmeye çalışmakta ve İmam ın bununla Allah hakkında cihet isbat etmediğini ileri sürmektedir. Hâlbuki Şeyh in sözü Allah ın hakiki anlamda göklerin üzerinde oluşunu ifade etmesi bakımından açıktır, hadd (sınır) kelimesini kullanması da bunu göstermektedir. Şeyhulislam İbn Teymiyye rahmetullahi aleyh İbn ul Mübarek in bu kavli hakkında şöyle demektedir: ولما كان الجهمية يقولون ما مضمونه إن الخالق ال يتميز عن الخلق فيجحدون صفاته التي تميز بها ويجحدون قدره حتى يقول المعتزلة إذا عرفوا أنه حي عالم قدير قد عرفنا حقيقته وماهيته ويقولون إنه اليباين غيره بل إما أن يصفوه بصفة المعدوم فيقولون ال داخل العالم وال خارجه وال كذا وال كذا أو يجعلوه حاال يف المخلوقات أو وجود المخلوقات فبين ابن المبارك أن الرب سبحانه وتعالى على عرشه مباين لخلقه منفصل عنه وذكر الحد لن الجهمية كانوا يقولون ليس له حد وما ال حد له ال يباين

15 15 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? المخلوقات وال يكون فوق العالم لن ذلك مستلزم للحد فلما سألوا أمير المؤمنين يف كل شيء عبد للا بن المبارك بماذا نعرفه قال بأنه فوق سمواته على عرشه بائن من خلقه فذكروا له الزم ذلك الذي تنفيه الجهمية وبنفيهم له ينفون ملزومه الذي هو موجود فوق العرش ومباينته للمخلوقات فقالوا له بحد قال بحد وهذا يفهمه كل من عرف ما بين قول المؤمنين أهل السنة والجماعة وبين الجهمية المالحدة من الفرق Cehmiyye, muhtevası Yaratıcının, yaratılmışlardan ayırd edilemeyeceği şeklinde olan şeyler söyleyip Allah ın sıfatlarından mahlukattan ayırd edilmesine vesile olanları da inkar edince, aynı şekilde Onun kadrini de inkar edince, hatta Mutezile Onun Hayy (Diri), Âlim (Her şeyi bilen) ve Kadir (Her şeye gücü yeten) olduğunu bildiklerinde Biz onun hakikatini ve mahiyetini bilmiş olduk deyip Onun başka şeylerden ayrı olamayacağını söyleyince, bilakis Onu ma dumların (var olmayan şeylerin) vasıflarıyla vasıflamaya kalkıp O, âlemin içinde de dışında da değildir O şöyle de değildir, böyle de değildir deyince veya Onun mahlukatın ya da onların varlığının içine hulul ettiğini iddia edince İbn ul Mübarek de Rabb Subhanehu ve Teala nın Arşı üzerinde ve mahlukatından ayrı, onlardan ayrılmış halde olduğunu beyan etti ve bu meyanda haddi/sınırı zikretti. Zira Cehmiyye Onun haddinin, sınırının olmadığını ve sınırı olmayan şeyin de mahlûkattan ayrı olamayacağını ve de âlemin fevkinde, üzerinde olamayacağını söylüyorlardı. Çünkü

16 16 Ebu Selman Abdulhakim bu, haddi/sınırı gerektirir. İşte Emir ul Mü minin Abdullah bin Mübarek e her şeyi, bu arada Rabbimizi ne ile tanıyacağımızı sordukları zaman Onun göklerin fevkinde Arşının üzerinde mahlûkatından ayrı halde olduğunu söyledi. Onlar da ona bunun gerektirdiği, Cehmiye nin reddettiği şeyi ve bu reddleriyle beraber reddetmiş oldukları melzumu olan şeyi yani Onun Arşın üzerinde, mahlûkatından ayrı oluşunu hatırlattılar ve hadd yani sınır ile mi, dediler. O da hadd (sınır) ile dedi. İşte bu, Ehli sünnet vel cemaatten olan müminler ile Cehmiye mülhidleri arasındaki farkı bilen herkesin kavrayabileceği bir husustur. 5 İşte Şeyhulislam ın anlattıkları Abdullah bin Mübarek ve diğer imamların hadd lafzını kabul etmelerinin sebebini anlatmaktadır ki o da Allah her yerdedir diyen Hululiyye ve diğer sıfat inkârcılarına cevap vermektir. Şeyhulislam ın aynı yerde ondan naklettiğine göre Hattabi gibi bazı âlimlerin Abdullah bin Mübarek ve emsalinden nakledilen bu hususlara cevabı bu hadd sıfatının (!) Kuran ve sünnette geçmediği için kim olursa olsun buradan başka bir kaynaktan alınmayacağı ki bu kendisiyle batıl kasdedilen hak sözün açıklaması yukarda geçmişti- ve ardından bu imamların aslında ha harfiyle ب ح د (hadd ile) değil cim ile بجد ciddiyet ile veya şanı ile dediğini iddia etmekten ibaret olmuştur. Bu iddiaya göre bu imamlar Rabbimizi ne ile tanırız, sorusuna ciddiyet veya şanı ile tanırız cevabını vermişlerdir. Tabi bu cevaba göre, aynı siyakta Allah ın 5 Beyanu Telbis il Cehmiyye, 3/43-44

17 17 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? mahlûkatından ayrı oluşunun, Arşın üzerinde oluşunun vs nin ne manası kalmaktadır gibi soruların bir açıklaması yoktur. İşte bütün bunlar Allah'a hiç bir şekilde hadd (sınır) nisbet edilmeyeceğini söyleyenlerin, selef imamlarından gelen bu açık kavillere makul bir açıklama yapamadıklarını göstermektedir. 2-İshak bin Rahuye (v. 237): Selefin en güzide imamlarından olan İshak rahmetullahi aleyh ın konuyla alakalı görüşünü ise talebesi Harb el Kirmani bizzat kendisinden şöylece nakletmektedir: قلت لسحاق: العرش بحد قال: نعم بحد وذكر عن ابن المبارك قال:.هو على عرشه بائن من خلقه بحد İshak a dedim ki: Arş, bir hadd (sınır) ile midir? Dedi ki: Evet, bir hadd (sınır) iledir. İbn ul Mübarek ten de şöyle dediği zikredilmiştir: O, Arşının üzerindedir, mahlûkatından da bir sınır ile ayrılmıştır. 6 İmam İshak, böylece Abdullah İbn ul Mübarek in yukardaki sözünü tasdik etmekte ve Allah Subhanehu nun Arş ın üzerinde olması yönüyle mahlûkatından ayrıldığını ifade ederek bu açıdan haddi isbat etmektedir. Burada bir hususa dikkat çekmemiz gerekir ki Harb el Kirmani bunları Mesail adlı eserinde el- Kavlu bi l Mezheb adı altında akideyle alakalı açmış 6 Mesailu Harb, sf: 1111

18 18 Ebu Selman Abdulhakim olduğu müstakil bölümde zikretmiş ve söz konusu bölüme şu ifadelerle başlamıştır: هذا مذهب أئمة العلم وأصحاب ا لثر وأهل السنة المعروفين بها المقتدى بهم فيها وأدركت من أدركت من علماء أهل العراق والحجاز والشام وغيرهم عليها فمن خالف شيئ ا من هذه المذاهب أو طعن فيها أوعاب قائلها فهو مبتدع خارج من الجماعة زائل عن منهج السنة وسبيل الحق وهو مذهب أحمد وإسحاق بن إبراهيم بن مخلد وعبد للا نب الزبير الحميدي وسعيد بن منصور وغيرهم ممن جالسنا وأخذنا عنهم العلم Bu, bu hususta meşhur olan ve kendilerine uyulan ilim imamlarının ve eser ashabının ve de ehli sünnetin mezhebidir. Benim yetiştiğim Irak, Hicaz, Şam ve diğer beldelerin ahalisinden âlimler bu akide üzeredir. Dolayısıyla her kim bu mezhepten, görüşten herhangi bir şeye muhalefet eder veya ona dil uzatır veyahut da bunu savunanı ayıplarsa o kimse bidatçıdır, cemaatten ayrılmıştır, sünnet menhecinden ve hak yolundan uzaklaşmıştır. Yine o, Ahmed, İshak bin İbrahim bin Mahled, Abdullah bin ez-zubeyr el-humeydi, Said bin Mansur ve diğerlerinden meclislerinde bulunduğumuz ve kendilerinden ilim aldığımız kimselerin de mezhebidir. 7 Görüldüğü üzere Harb el Kirmani nin (v. 280) risalesinde zikrettiği görüşler, Ehli sünnetin ve selef 7 Mesailu Harb, 967

19 19 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? imamlarının icma ettiği meselelerdir ve onların arasında hadd meselesi de yer almaktadır. Böylece Allah hakkında hadd isbat edilmesinin de tıpkı bu ismi geçen kitaptaki diğer meseleler gibi icma edilmiş konulardan olduğu ortaya çıkmaktadır. 3-Ahmed bin Hanbel (v. 241): Ehli sünnetin imamı Ahmed bin Hanbel rahmetullahi aleyh da kendisinden nakledildiği üzere İbn ul Mubarek in yukarda geçen kavlini onaylamıştır. İbn Batta rahmetullahi aleyh onun bu husustaki kavlini isnadıyla şu şekilde nakletmektedir: ح د ث ن ا أ بو ح ف ص عم ر ب ن أ ح م د ب ن ش ه اب ق ال : ثنا أ ب ي أ ح م د ب ن ع ب د ا لل ق ال : ثنا أ بو ب ك ر أ ح م د ب ن مح م د ب ن ه ان ئ ا ل ث ر م ق ال : ح د ث ن ي مح م د ب ن إ ب ر اه يم ال ق ي س ي ق ال : قل ت ل ح م د ب ن ح ن ب ل : ي ح ك ى ع ن اب ن ال مب ار ك ق يل ل ه : ك ي ف ن ع ر ف ر ب ن ا ت ع ال ى ق ال : ف ي الس م اء الس اب ع ة ع ل ى ع ر ش ه ب ح د ق ال أ ح م د : ه ك ذ ا هو ع ن د ن ا ( ) Muhammed bin İbrahim el Kaysi dedi ki: Ahmed bin Hanbel e dedim ki: İbn ul Mubarek ten Biz Rabbimizi nasıl tanırız diye sorulduğu vakit Yedinci kat gökte, (onunla) sınırlı olarak Arşının üzerindedir dediği nakledilmektedir. Ahmed dedi ki: Bizim nezdimizde de böyledir. İbn Batta, aynı yerin devamında yine İmam Ahmed den isnadıyla şöyle dediğini nakletmektedir:

20 20 Ebu Selman Abdulhakim ح د ث ن ا أ بو ح ف ص عم ر ب ن مح م د ب ن ر ج اء ق ال : ثنا أ بو ج ع ف ر مح م د ب ن د اود ال ب ص ر و ي ق ال : ثنا أ بو ب ك ر ال م روذ ي ق ال : س م ع ت أ ب ا ع ب د ا لل و ق يل ل ه ر و ى ع ل ي ب ن ال ح س ن ب ن ش ق يق ع ن اب ن ال مب ار ك أ ن ه ق يل ل ه : ك ي ف ن ع ر ف ا لل ق ال : ع ل ى ال ع ر ش ب ح د ف ق ال : ب ل غ ن ي ذ ل ك ع ن ه و أ ع ج ب ه ثم ق ال أ بو ع ب د ا لل : }ه ل ي ن ظرون إ ال أ ن ي أ ت ي هم ا لل ف ي ظل ل م ن ال غ م ام و ال م ال ئ ك ة { ]البقرة: 210 [ [ثم ق ال : }و ج اء ر بك و ال م ل ك ص ف ا ص ف ا{ ]الفجر: 22 ( ) Ebubekr el Merruzi dedi ki: Ebu Abdillah ı (yani İmam Ahmed bin Hanbel i) kendisine Ali bin el Hasen bin Şakik in (Abdullah) ibn il Mubarek ten rivayet ettiği Rabbimizi nasıl tanırız, denilince Arş ın üzerinde bir hadd/sınır ile dediği şeklindeki haber nakledilince şöyle derken işittim: Onun böyle dediği bana ulaştı ve bu, benim hoşuma gitti. Ebu Abdillah sonra şöyle dedi: ه ل ي ن ظرون إ ال أ ن ي أ ت ي هم ا لل ف ي ظل ل م ن ال غ م ام و ال م ال ئ ك ة و قض ي ا ل م ر و إ ل ى ا لل ت ر ج ع ا ل مور Onlar, Allah ın ve meleklerinin buluttan gölgeler içinde gelmesinden başka bir şeyi mi bekliyorlar 8 و ج اء ر بك و ال م ل ك ص ف ا ص ف ا 8 Bakara: 210

21 21 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? Rabbin ve melekler saf saf geldiği zaman 9 10 İbn Teymiyye rahmetullahi aleyh ise Hallal ın es- Sunne sinden şu rivayeti nakletmektedir: قال الخالل أخبرنا الحسن بن صالح العطار حدثنا هارون بن يعقوب الهاشمي سمعت أبي يعقوب بن العباس قال كنا عند أبي عبد للا قال فسألناه عن قول ابن المبارك قيل له كيف نعرف ربنا قال يف السماء السابعة على عرشه بحد فقال أحمد هكذا على العرش استوى بحد فقلنا له ما معنى قول ابن المبارك بحد قال ال أعرفه ولكن لهذا شواهد من القرآن يف خمسة مواضع إ ل ي ه ي ص ع د ال ك ل م الط ي ب ]فاطر 10 [ أ أ م نتم م ن ف ي الس م اء ]الملك 16 [ وت ع رج ال م ال ئ ك ة و الروح إ ل ي ه ]المعارج 4 [ وهو على العرش وعلمه مع كل شيء Hallal diyor ki (Senedi zikrettikten sonra) Ebu Yakub bin Abbas dedi ki: Biz Ebu Abdillah in yanındaydık ve ona İbn ul Mübarek in Rabbimizi nasıl tanırız, denildiğinde yedinci kat gökte, Arş ın üzerinde sınırlı olarak şeklindeki sözünü sorduk. Bunun üzerine Ahmed, şöyle dedi: Arş a da bu şekilde sınırlı olarak istiva etmiştir. Biz ona İbn ul Mübarek in sınırlı olarak sözünün manası nedir? Deyince şöyle dedi: Bilmiyorum, ancak bunun Kur an da beş yerde şahidi vardır. 9 Fecr: el-ibanet ul Kubra, 7/

22 22 Ebu Selman Abdulhakim ا ل ي ه ي ص ع د ال ك ل م الط ي ب Ona güzel söz yükselir, 11 ء ا م ن تم م ن ف ي الس م اء ا ن ي خ س ف ب كم اال ر ض ف ا ذ ا ه ي ت مور Gökte olandan emin mi oldunuz 12 ت ع رج ال م ل ئ ك ة و الروح Melekler ve Ruh, Ona yükselir 13 O, Arşın üzerindedir, ilmi ise her yerdedir. 14 İmam Ahmed burada Allah ın hakiki manada ve sadece Arşın üzerinde olduğuna delalet eden üç ayet zikretmiştir. Diğer iki ayeti ise bir önceki rivayette zikretmiştir. Böylece beş ayetten İbn ul Mubarek in sözüne delil getirmiş olmaktadır. Görüldüğü üzere İmam Ahmed bin Hanbel, İbn ul Mübarek in Allah hakkında hadd isbat eden sözlerini kendisi de onaylamakta hatta delillendirmektedir. Ondan bu hususta başka sözler de nakledilmektedir. Hanbeli ulemasından ed- Deşti rahmetullahi aleyh onun bu husustaki başka bir 11 Fatır: Mülk: Mearic: 4 14 Beyanu Telbis il Cehmiyye, 2/

23 لل: ال. 23 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? kavlini Kadı Ebu Ya la dan isnadıyla şu şekilde rivayet etmektedir: ورأيت بخط القاضي أبي يعلى: أخبرنا أبو بكر أحمد بن نصر الرفا قال: سمعت أبا بكر بن أبي داود يقول: سمعت أبي يقول: جاء... بن حنبل فقال له تبارك وتعلى حد قال: نعم يعلمه الإ هو قال للا تعالى: }و ت ر ى ال م ال ئ ك ة ح اف ين م ن ح و ل ال ع ر ش { ]الزمر: 75 [ يقول: محدقين Ben, Kadı Ebu Ya la nın kendi el yazısından şöyle dediğini gördüm: Bize, Ebubekr Ahmed bin Nasr er- Rifa haber verdi ve dedi ki: Ben Ebubekr bin ebi Davud u şöyle diyorken işittim: Babam (yani Sünen müellifi Ebu Davud es-sicistani) şöyle dedi: Ahmed bin Hanbel e (Bir adam) gelerek ona şöyle dedi: Allah Tebareke ve Teala nın haddi var mıdır? O, evet, onu Ondan başka kimse bilmez, dedi. Allahu Teala şöyle buyurmuştur: و ت ر ى ال م ل ئ ك ة ح اف ين م ن ح و ل ال ع ر ش Melekleri, Arş ın etrafını kuşatmış olarak görürsün 15 Yani kuşatmış, sarmış bir halde diyor. Bu haberi, Mahmud bin Ebi l Kasım ed-deşti, Allah 15 Zümer: 75

24 24 Ebu Selman Abdulhakim hakkında hadd isbat etmek amacıyla telif ettiği İsbat ul Haddi Lillahi Teala adlı risalesinde nakletmektedir. Eser ve müellifi hakkında ilerde bilgi verilecektir inşallah. İbn Teymiyye rahmetullahi aleyh da Beyanu Telbis il Cehmiyye de (2/ ) bu haberi Kadı Ebu Ya la nın İbtal ut Te vilat adlı eserine izafe ederek nakletmektedir ancak Kadı nın sözkonusu eserinde bu nakli bulamadım. İmam Ahmed, Arş ın mahlûkatın tavanı olması hasebiyle bu ayeti zikretmiş olmalıdır veyahut da meleklerin dahi Allah ın mahlûkattan ayrıldığı sınırın keyfiyetini bilmeyeceğine işaret etmiş olabilir. Allah en doğrusunu bilendir. Ed-Deşti rahmetullahi aleyh İmam Ahmed den bu ve benzeri haberleri naklettiği yerde şöyle demektedir: وصح عن ا لمام أحمد يف إثبات الحد لل تعالى لن ذلك روي عنه بطرق كثيرة وروى ا لمام أبو بكر أحمد نب محمد بن هارون الخالل بأسانيد صحيحة يف كتاب السنة له İmam Ahmed den Allah Teala hakkında hadd (sınır) isbat etme hususunda gelen şeyler sahihtir. Çünkü bu, ondan birçok tarikle gelmiştir. İmam Ebubekr Ahmed bin Muhammed bin Harun el Hallal da Kitab us Sunne sinde sahih senedlerle bunları nakletmiştir. Ardından Hallal ın hadd konusunda rivayet ettiği

25 25 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? haberleri nakletmektedir ki yukarda bir tanesi geçmişti- bunları İbn Teymiye de Beyanu Telbis il Cehmiyye de zikretmektedir lakin ben Hallal ın kendi eserinden bu rivayetlere vakıf olamadım. Buraya kadar selef-i salihin döneminde yaşamış bu üç imamın Allah hakkında hadd isbat eden sözlerini nakletmiş bulunuyoruz. Bundan sonra da diğer bazı âlimlerin kavillerini zikrederek konuya devam edeceğiz inşallah. 4-Osman bin Said ed-darimi (v. 280): Kendi zamanında Cehmiye ye karşı adeta çekilmiş kılıç mesabesinde olan bu imamın hadd konusuyla alakalı gerek akli gerekse nakli bakımdan önemli açıklamaları vardır. O, önce Cehmiye nin Allah hakkındaki fasit inancını şöyle özetlemiştir: ت ز عم ون أ ن إ ل ه كم ال ذ ي كن تم ت ع بدون ف ي كل م ك ان و اق ع ع ل ى كل ش ي ء.ال ح د ل ه و ال من ت ه ى ع ن د كم و ال ي خ لو م ن ه م ك ان ب ز ع م كم Siz ibadet ettiğiniz ilahınızın her yerde olduğunu, her şeyin içinde olduğunu, size göre onun bir sınırı ve nihayeti olmadığını ve iddianıza göre Ondan hali olan bir mekân olmadığını ileri sürüyorsunuz. Ardından da Allah ın her yerde olduğunu iddia eden ve bu iddialarına dayanarak nüzul sıfatını da inkâr eden Cehmiye ye cevap olarak şöyle demektedir:

26 26 Ebu Selman Abdulhakim قل ن ا: ه ذ ه ص ف ة خ ال ف ص ف ة ر ب ال ع ال م ين و ال ن ع ر ف ب ه ذ ه الص ف ة ش ي ئ ا إ ال ه ذ ا ال ه و اء الد اخ ل ف ي كل م ك ان الن از ل ع ل ى كل ش ي ء ف إ ن ل م ي كن ذ ل ك إ ل ه كم ال ذ ي ت ع بدون ف ق د غ ل ب كم ع ن ع ب اد ة ا لل ر أ س ا و ص ر تم ف ي ع ب اد ة م ا ت ع بدون أ س و أ م ن ز ل ة م ن ع ب اد ة ا ل و ث ان و ع ب اد ة الش م س و ال ق م ر ل ن كل ص ن ف م ن هم ع ب د ش ي ئ ا هو ع ن د ال خ ل ق ش ي ء و ع ب د تم أ ن تم ش ي ئ ا هو ع ن د ال خ ل ق ال ش ي ء ل ن ال ك ل م ة ق د ات ف ق ت م ن ال خ ل ق كل ه م أ ن الش ي ء ال ي كون إ ال ب ح د و ص ف ة و أ ن ال ش ي ء ل ي س ل ه ح د و ال ص ف ة ف ل ذ ل ك قل تم : ال ح د ل ه و ق د أ ك ذ ب كم ا لل ت ع ال ى ف س م ى ن ف س ه : أ ك ب ر ا ل ش ي اء و أ ع ظ م ا ل ش ي اء و خ ال ق ا ل ش ي اء. ق ال ت ع ال ى: }قل أ ي ش ي ء أ ك ب ر ش ه اد ة قل ا لل ش ه يد ب ي ن ي و ب ي ن كم { ]ا لنعام: 19 [. و ق ال }كل ش ي ء ه ال ك إ ال و ج ه ه { ]القصص: 88 [. ف هو س م ى ن ف س ه : أ ك ب ر ا ل ش ي اء و أ ع ظ م ا ل ش ي اء و خ ال ق ا ل ش ي اء و ل ه ح د و هو ي ع ل مه ال غ ي ره Deriz ki: Bunlar, Âlemlerin Rabbinin sıfatlarına muhalif sıfatlardır. Biz şu her mekânın içinde olan, her şeye inen havadan başka bu sıfatlara sahip başka bir şey bilmiyoruz. Eğer sizin ilahınız bu olmadıysa bile, işin başında Allah a ibadet hususunda size galip gelmiş ve öyle ki putlara ibadetten, aya ve güneşe ibadetten bile daha aşağı derecede bir şeye ibadet eder olmuşsunuz. Çünkü bunlardan her bir sınıf, mahlûkat nezdinde bir şey olan bir şeye ibadet eder. Siz ise mahlûkat nezdinde bir şey addedilmeyen bir şeye ibadet ediyorsu-

27 27 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? nuz. Çünkü bütün mahlûkat bir şeyin sınırsız ve sıfatsız olmayacağı ve yine sınırsız ve sıfatsız bir şey olmayacağı hususunda söz birliği etmişlerdir. Bundan dolayı siz Onun haddi, sınırı yoktur diyorsunuz. Allahu Teala ise sizi yalanlıyor. Zira O, kendisini En büyük, en azametli şey ve şeyleri Yaratan olarak isimlendirmiştir. Allahu Teala şöyle buyuruyor: قل ا ي ش ي ء ا ك ب ر ش ه اد ة قل ا لل ش ه يد De ki: Hangi şey, şahitlik bakımından daha büyüktür? De ki: Allah sizinle benim aramda şahittir. 16 Yine şöyle buyuruyor: هو كل ش ي ء ه ال ك ا ال و ج ه ه Onun vechi dışında her şey helak olucudur. 17 Böylece O, kendisini En büyük, en azametli şey ve şeyleri Yaratan olarak isimlendirmiştir. Onun haddi, sınırı vardır ve onu Ondan başka kimse bilmez. Şeyh rahmetullahi aleyh böylece Allah'ın -mahiyetini ancak Onun bilebileceği- bir sınırı olduğunu ifade 16 Enam: Kasas: 88

28 28 Ebu Selman Abdulhakim ederek, bundan sonra da Abdullah bin Mübarek in sözünü zikrederek açıklamalarına devam etmektedir. 18 Darimi rahmetullahi aleyh Bişr el Merisi ye yaptığı reddiyeyi ihtiva eden kitabında ise Hadd ve Arş diye müstakil bir bab açmış ve orada şöyle demiştir: :ب اب ال ح د و ال ع ر ش ق ال أ بو س ع يد : و اد ع ى ال مع ار ض أ ي ض ا أ ن ه ل ي س لل ح د و ال غ اي ة و ال ن ه اي ة. و ه ذ ا هو ا ل ص ل ال ذ ي بنى ع ل ي ه جهم ض ال ال ت ه و اش ت ق م ن ه ا أ غ لوط ات ه.و ه ي ك ل م ة ل م ي ب لغ ن ا أ ن ه س ب ق ج ه م ا إ ل ي ه ا أ ح د م ن ال ع ال م ين ف ق ال / ل ه ق ائ ل م م ن ي ح او ره ق د ع ل م ت مر اد ك ب ه ا أ ي ه ا ا لعجمي وتعني أ ن لل ال ش ي ء ي ق ع ع ل ي ه اس م الش ي ء إ ال و ل ه ح د و غ اي ة و ص ف ة و أ ن ال ش ي ء ل ي س ل ه ح د و ال غ اي ة و ال ص ف ة, ف الش ي ء أ ب د ا م و صوف ال م ح ال ة و ال ش ي ء.ي وص ف ب ال ح د و ال غ اي ة و ق و ل ك : ال ح د ل ه ي ع ن ي أ ن ه ال ش ي ء ق ال أ بو س ع يد : و ا لل ت ع ال ى ل ه ح د ال ي ع ل مه أ ح د غ يره و ال يجوز لحد أ ن يت و ه م لحده ف ي ن ف س ه و ل ك ن ي ؤ م ن ب ال ح د ويكل علم ذ ل ك إ ل ى للا. و هو ع ل ى ع ر ش ه ف و ق س م او ات ه ف ه ذ ان ح د ان اث ن ان أ ي ض ا ح د Hadd ve Arş Babı Ebu Said (ed-darimi) dedi ki: Muarız Allah ın 18 er-reddu ale l Cehmiyye, sf 98, Thk: Bedr

29 29 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? haddi, gayesi ve nihayesi (yani sınırı, sonu ve nihayeti) olmadığını iddia etti. İşte bu, Cehm in sapıklığını üzerine bina ettiği ve kendisinden yanlış fikirlerini türettiği esastır. Bu öyle bir sözdür ki âlemlerde hiç kimsenin bu hususta Cehm den önce davrandığı bize ulaşmamıştır. (Yani Cehm bin Safvan dan önce bunu kimse söylemedi.) Onunla (Cehm le) tartışan birisi ona dedi ki: Ey acem (Cehm, İranlı olduğu için böyle hitap ediyor) Ben senin bununla muradının ne olduğunu bildim. Sen Allah ın bir şey olmadığını demek istiyorsun. Kendisine şey ismi verilen her bir varlığın haddi, gayesi ve nihayesi (yani sınırı, sonu ve nihayeti) vardır. Sınırı, sonu ve sıfatı olmayan bir şey yoktur. Bir şey asla vasıflanmamış olamaz. Sınırsız ve sonsuz, bitimsiz olarak vasıflanan hiçbir şey yoktur. Şu halde senin Onun sınırı yoktur sözün O bir şey değildir demektir. Ebu Said der ki: Allahu Teala nın Ondan başka kimsenin bilemeyeceği bir haddi, sınırı vardır. Hiç kimsenin kendi iç âleminde Onun sınırını hayal etmesi caiz değildir. Lakin hadde iman eder ve onun ilmini Allaha havale eder. O, Arşının üzerindedir ve göklerinin de üstündedir. İşte bu iki adet sınırdır. İmam Darimi, böylece Allahu Teala nın haddi olmadığını söyleyenleri hem akli hem de nakli olarak çürütmektedir. Çünkü Allah ın bir şey olduğu nakil yoluyla sabittir. Şey ismini alan her varlığın ise kendisini

30 30 Ebu Selman Abdulhakim diğer varlıklardan ayıran bir sınırı vardır. Allahu Teala nın sınırı olmadığını yani Onun sınırsız olduğunu iddia edenler aslında Onun hakikatte bir zatının olmadığını söylemektedirler. Bilhassa Allah ın mekândan münezzeh olduğunu ve Arş ın üzerinde de olmadığını savunan Eşariler vb nin görüşü de buna yakındır. Bundan dolayı Ebu Nasr es-siczi rahmetullahi aleyh Eşarilere yaptığı reddiyesinde şöyle demektedir: وينبغي أن يتأمل قول الكالبية وا لشعرية يف الصفات ليعلم أنهم غير مثبتين ) إلها ( في الحقيقة وأنهم يتخيرون من النصوص ما أرادوه ويتركون.سائرها ويخالفونه Küllabiye ve Eş ariyye nin sıfatlar hakkındaki görüşü üzerinde düşünüldüğünde onların işin hakikatinde bir ilahın varlığını kabul etmedikleri ve de nasslardan dilediklerini alıp geri kalanını da bilhassa kendilerine muhalif olanları- terk ettikleri bilinmiş olur. 19 Allah her yerdedir diyen Cehmiye ye gelince; onların tanımladığı ilah inancı bir nevi kâinatın tamamına yayılmış bir enerji gibidir. Sonuçta bu ilahın da bir zatı sözkonusu değildir. Bundan dolayı Cehmiye nin sınırsız Allah inancı toplumda yayıldıktan sonra Allah ın yarattıklarından bağımsız müstakil bir zatı olmadığını ve her şeyin Allah olduğunu savunan vahdeti vücud 19 Risalet us Siczi ila Ehli Zubeyd fi'r Reddi ala men Enkera l-harfe ve's Savt, 263

31 31 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? fikrinin yayılması kolaylaşmıştır. Böylece Allah her yerdedir veya hiçbir yerde değildir, diyen ve bu sözlerine de Allah ın sınırı yoktur sözünü dayanak edinen bütün fırkaların sözlerinin bilerek veya bilmeyerek- Allah ın zatını inkâr etmeye, dolayısıyla Allah ın varlığını reddetmeye vardığı görülmektedir. Yani, Allah ın haddi yoktur sözünün varacağı nokta aslında ateizmin varmaya çalıştığı hedefle aynıdır ki o da Allah ın mukaddes zatını yok saymaktır. Darimi, ayrıca Cehm in âlemlerde bu sözü ilk söyleyen kişi olduğunu haber vermektedir. Şeyhulislam İbn Teymiyye rahmetullahi aleyh Darimi nin bu sözünü naklettikten sonra şöyle demektedir: العالمين يأ من هذه ا لمة وإال فهذا النفي كان موجود ا قبل هذه ا لمة في كثير من مبتدعه اليهود والنصارى وفي طائفة من المشركين والصابئين والفالسفة لهم يف ذلك قوالن مشهوران قبل ا لسالم Âlemlerde yani bu ümmette. Yoksa bu nefiy, bu ümmetten önce Yahudi ve Hristiyanların bidatçılarının (yani bu dinlere mensup olup da bu dinlere muhalif yeni görüşler ihdas edenlerin) birçoğunda ve de müşriklerden, Sabiilerden ve filozoflardan bir toplulukta mevcuttu. İslam dan önce onların bu hususta meşhur iki görüşleri vardı Beyanu Telbis il Cehmiyye, 5/164

32 32 Ebu Selman Abdulhakim Böylece anlaşılıyor ki Cehm in Allah ın sonu ve sınırı olmadığı meyanındaki mutlak nefiy görüşü İslam ümmeti arasında ilk defa onun ihdas etmiş olduğu bir bidat olmakla beraber İslam dan önce ise bazı kâfir zümreler tarafından savunulmuştur. Bunlardan bilhassa Sabiiler önemlidir. İbn Teymiye rahmetullahi aleyh çeşitli yerlerde Cehmiye ile Sabiiler arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir. Onun naklettiğine göre Cehmiyye nin fikir babası sayılan Ca d bin Dirhem, Harran a giderek buradaki Sabii filozoflarıyla görüşmüş ve sıfatların inkârına dair şeyleri onlardan almıştır. Keza Yahudilerden de bazı şeyler almıştır ki Ca d ın bu fikirlerinin kaynağının Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) e sihir yapan Lebid bin Asam a kadar gittiği söylenmektedir. 21 Darimi rahmetullahi aleyh bunun ardından İbn ul Mübarek in yukarda geçen sözünü nakletmektedir. Ardından şöyle diyor: ف م ن اد ع ى أ ن ه ل ي س لل ح د ف ق د ر د ال قر آن و اد ع ى أ ن ه ال ش ي ء ل ن ا لل ح د م ك ان ه ف ي م و اض ع ك ث ير ة م ن ك ت اب ه ف ق ال : }الر ح م ن ع ل ى ال ع ر ش اس ت و ى{ }أ أ م ن تم م ن ف ي الس م اء { }ي خ افون ر ب هم م ن ف و ق ه م { }إن ي مت و ف يك و ر اف عك إ ل ي {.}إ ل ي ه ي ص ع د ال ك ل م الط ي ب { ف ه ذ ا كل ه و م ا أ ش ب ه ه ش و اه د و د ال ئ ل على ال ح د Allah ın haddinin, sınırının olmadığını iddia eden 21 Fetava, 5/20-22

33 33 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? kimse Kur an ı reddetmiş ve Allah ın bir şey olmadığını iddia etmiştir. Zira Allah, kitabının birçok yerinde kendi mekânını sınırlamış ve şöyle buyurmuştur: ا لر ح من ع ل ى ال ع ر ش اس ت وى Rahman, Arşa istiva etti 22 ء ا م ن تم م ن ف ي الس م اء Gökte olandan emin mi oldunuz? 23 ي خ افون ر ب هم م ن ف و ق ه م Üstlerindeki Rabblerinden korkarlar. 24 ا ن ي مت و ف يك و ر اف عك Seni vefat ettireceğim ve kendime yükselteceğim. 25 ا ل ي ه ي ص ع د ال ك ل م الط ي ب 22 Taha: 5 23 Mülk: Nahl: Ali İmran: 55

34 34 Ebu Selman Abdulhakim Güzel söz Ona yükselir. 26 İşte bütün bunların hepsi ve benzerleri haddin şahidleri ve delilleridir. Darimi bunun ardından başta cariye hadisi olmak üzere Allah ın uluvv sıfatına delalet eden hadisleri zikretmekte ve bunların hepsini aynı zamanda haddin delili olarak ele almaktadır. Hadisleri zikrettikten sonra şöyle demiştir: و ق د ات ف ق ت ال ك ل م ة م ن ال مس ل م ين و ال ك اف ر ين أ ن ا لل ف ي الس م اء و ح دوه ب ذ ل ك إ ال ال م ر يس ي الض ال و أ ص ح اب ه Sapık Bişr el Merisi ve ashabı dışında Müslümanlar ve kâfirler, Allah ın semada olduğu hususunda söz birliği etmişler ve Onu bununla sınırlı addetmişlerdir. 27 Kuşkusuz Allahu Teala kendi zatına hadd tayin ettiği için insanlar da Onun çizdiği bu sınırı Onun hakkında isbat etmişlerdir. Darimi nin hadd tabirinin yanı sıra Allahu Teala hakkında mekan tabirini de kullandığı görülmektedir. Onun da zikrettiği üzere Kitap ve sünnet nassları ve de Müslümanların hatta insanların 26 Fatır: er-reddu ale l Merisi, 1/ , Thk: Rüşd

35 35 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? icması Allau Teala nın kendine has bir haddi, sınırı olduğuna delalet ettiği gibi akıl ve fıtrat da buna delalet etmektedir. Allah ın mahlûkatından ayrı olarak uluvv da bulunduğuna delalet eden deliller ne ise, haddi olduğunun delilleri de aynıdır. Esasında bu ikisi farklı lafızlarla dile getirilse de aynı meseledir. Birini kabul edip diğerini kabul etmeyen kişi ise çelişki içerisine düşer. Vallahu a'lem. 5-Hafız Ebu l Kasım İbnu Mendeh (v.395): Asbahan lı meşhur muhaddis olup Türkçe ye de bir kısmı çevrilmiş olan Kitab ut Tevhid adlı eserin müellifidir. İman, er-reddu ale l Cehmiyye adlı kitapların ve hadis ilimleriyle alakalı başka tasniflerin sahibidir. Ed-Deşti rahmetullahi aleyh in ondan senediyle naklettiğine göre şöyle demiştir: وال دين لمن ال يرى لل الحد لنه ي س ق ط من بينه وبين للا الحاجز والحجاب وا لشارات والخطاب Allah hakkında hadd (sınır) kabul etmeyen bir kimsenin dini yoktur. Zira böyle birisi Allah ile kendi arasındaki engeli, hicabı, işaretleri ve hitabı kaldırmış olmaktadır. Hafız ed-deşti nin beyanına göre Şeyh rahmetullahi aleyh ın bu kavli Beyan ul Huda ve Ma rifetu Ekavili Ehl id Dalaleti ve r Reda adlı eserinde geçmektedir. Bu kitap hakkında herhangi bir bilgiye ulaşamadım.

36 36 Ebu Selman Abdulhakim İbnu Mendeh rahmetullahi aleyh böylece Allah ı mahlûkatıyla ayıran bir sınırı kabul etmeyen kimsenin bu sözünün Allah ın mahlûkatıyla iç içe geçmesini, yani mahlûkata hulul etmesini gerektirdiğini söylemektedir ki bunu kabul etmek ise dinden irtidad etmekle eş anlamlıdır. Keza bu mantığa göre Allah ın kullara hitap etmesinin de bir manası kalmamaktadır, çünkü mahlûkatıyla arasında bir sınır, engel olmadığı için hitap eden kim, edilen kim sorusu gündeme gelmektedir. Nitekim vahdeti vücutçuların elebaşı olan İbn Arabi ve ashabından bu tarz sözler nakledilmektedir; mesela İbn Teymiye nin naklettiğine göre Fütûhât-ı Mekkiyye sahibi İbn Arabi, kitabının başında şöyle demektedir: Rab da hak, kul da hak. Öyleyse mükellef kim? Bir bilsem! Kuldur desem, kul diye bir şey yok, Rabdır desem, o nasıl mükellef olur? İşte bu, Allah ın sınırı yoktur diyenlerin sözlerinin lazımıdır. Yukarda da söylediğimiz gibi Allah a sınır tayin edilmez vb parlak sözlerin arkasında hulul, ittihad gibi küfürler gizlenmiş ve toplumda rahatça yayılma imkânı bulmuştur. Hâlbuki kendi sınırını tayin ederek mahlûkatının fevkinde olduğunu bildiren bizzat Allah Subhanehu dur ve bu hadd gibi meseleler asla lafzi bir ihtilafmış gibi geçiştirilemez, keza Kitap ve sünnette bu kavramların geçmediği bahanesiyle bu konulardan uzak durularak din korunmuş olmaz, bilakis selef

37 37 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? imamlarının yaptığı gibi batıla engel olacak her türlü lafız ve açıklama izhar edilerek küfre ve sapıklığa gidecek bütün yolların tıkanması gerekir. 6-Kadı Ebu Ya la el-ferra (v. 458): Hanbelilerin en meşhur fakihlerinden olup, mezhepte görüşlerine en çok başvurulan ve itimad edilen âlimlerden birisidir. Öyle ki Hanbeli kitaplarında el-kadi denildiğinde akla ilk onun ismi gelir. Sıfatlarla alakalı İbtal ut Te vilat adlı kitabı ve başka tasnifleri vardır. Hafız ed-deşti rahmetullahi aleyh ondan İmam Ahmed in, Allahu Teala nın Ondan başka kimsenin bilemeyeceği bir haddi, sınırı olduğu kavlini nakletmiştir, bu nakli yukarıda zikrettik. El-Kadi, Ahmed bin Hanbel in bu kavlini zikrettikten sonra şöyle demiştir: فقد أطلق أحمد القول بإثبات الحد لل تعالى وقد نفاه يف رواية حنبل وهو الذي يعلمه خلقة والموضع الذي أطلقه محمول على معنيين: أحدهما على معنى أنه تعالى يف جهة مخصوصة وليس هو تعالى ذاهب يف الجهات الستة لب هو خارج العالم مم ي ز عن خلقه ينفصل عنهم غير داخل يف كل.»الجهات وهو معنى قول أحمد:»له حد ال يعلمه الإ هو والثاني: أن ه على صفة ي ب ن بها عن غيره ويميز ولهذا سمي البواب حدادا لنه يمنع غيره عن الدخول فهو تعالى فرد واحد يمتنع عن االشتراك معه يف أخص صفاته

38 38 Ebu Selman Abdulhakim Ahmed, Allah için hadd isbat etme hakkında mutlak olarak konuşmuştur. Keza Hanbel in rivayetinde haddi nefy etmiştir ki bundan kasıd mahlûkatının bildiği haddir. Haddi mutlak olarak kabul ettiği yer ise iki manaya hamledilir. Birinci mana: Allahu Teala nın kendisine mahsus bir cihette, yönde bulunduğu manasıdır. Allahu Teala altı cihetin içine girmiş değildir. Bilakis O, âlemin dışındadır ve mahlûkatından ayrıdır. Hiçbir cihetin içine dâhil değildir. İşte Ahmed in Onun, kendisinden başka kimsenin bilmediği bir sınırı vardır sözünün manası budur. İkinci mana: O, kendisi vasıtasıyla başkalarından ayrıldığı ve ayırd edildiği bir sıfata sahiptir. Bundan dolayı kapıcıya Haddad yani sınır muhafızı denilmiştir. Çünkü o, başkalarını oraya girmekten men eder. Allahu Teala tektir ve birdir. Kendisine has sıfatlarında kendisine ortak olunmasını men eder. İbn Teymiye rahmetullahi aleyh Ebu Ya la nın bu sözlerini az farkla naklettikten sonra devamında şöyle dediğini nakletmektedir: وقد منعنا من إطالق القول بالحد يف غير موضع من كتابنا ويجب أن يجوز على الوجه الذي ذكرنا

39 39 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? Biz, kitabımızın birçok yerinde hadd lafzını mutlak olarak kullanmaktan men etmiştik. Bizim zikrettiğimiz vecih üzere kullanmanın ise caiz olması gerekir. İbn Teymiye, bunu naklettikten sonra şöyle demektedir: فهو رجوع منه إلى القول بإثبات الحد لكن اختلف يف ذلك كالمه فقال هنا ويجب أن يحمل اختالف كالم أحمد يف إثبات الحد على اختالف حالين İşte bu, onun haddi isbat eden görüşe rücu etmesidir. Lakin onun bu husustaki kelamı değişkenlik arz etmektedir. Burada, Ahmed in haddi isbat etme hakkındaki sözlerinin değişkenliğini, iki farklı hale hamletmek gerekir, demiştir. 28 Yukarda da geçtiği üzere Kadı Ebu Ya la nın bu kavli İbtal ut Te vilat adlı eserinden nakledilmiştir, ancak sözkonusu eserde bu kavle raslayamadım. Bu kitabın ikinci cildine kadar basılmıştır, üçüncü ciltle devam edileceği taahhüt edilmiş olmasına rağmen basıldığına dair bir bilgiye ulaşamadım, bu nakil kitabın devamında olabilir. Burada el-kadi rahmetullahi aleyh Allah hakkında isbat edilen hadd i iki yönlü ele almıştır. Birincisi zatında, ikincisi sıfatlarında. Âlimlerin ekserisi Allah ın sınırından bahsederken daha ziyade Onun mukaddes zatıyla alakalı konuşmuşlar ve Onun 28 Beyanu Telbis il Cehmiyye, 3/

40 40 Ebu Selman Abdulhakim zatının mahlûkatından ayrı oluşuna dikkat çekmişlerdir. Kadı Ebu Ya la ise buna ilaveten Onun sıfatlarındaki sınırdan bahsetmiştir ki buradaki kasdı Allah ın sıfatlarının mahlûkatının sıfatlarından ayrı oluşudur. Böylece Allah ın zatını mahlûkattan ayıran bir sınır olduğu gibi sıfatlarını da mahlûkatın sıfatlarından ayıran bir sınır olduğu ortaya çıkmaktadır ki bu sınırdan dolayı bir mahlûk ne kadar üstün sıfatlara sahip olursa olsun asla Allah ın sıfatları gibi bir sıfata sahip olamaz ve o mertebeye ulaşamaz. Bunu engelleyen de bizzat Rabb Teala dır. Ayrıca Kadı, Allah ın haddini mahlûkatın bilemeyeceğini, bu manadaki bir haddin Allah tan nefyedileceğini, lakin izah ettiği şekilde haddin Allah hakkında isbat edileceğini söylemiştir ki haddin nefyedildiği yerlerin izahı ilerde tafsilatlı olarak gelecektir inşallah. 7-Yahya bin Ammar (v. 422) ve bir grup âlim: Aşağıda zikri gelecek olan Herevi rahmetullahi aleyh, kendi hocası olan bu zattan şöyle bir kıssa aktarmaktadır: وسألت يحيى بن عمارعن أبي حاتم بن حبان البستي قلت: "رأيته. قال: كيف لم أره ونحن أخرجناه من سجستان! كان له علم كثير ولم يكن له كبير دين قدم علينا فأنكر الحد لل فأخرجناه من سجستان Ben Yahya bin Ammar dan Ebu Hatim bin Hibban el Busti yi sordum ve Onu gördün mü dedim. Dedi ki:

41 41 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? Nasıl göreyim ki, görmedim, biz onu Sicistan dan çıkardık. Onun çok ilmi vardı ancak dini (o kadar) büyük değildi. Bize geldi, Allah ın haddi (sınırı) olduğunu inkâr etti, biz de onu Sicistan dan çıkardık. 29 Burada zikri geçen el-busti, Sahih-i İbni Hibban ismiyle meşhur olan hadis kitabının müellifidir. Suyuti nin Elfiye Şerhi adlı eserinde bahsettiğine göre hadisin yanı sıra kelam, felsefe ve yıldız ilmi gibi şeylerle de uğraştığı için zındıklıkla itham edilmiş ve neredeyse öldürülecek duruma gelmiştir, sonra Sicistan dan sürgün edilmiştir. 30 İbn Teymiye de onun ismini tıpkı Eşari ve emsali gibi Allah ın sıfatlarını isbat etmekle beraber kelami istidlal yöntemlerini kullanmakta beis görmeyenler arasında zikretmiştir. (Der u Tearuz il Akli ve n Nakl, 7/74) Başka bir yerde de Yahya bin Ammar ın bu sözünü âlimlerin Eşarilerden ve başkalarından olan kelamcılara yaptığı reddiyelerden bahsederken zikretmiştir. (Beyanu Telbis il Cehmiyye, 3/699 ayrıca 3/35 te) Nitekim onun Sahih inde birçok yerde sıfatlarla alakalı kelamcıların tesirinde kaldığını gösteren ifadeleri sözkonusudur. İbn Hibban ın sürgünü kıssasını Zehebi de zikretmektedir. (Tarih ul İslam, 8/73) Onun İbn Hibban ın sürgün edilmesi olayını anlattıktan sonra yaptığı değerlendirmeyi ehemmiyetine binaen nakletmek istiyoruz: 29 Herevi, Zemm ul Kelam ve Ehlih, no: el-bahr ullezi Zehar fi Şerhi Elfiyet il Eser, 3/884

42 42 Ebu Selman Abdulhakim قلت: إنكار الحد وإثباته مما لم يأت به نص والكالم منكم فضول ومن حس ن إ س الم ال م ر ء ت ر كه م ا ال ي ع ن يه وا ليمان بأن للا تعالى ليس كمثله شيء من قواعد العقائد وكذلك ا ليمان " بأن " ا لل بائن من خلقه متميزة.ذاته المقدسة من ذوات مخلوقاته Derim ki: Haddin inkârı ve isbatı, hakkında nass gelmemiş olan şeylerdendir. Sizin bu husustaki sözleriniz ise fuzulidir, fazlalıktır. Kendisini ilgilendirmeyen şeyleri terk etmesi kişinin İslam ının güzelliğindendir. Allah Teala nın hiçbir benzeri olmadığına iman etmek, akaidin kaidelerindendir. Keza, Allah ın mahlûkatından ayrı olduğuna, Onun mukaddes zatının mahlûkatın zevatından ayrılmış olduğuna iman etmek de böyledir. İşte bu, müteahhirundan bir kesimin meseleye bakış açısını yansıtmaktadır lakin Allah affetsin- İmam Zehebi nin söyledikleri şimdiye kadar seleften ve hayr ul haleften nakledilen hususlara aykırı olduğu için onun bu söylediklerine rahatlıkla itiraz edebilmekteyiz. Eğer, Zehebi, ilerde de geleceği üzere hadd in bir sıfat olarak Allaha izafe edilmesine karşı çıkıyorsa bu dedikleri doğru olur. Lakin bir sıfat olarak değil de, haber babından Allahu Teala hakkında nassta varid olmayan bu tarz lafızlar kullanılabilir ki Zehebi nin aynı sözünün devamında zikrettiği bain/ayrı lafzı bunlardan bir tanesidir. Selef uleması Kitap ve

43 43 Allah-u Teâlâ ya Hadd (Sınır) Nisbet Edilebilir mi? sünnette geçmediği halde ihtiyaç hâsıl olduğundan dolayı bu kelimeyi kullanmışlardır. Zehebi rahmetullahi aleyh ın Allah ın mahlûkatından bain/ayrı olduğu ifadesini tasdik ederken aynı durumda olan hadd lafzını inkâr etmesi bir çelişkidir. Zehebi, başka meselelerde mesela Allah bizatihi Arşın üzerindedir diyenleri reddederken- de aynı tavrı sergilemiştir, ancak bu hassasiyette haddi aşmaktır ve Ehli sünnet âlimlerinin genel yaklaşımına da muhaliftir. Zehebi den de Yahya bin Ammar ve başkalarından da daha hayırlı olanların kullandığı bu kelimeleri kullanmamak doğrusu ifrata kaçmaktır ve bunda batılın kapılarını sıkıca kapatmama da sözkonusudur. Bazı kimselerin aklına gelebilecek bir şüphe olduğu için buna temas etmek istedik. İbn Hibban rahmetullahi aleyh Müslümanların âlimlerinden birisidir, bizim buradaki amacımız onu cerh etmek veya bu muayyen meseleye dalıp onun bu konularda ne düşündüğünü tesbit etmek vs değildir. Lakin burada önemli olan dönemin âlimlerinin onun gibi bir ilim deryasına dahi bu hadd/sınır meselesinde gevşek davrandığı için böyle sert bir tavır almalarıdır. Bu da meselenin âlimler nezdinde ne derece önemli olduğunu ve İlim ehlinden dahi olsa her kim bu konularda hataya düştüyse onu reddetmenin gerektiğini gösteren karinelerden, şahitlerden bir tanesidir. 8-Şeyh ul İslam el-ensari el-herevi (v. 481): Kısaca el-herevi olarak bilinen bu zat, meşhur Hanbeli âlimlerinden olup muhaddis ve zahiddir. Tasavvufla alakalı Menazil us Sairin adlı eserin müellifidir. İbn ul

44 44 Ebu Selman Abdulhakim Kayyim rahmetullahi aleyh bu eseri Medaric us Salikin ismiyle şerh etmiştir. Yine kelam ehlinin yerilmesine dair Zemm ul Kelam onun en meşhur eserlerinden birisidir. Bu âlim, sıfatlarla alakalı tasnif ettiği ve Tevhidin Delilleri Hakkında Kırk Hadis zikrettiği el- Erbeun fi Delail it Tevhid adlı eserinde 15. Bab olarak hadd meselesiyle alakalı müstakil bir başlık açmış ve şöyle isimlendirmiştir: ب اب إ ث ب ات ال ح د لل ع ز و ج ل Allah Azze ve Celle için haddin isbatı babı Ardından buna delil olarak Müslim in rivayet etmiş olduğu şu hadisi kendi isnadıyla rivayet etmektedir: و أ ن ت الظ اه ر ف ل ي س ف و ق ك ش ي ء و أ ن ت ال ب اط ن ف ل ي س دون ك ش ي ء Sen Zahir sin Senin üstünde hiçbir şey yoktur, Sen Batın sın Senin ötende hiçbir şey yoktur. 31 Bu hadisin ilk kısmı Allahu Teala nın uluvv sıfatına delalet etmektedir, çünkü Onun üstünde hiçbir şey olmadığını, Zahir yani en üstte olanın O olduğunu haber vermektedir. Uluvva ve Allahu Teala nın mahlukatın üzerinde olduğuna delalet eden her nassın aynı zamanda Onun sınırına da delalet ettiğini daha önce zikretmiştik. 31 Muslim, 2713