Gastrointestinal Sistemde Non-Adrenerjik Non-Kolinerjik Nörotransmisyonda Nitrik Oksit in Mediatör Rolü

Transkript

1 Gastrointestinal Sistemde Non-Adrenerjik Non-Kolinerjik Nörotransmisyonda Nitrik Oksit in Mediatör Rolü THE ROLE OF NITRIC OXIDE IN NON-ADRENERGIC NON-CHOLINERGIC NEUROTRANSMISSION IN GASTROINTESTINAL SYSTEM Ýrfan * * Dr.Akdeniz Üniversitesi Týp Fakültesi Farmakoloji ABD, ANTALYA ÖZET Memelilerde barsak motilitesi intrensek ve ekstrensek nöronlar ve sinir liflerinin oluþturduðu kompleks bir að ile düzenlenmektedir. Fizyolojik deneylerde kolinerjik ve adrenerjik sinirlerin yanýsýra, desendan gevþemede rol oynadýðý düþünülen non-adrenerjik non-kolinerjik (NANK) sinirlerin varlýðý da ortaya çýkarýlmýþtýr. Bu sinirlerin alan stimülasyonu veya nöral reflex yolaklarý aracýlýðýyla uyarýlmasý kavþak sonrasý düz kas membranlarýnda hiperpolarizasyona (inhibitör kavþak potansiyeli) ve gevþemeye yol açmaktadýr. Ancak inhibitör NANK nöronlardan salýverilen inhibitör nörotransmitterin kimliði henüz kesin olarak anlaþýlamamýþtýr. Vazoaktif intestinal polipeptid (VIP) ve adenozin trifosfat (ATP) baþlýca olasý NANK nörotransmitter adaylarýdýr. Yakýn zamanda çeþitli dokularda nitrik oksidin NANK inhibitör nörotransmitter rolünü destekleyen birçok kanýt elde edilmiþtir. Nitrerjik transmisyonla ilgili yapýlacak yeni çalýþmalarla fizyolojik kontrol mekanizmalarý ve patofizyolojik olaylar ü- zerinde yeni görüþler geliþebileceði ve yeni terapötik endikasyonlar ortaya çýkabileceði düþünülmektedir. SUMMARY The motility of the mammalian intestine is regulated by a complex network of neurones and nerve fibres of both intrinsic and extrinsic origin. Physiological experiments have established that in addition to cholinergic and adrenergic nerves, non-adrenergic non-cholinergic (NANC) nerves also exist in the gut which are thought to take part in descending relaxation. Stimulation of these nerves, either by field stimulation or via neural reflex pathyways, elicits hyperpolarization of postjunctional smooth muscle membranes referred to as inhibitory junction potentials and relaxation. However, the exact nature of the inhibitory neurotransmitter released by inhibitory NANC neurones still remains controversial, Mainly, vasoactive intestinal polypeptide (VIP) or adenosine 5 -triphosphate (ATP) have been suggested as the putative NANC neurotransmitter. Recently, many evidence provided in support of the proposal that nitric oxide is the inhibitory NANC neurotransmitter in various tissues. Further studies on nitrergic transmission will provide new insights into physiological control mechanisms and pathophysiological control mechanisms and pathophysiological processes and may lead to new therapeutic developments. Anahtar Kelimeler: Gastrointestinal motilite, Non-adrenerjik non-kolinerjik nörotransmisyon, Nitrerjik sinirler, Nitrik oksit Key Words: Gastrointestinal motility, Non-adrenergic non-cholinergic neurotransmission, Nitrergic nerves, Nitric oxide : T Klin J Med Sci 1996, 16: Ýn vitro deney ortamýnda adrenerjik ve kolinerjik bloke edici ajanlar bulunmasýna karþýn barsak duvarýnda bazý sinirlerin stimülasyonu sonucu gevþeme yanýtý ortaya çýktýðý ilk kez 1960 lý yýllarda gözlenmiþtir (1,2). Ortaya çýkan yanýtýn bu özelliðinden dolayý aracýlýk eden sinirler non-adrenerjik non-kolinerjik (NANK) sinirler olarak isimlendirilmiþtir. NANK nöronlarýn transmitterini belirlemek üzere yapýlan çalýþmalar deðiþik dokularda çeþitli yanýtlara aracýlýk eden birçok transmitter adayýnýn Geliþ Tarihi: Yazýþma Adresi: Dr.Ýrfan Gülhane Askeri Týp Akademisi Farmakoloji ABD, Etlik-ANKARA ortaya çýkarýlmasýný saðlamýþtýr. NANK yanýtlar inhibitör veya eksitatör nitelikte olabilmektedir. NANK inhibitör nöronlarýn gastrointestinal kanalda inhibitör yanýtlarýn büyük bir kýsmýna aracýlýk etmeleri ve distansiyona yanýt olarak geliþen desendan inhibisyon, beslenme sýrasýna midenin proksimal kýsmýnda geliþen reseptif gevþeme ve çiðneme sonrasý alt özefagus sfinkterinin gevþemesi gibi önemli fizyolojik reflekslerde düzenleyici rol oynamalarý ne derece önemli olduklarýný ortaya çýkarmaktadýr. Adenozin trifosfat (ATP) veya ATP ile iliþkili bir pürin nükleotidinin NANK nörotransmisyondan sorumlu olabileceði 1970 li yýllarda ileri sürülmüþtür (3). Pürinerjik nörotransmisyon santral sinir sistemi (SSS) de dahil olmak üzere birçok dokuda gösterilmiþtir. Aspartik asit, glutamik asit, g-aminobutirik asit (GABA) ve glisin gibi SSS deki sinaptik transmisyonda rol oynayan amino asit 338

2 GASTROÝNTESTÝNAL SÝSTEMDE NÝTRÝK OKSÝD ÝN MEDÝATÖR ROLÜ 339 mediatörlerin sýnýrlý sayýda da olsa periferal nöroeffektör transmisyonda rol oynadýklarý saptanmýþtýr (4). Çeþitli periferal otonomik ve enterik sinirler üzerinde güçlü etkiler gösteren vazoaktif intestinal peptid (VIP) ve nöropeptid Y (NPY) gibi peptidlerin de NANK transmitter veya kotransmitter rollerinin olabileceði bildirilmiþtir (5). Yakýn zamanda nitrik oksit in (NO) gastrointestinal kanalýn inhibitör nöral regülasyonundan sorumlu yeni bir NANK nörotransmitter olabileceðini gösteren kanýtlar elde edilmiþtir. Oldukça basit bir kimyasal yapýya sahip olan nitrik oksit in (NO) birçok dokuda primer nörotransmitter olduðu gösterilmiþtir. Gastrointestinal kanalýn hemen hemen her bölgesinde NO in NANK inhibitör yanýtlara aracýlýk ettiði saptanmýþtýr. Son yýllarda NO in aracýlýk ettiði bu ileti sistemi nitrerjik transmisyon olarak isimlendirilmektedir (6). NÝTRÝK OKSÝT ÝN BÝYOLOJÝK MEDÝATÖR ROLÜ Ýlk kez 1980 yýlýnda Furchgott ve Zawadzki asetilkolin in kan damarlarýnda vazodilatör etkisinin ortaya çýkabilmesi için intakt endotele gereksinim duyduðunu göstermiþlerdir (7). Asetilkolin etkisiyle endotelden salýverilen ve ortaya çýkan inhibitör yanýttan sorumlu olan bu ajan endotel kaynaklý gevþetici faktör (EDRF) olarak isimlendirilmiþtir. Ardýsýra yapýlan çalýþmalarda birçok endojen ve eksojen maddenin damar endotelinden EDRF salýnýmýna yol açtýðý ve spontan EDRF salýnýmýnýn bazal damar tonusunun sürdürülmesinde önemli rolünün olduðu gösterilmiþtir (8). EDRF, saniyelerle ölçülebilecek kadar kýsa yarýlanma ömrüne sahip (3-50 sn), biyolojik etkileri hemoglobin, metilen mavisi ve süperoksid anyonlarý tarafýndan bloke edilen bir hümoral ajandýr. EDRF nin biyolojik etkilerine solubl guanilat siklaz stimülasyonu sonucu, dokularda siklik guanozin monofosfat (sgmp) düzeylerinin artýþý aracýlýk etmektedir. Yakýn zamanda kimyasal ve farmakolojik özelliklerinin büyük benzerlik göstermesi sonucu EDRF nin NO veya NO içeren bir molekül olduðu belirlenmiþtir (8). NO SENTEZÝ VE NO SENTAZ ÝNHÝBÝTÖRLERÝ NO, L-arginin in terminal guanidino azot molekülünün enzimatik oksidasyonu sonucu oluþmaktadýr. Bu reaksiyonu katalize eden NO sentaz enzimi stereospesifite gösterdiðinden D-arginin in substrat olarak kullanamamaktadýr (9). NO sentezinde rol oynayan NO sentaz enziminin baþlýca iki tipi belirlenmiþtir. Yapýsal NO sentaz olarak isimlendirilen birinci tip sitozolde bulunur ve Ca ++ /kalmodulin e baðýmlýdýr. Reseptör veya fiziksel stimülasyona yanýt olarak kýsa periyodlarla NO salýverilmesine yol açar. Bu þekilde salýverilen NO çeþitli fizyolojik yanýtlarýn oluþmasýnda bir transdüksiyon mekanizmasý olarak rol oynamaktadýr. Ýndüklenebilir NO sentaz olarak adlandýrýlan ikinci tip enzim ise aktive olmuþ makrofajlar, endotel hücreleri ve sitokinler tarafýndan indüklenmesini takiben uzun süreli ve büyük miktarlarda NO sentezleyebilmektedir. Sitozolik, kalsiyuma baðýmlý olmayan, tetrahidrobiopterin gibi kofaktörlere gereksinim duyan bu enzimin indüksiyonu glukokortikoidler tarafýndan inhibe olmaktadýr. Ýndüklenebilir NO sentaz tarafýndan salýverilen NO in mikroorganizmalar ve tümör hücrelerine karþý sitotoksik rolü olduðu, patolojik vazodilatasyon ve doku hasarýnda da öneminin olabileceði düþünülmektedir (10). Bir L-arginin analogu olan L-N G -monomenthyl-arginine (L-NMMA) ilk bulunan kompetitif NO sentaz inhibitörüdür (8). Bu bileþiðin diðer arginin metabolize eden enzimlere etkisi bildirilmemiþse de arginaz veya arginin dekarboksilazý etkilemediði gösterilmiþtir (11). Ardýsýra yapýlan çalýþmalarda L-N G -iminoetil-ornitin (L-NIO), L- N G -nitroarginin (L-NA), L-N G -nitroarginin metil ester (L- NAME), L-N G -amino arginin (L-NAA) gibi birçok nitrik oksit sentaz inhibitörü, L-arginin analoðu ajanlar sentezlenmiþtir. Bu bileþkelerin içinde sadece L-NMMA ve L- NAME aðýz yolundan verildiðinde aktivite gösterebilmektedir (12). PERÝFERAL NÖROEFFEKTÖR SÝSTEMLERDE NÝTRERJÝK TRANSMÝSYON Dokularda NO etkilerini ortadan kaldýrabilen NO sentaz inhibitörü maddelerin kullanýma girmesi ve nöronlarda NADPH diaforaz aktivitesinin NO sentaz aktivitesinin varlýðý hakkýnda belirleyici olduðunun anlaþýlmasý nitrerjik sinirler ve nitrerjik nörotransmisyon hakkýndaki çalýþmalarýn artmasýna neden olmuþtur. NANK inhibitör transmisyondan sorumlu mediatör ile nitrik oksid arasýndaki benzerlikler ilk kez sýçan anokoksigeus kasýnda ve sýðýr retraktör penis kasýnda gösterilmiþtir (13-15). Gastrointestinal sistemde gerek motor gerekse inhibitör fonksiyonlarda rol oynayan oldukça yaygýn ve kompleks bir NANK innervasyon bulunmaktadýr. ATP, VIP, serotonin, GAMA, opioidler, P maddesi ve somatostatin gastrointestinal kanaldaki olasý NANK inhibitör transmitterlerdir (16). TP ve VIP, NO hakkýndaki kanýtlar elde edilinceye kadar GI kanaldaki en kuvvetli NANK nörotransmitter adaylarý olmuþlardýr. NO sentaz enzimi kobay ve sýçan gastrointestinal sirküler kaslarýný innerve eden sinir liflerini ve myenterik pleksus nöronlarýnýn hücre gövdelerinde lokalize olmuþtur (17-19). A. Özefagus: Özefagus sirküler düz kasýnda tonus düþüktür ve elektriksel alan stimülasyonu zayýf bir gevþemeye yol açmaktadýr. Ancak hiperpolarizasyonu bir depolarizasyon dönemi izlemekte ve stimülasyonun kesilmesini takiben bir kontraksiyon ortaya çýkabilmektedir (20). Hiperpolarizasyon ve bu geç kontraksiyon NO sentaz inhibitörü L- NNA ile kaybolmaktadýr (21). Özefagus alt sfinkterinde ise tonus daha yüksektir ve alan stimülasyonu frekansa baðýmlý NANK gevþemeye neden olmaktadýr. Bu gevþeme yanýtýna yavaþ bir hiperpolarizasyon eþlik etmesine karþýn ardýsýra depolarizasyon veya kontraksiyon ortaya çýkmamaktadýr. Bazal sfinkter tonusunu etkilememesine karþýn, elektriksel stimülasyonla oluþturulan gevþeme yanýtý L-NNA tarafýndan inhibe edilmiþ, bazen

3 340 GASTROÝNTESTÝNAL SÝSTEMDE NÝTRÝK OKSÝD ÝN MEDÝATÖR ROLÜ atropine duyarlý kontraksiyonlara dönüþmüþ, ancak NO veya sodyum nitroprussid yanýtlarý L-NNA dan etkilenmemiþtir (22). Bu bulgular özefagus alt sfinkterinde hem kolinerjik motor sinirlerin hem de nitrerjik inhibitör sinirlerin bulunduðu ve stimülasyon yanýtýnýn her ikisinin etkilerinin etkileþimi sonucu ortaya çýkabileceðini düþündürmektedir. B. Gastrik fundus: VIP in gastrik fundusun NANK gevþemesinden tamamen sorumlu olmasa da önemli bir kýsmýna katkýda bulunduðu bilinmektedir. Yakýn zamanda sýçan gastrik fundus preparatlarýnda yapýlan çalýþmalarda VIP ile oluþan NANK gevþeme VIP antiserumu tarafýndan bloke edildikten sonra ortadan kalkmayan gevþeme yanýtýnýn NO sentaz inhibitörleriyle tamamen kaybolduðu gösterilmiþtir (23). NO sentaz inhibitörlerine yanýtýn düþük stimülasyonlar üzerinde daha güçlü olduðu, VIP ile oluþan gevþemelerin ise daha yavaþ geliþtiði daha yüksek frekanslý stimülasyon ile ortaya çýktýðý ve daha uzun süreli olduðu saptanmýþtýr (24). Rezerpin ön tedavisi uygulanmýþ sýçan gastrik fundus preparatlarýnýn elektriksel stimülasyonu sonucu süperfüzata salýverilen NO in endoteli soyulmuþ noradrenalin ile kasýlmýþ tavþan aort halkalarýnda gevþeme oluþturduðu biyoassay çalýþmalarýnda gösterilmiþtir (25). Bu yanýt tetrodotoksin veya L-NNA ile azalmýþ, hemoglobin ile kaybolmuþ, L-arginin veya superoksid dismutaz ile ise güçlenmiþtir (26). Bugün NO in sýçan gastrik fundusunda inhibitör nörotransmitter rolünü gösteren kanýtlar VIP için elde edilenlere yakýndýr. Her iki nörotransmitterin stimülasyonunun özelliðine baðlý olarak farklý derecelerde inhibitör yanýta katkýda bulunabilecekleri düþünülmektedir. Farklý nöronlardan çok ayný nörondan nitrik oksid veya VIP in kotransmitter olarak salýverilmeleri olasýdýr. Bu düþünceye uygun olarak kobay barsaðýnda NO sentaz ve VIP immünoreaktivitelerinin ayný nöronlarda bulunduklarý gösterilmiþtir (27). C. Duodenum: Gastrointestinal kaslarda NO in NANK nörotransmitter rolü olabileceðini düþündüren ilk çalýþma köpek duodenum longitudinal kaslarýnda yapýlmýþtýr. Elektriksel alan stimülasyonu ile NANK sinir aracýlý bu gevþeme yanýtýný NO sentaz inhibitörü L-NNA ve oksihemoglobin inhibe etmiþtir (28). Son yýllarda izole sýçan duodenumunda elektriksel stimülasyon (29) ve GABA ile oluþan NANK gevþemelerde NO in aracý rolü gösterilmiþtir (30). Duodenumun bir parçasý sayýlabilen Oddi sfinkteri sirküler düz kasýndaki NANK gevþemeyi L-NAME nin ortadan kaldýrdýðý ve L-arginin ile kýsmen geri döndüðü bildirilmiþtir. D. Ýleum: Kobay ince barsaðý myenterik pleksusundaki hücre gövdelerinde %23 oranýnda NO sentaz immünoreaktivitesi saptanmýþtýr. Bu lifler anal doðrultuda sirküler düz kasa myenterik ve submüköz gangliyonlara doðru uzanýrlar (27,31). Kobay barsaðý segmentlerinin transmural stimülasyonu bir baþlangýç tviç kontraksiyonuna ve daha zayýf ama uzun süreli ikinci bir kontraksiyona neden olmaktadýr. Tviç kontraksiyonda kolinerjik mekanizmalarýn, ikinci fazda ise P maddesinin aracýlýk ettiði düþünülmektedir. Asetilkolin ve P maddesi yanýtlarý NO sentaz inhibitörlerinden etkilenmemesine karþýn ikinci faz kontraksiyonunun L-NMMA varlýðýnda büyük oranda arttýðý görülmüþtür. Bu bulgular endojen NO salýnýmýnýn kavþak öncesi etki mekanizmasýyla SP salýnýmýný inhibe edebileceðini düþündürmektedir (32). Kobay ileumu sirküler kas tabakasý içindeki NANK sinirlerin elektriksel alan stimülasyonu, stimülasyonunun kesilmesini takiben bir kontraksiyona yol açmaktadýr. L- NNA bu kontraksiyonunun süresini kýsaltmakta ve bazen stimülasyon sýrasýnda ortaya çýkmasýna neden olmaktadýr (33). Köpek ve insan ileumu sirküler düz kas þeritlerinde de NO sentaz inhibitörleri NANK gevþemeleri inhibe edebilmektedir (34,35). Köpek ileokolonik kavþaðýnda elektriksel stimülasyonla oluþan NANK gevþemenin yanýsýra ATP ve GABA ile oluþan NANK gevþemede de NO in rol oynadýðýný düþündüren bulgular elde edilmiþtir (36). Bu nedenle de GABA yanýtlarýnýn nitrerjik sinirlerin aktivasyonuna baðlý olduðu düþünülmektedir. Köpek terminal ileumunda olmasa da ileokolonik sfinkterinde NO in tonik nöronal salýnýmý gösterilmiþtir (37,38). Ancak tek baþýna L-arginin verildiðinde NANK stimülasyona yanýtýn artmamasý endojen L-arginin sunusunun hýz kýsýtlayýcý bir basamak olmadýðýný göstermektedir. E. Çekum, kolon, anal sfinkter: Ýlk kez 1996 yýlýnda Burnstock tarafýndan çekum tenyasýnda ve longutudinal düz kasýnda sinir stimülasyonu ile oluþan NANK inhibitör yanýtý gösterilmiþtir (39). ATP ve VIP ýn yanýsýra NO in de nörotransmitter rolü olabileceðini gösteren kanýtlar elde edilmiþtir (40). Kobay çekumu myenterik pleksusunda NO sentaz immünoreaktif nöronlarda gösterilmiþtir (41). Çeþitli türlerde izole kolon preparatlarýnda oluþturulan lokal distansiyon, duysal nöronlar, internöronlar ve efferent NANK nöronlarýn rol oynadýðý lokal refleks mekanizmalarý aktive ederek desendan inhibisyondan sorumlu olabileceði bildirilmiþtir (42). GASTROÝNTESTÝNAL KANALDA NÝTRERJÝK NÖROTRANSMÝSYONUNUN ÖNEMÝ Gastrointestinal kanal fonksiyonunun kontrolünde nitrerjik nöronlarýn önemini gösteren çeþitli kanýtlar bulunmaktadýr. Gastrointestinal kanalýn bir bölümünde tonik inhibitör bir kontrol olmasýna karþýn, bazý bölgelerde ise olasýlýkla gereksinime baðlý olarak intermittan bir etki ortaya çýkmaktadýr. Sýçan kolonu, kobay mide, ince barsak ve kolonunda nitrerjik transmisyonun enterik sinir sisteminin refleks aktivitesinde fizyolojik rolü olduðu gösterilmiþtir. Endojen nitrerjik sistemin varlýðýnýn gösterilmesi NO salývererek etkisini gösteren ilaçlar için yeni tedavi yaklaþýmlarý getirmekte veya eski kullanýmlarýnýn etki

4 GASTROÝNTESTÝNAL SÝSTEMDE NÝTRÝK OKSÝD ÝN MEDÝATÖR ROLÜ 341 mekanizmasýný açýklayabilmektedir. Örneðin akalazya tedavisinde uzun süredir kullanýlan izoamil nitrit ve gliseril trinitrat olasýlýkla yetersiz nitrerjik inhibitör transmisyonun eksikliðini gidermektedirler. Morfin in neden olduðu safra kesesi koliðine karþý nitrogliserin kullanýlmaktadýr. SONUÇ Bugüne dek bilinen klasik nörotransmitterler ile NO arasýnda oldukça çarpýcý farklýlýklar bulunmaktadýr. Klasik nörotransmitter maddeler sinir uçlarýndaki veziküllerde depolanmaktadýrlar. Ancak NO için böyle bir depolanma söz konusu deðildir. Nitrerjik NANK gevþemelerin NO sentaz inhibitörleri verilir verilmez ortadan kalkmasý da yapýsýnda NO içeren bir maddenin sinir uçlarýnda depolanabileceði olasýlýðýný ortadan kaldýrmaktadýr. Oysa asetilkolin, noradrenalin gibi klasik nörotransmitterlerin sentez inhibitörleri verildiðinde, transmitter depolarý boþalana kadar yanýtlarda bir azalma ortaya çýkmamaktadýr. Ancak kolinerjik ve noradrenerjik transmisyonda olduðu gibi, nitrerjik transmisyon için de gerekli transmitter sentezleyici sistem sinir uçlarýnda bulunmaktadýr. Konotoksin-duyarlý N tipi kanallar aracýlýðýyla hücre içine kalsiyum girmesini takiben, klasik nöroefektör transmitterler depolandýklarý veziküllerden ekzositoz sonucu salýverilirler (43). Nitrerjik nörotransmisyonun da ekstrasellüler Ca ++ un hücre içine giriþiyle iliþkisi belirlenmiþtir. Sitozolik kalsiyum konsantrasyonu artýþý sinir uçlarýnda NO sentaz enzimini aktive etmektedir. Sentezlenen NO ise membrandan diffüze olmaktadýr. Diðer taraftan NO sentaz enziminin veziküllerde depolanmasý ve buradan ekzositoza uðrayarak NO sentezini baþlatmasý da olasýdýr. Henüz bu olasýlýklarý doðrulayacak bulgular bildirilmemiþtir. NO dýþýndaki nöroeffektör transmitterlerin birinci hedefi, ikincil ulak sistemleri veya bir iyon kanalý ile kenetli hücre yüzeyinde yeralan reseptörlerdir. NO reseptörünün intraselüler solubl guanilat siklaz enziminin prostetik hem grubu olduðu düþünülmektedir. Santral sinir sistemindeki sinaptik transmisyonun anlaþýlmasýnda periferik nöroeffektör transmisyonla ilgili çalýþmalara katkýsý olmaktadýr. SSS de de NO in nörotransmitter veya nöromodülatör rolünü gösteren kuvvetli kanýtlar bulunmaktadýr (44,45). Anak guanilat siklazý aktive etmenin dýþýnda fonksiyonel rolü hakkýnda fazla bilgi yoktur. Periferik nitrerjik nöroeffektör nörotransmisyonun ise fonksiyonel rolü büyük oranda aydýnlatýlmýþtýr. Bu konudaki çalýþmalarýn nitrerjik nörotransmisyonunun sadece fizyolojik ve fizyopatolojik önemini aydýnlatmakla kalmayýp tedavi deðeri olan ilaçlarýn geliþtirilmesine de katkýda bulunmasý beklenmektedir. KAYNAKLAR 1. Burnstock G. The nonadrenergic noncholinergic nervous system. Arch Int Pharmacodyn 1986; 280(Suppl): Burnstock G, Campbell G, Rand MJ. The inhibitory innervation of the taenia of the guinea-pig caecum. J Physiol 1966; 182: Burnstock G. Purinergic nerves. Pharmacol Rev 1972; 24: Erdö SL. Peripheral GABAergic mechanisms. TIPS 1985; 6: Hökfelt T, Johannsoon O, Ljunddahl A, Lundberg JM, Schultzberg M. Peptidergic neurones. Nature 1980; 284: Rand MJ, Li CG. Nitric oxide mediates non-adrenergic noncholinergic relaxation in some neuroeffector systems: Examples of nitrergic transmission XIth International Congress of Pharmacology, Amsterdam. Eur J Pharmacol 1990; 183: Furchgott RF, Zawadski JV. The obligatory role of endothelial cells in the relaxation of arterial smooth muscle by acethylcholine. Nature 1980; 288: Moncada S, Palmer RMJ, Higgs EA. Biosynthesis of nitric oxide from L-arginine: A pathway for the regulation of cell function and communication. Biochem Pharmacol 1989; 38: Palmer RMJ, Ashton DS, Moncada S. Vascular endothelial cells synthesize nitric oxide from L-arginine. Nature 1988; 333: Moncada S, Palmer RMJ, Higgs EA. Nitric Oxide: Physiology, Pathophysiology, and Pharmacology. Pharmacol Rev 1991; 43: Palmer RMJ, Moncada S. A novel citrulline-forming enzyme implicated in the formation of nitric oxide by vascular endothelial cells. Biochem Biophys Res Commun 1989; 158: Gardiner SM, Compton AM, Bennett T, Palmer RMJ, Moncada S. Regional haemodynamic changes during oral ingestion of N G -monomethyl-l-arginine or N G -nitro-l-arginine methyl ester in conscious Brattleboro rats. Br J Pharmacol 1990; 101: Gillespie JS. Searching for the non-adrenergic non-cholinergic autonomic transmitter. In: Rand MJ, and Raper C, eds. Pharmacology. Amsterdam: Excerpta Medica 1987: Gillespie JS. The rat anococcygeus muscle and its response to nerve stimulation and some drugs. Br J Pharmacol 1972; 45: Li CG, Rand MJ. Evidence for a role of nitric oxide in the neurotransmitter system mediating relaxation of the rat anococcygeus muscle. Clin Exp Pharmacol Physiol 1989; 16: Furness JB, Costa M. The Enteric Nervous System. London: Churchill Livingstone, Bredt DS, Snyder SH. Isolation of nitric oxide synthase indicating a neural role for nitric oxide. Nature 1990; 347: Fang S, Christensen J. Distribution of NADPH diaphorase in intramural plexuses of cat and opposum esophagus. J Auton Nerv Syst 1993; 46: Ward SM, Xue C, Shuttleworth CW, Bredt DS, Snyder SH, Sanders KM. NADPH diaphorase and nitric oxide synthase colocolazation in enteric neurons of canine proximal colon. Am J Physiol 1992; 263:G Du C, Murray J, Conklin JL, Bates JN. Nitric oxide: Mediator of non-adrenergic non-cholinergic hyperpolarization of opposum esophageal circular smooth muscle. Gastroenterology 1991; 100:A Murray J, Du C, Ledlow A, Bates JN, Conklin JL. Effects of N G -nitro-l-arginine and nitric oxide on the latency gradient of contraction in the opposum esophagus. Gastroenterology 1991; 100:A Tottrup A, Svane D, Forman A. Nitric oxide mediating NANC inhibition in opposum lower esophageal sphincter. Am J Physiol 1991; 260:G

5 342 GASTROÝNTESTÝNAL SÝSTEMDE NÝTRÝK OKSÝD ÝN MEDÝATÖR ROLÜ 23.Li CG, Rand MJ. Nitric oxide and vasoactive intestinal polypeptide mediate non-adrenergic non-cholinergic inhibitory transmission to smooth muscle of the rat gastric fundus. Eur J Pharmacol 1990; 191: D amato M, Curro D, Montuschi P. L-N G -nitro arginine partially inhibits non-adrenergic non-cholinergic relaxation in the rat gastric fundus. Gastroenterology 1991; 100:A Boeckxstaens GE, Pelckmans PA, De Man JG, Herman AG, Van Maercke YM. Nitric oxide released upon stimulation of non-adrenergic nerves in the rat gastric fundus. Br J Pharmacol 1991; 102: Boeckxstaens GE, Bult H, Pelckmans PA, et al. Nitric oxide release in response to stimulation of non-adrenergic noncholinergic nerves. J Cardiovasc Pharmacol 1991; 17(Suppl 3): Costa M, Furness JB, Brookes SJH, Bredt DS, Snyder SH. Presence and chemical coding of neurones with nitric oxide synthase immunoreactivity in the guinea-pig small intestine. Proc Aust Physiol Pharmacol Soc 1991; 22: Toda N, Baba H, Okamura T. Role of nitric oxide in nonadrenergic non-cholinergic nerve-mediated relaxation in dog duodenal muscle strips. Japan J Pharmacol 1990; 53: Martins SR, Bicudo R, Oliveria RB, Ballejo G. Evidence for the participation of the L-arginine-nitric oxide pahthway in neurally induced relaxation of isolated rat duodenum. Brazilian J Med Biol Res 1993; 26: Kaputlu Ý, Þadan G. Evidence that nitric oxide mediates nonadrenergic non-cholinergic relaxation induced by GABA and electrical stimulation in the isolated rat duodenum. J Auton Pharmacol 1996 (baskýda). 31.Furness JB, Costa M, Pompolo S, Bornstein JC, Bredt DS, Synder SH. Projections of neurones with nitric oxide synthase immunoreactivity in the guinea-pig small intestine. Proc Aust Physiol Pharmacol Soc 1991; 22: Gustaffson LE, Wiklund LP, Wiklund CE, Cederqvist B, Persson MG, Moncada S. Modulation of autonomic neuroeffector transmission by nitric oxide-like activity in guinea-pig smooth muscle. In: Moncada S, and Higgs EA, eds. Nitric Oxide from L-arginine: A Bioregulatory System. Elsevier Amsterdam 1990: Knudsen MA, Tottrup A. Evidence for two mediators of NANC inhibition in circular muscle of the guinea-pig ileum. Gastroenterology 1991; 100: Christinck F, Daniels EE. Nitric oxide is an inhibitory mediator in the small intestine. Gastroenterology 1991; 100: Maggi CA, Barbanti G, Turini D, Giuliani S. Effect of N G - monomethyl L-arginine (L-NMMA) and N G -nitro L-arginine (L-NOARG) on non-adrenergic non-cholinergic relaxation in the circular muscle of human ileum. Br J Pharmacol 1991; 103: Boeckxstaens GE, Pelckmans PA, Bult H, DeMan JG, Herman AG, Maercke YM. Evidence for nitric oxide as mediator of non-adrenergic, non-cholinergic relaxations induced by ATP and GABA in the canine gut. Br J Pharmacol 1991; 102: Boeckxtaens GE, Pelckmans PA, Rampart M, Ruytjens IF, Venbeuren TJ, Herman AG, Van Maercke YM. GABA A receptor-mediated stimulation of non-adrenergic non-cholinergic neurones in the dog ileocolonic junction. Br J Pharmacol 1990; 101: Boeckxsaens GE, Pelckmans PA, Ruytjens IF, Bult H, DeMan JG, Herman AG, Van Maercke YM. Bioassay of nitric oxide released upon stimulation of non-adrenergic noncholinergic nerves in the canine ileocolonic junction. Br J Pharmacol 1991; 103: Mackenzie I, Burnstock G. Evidence against vasoactive intestinal polypeptide being the non-adrenergic non-cholinergic inhibitory transmitter released from nerves supplying the smooth muscle of the guinea-pig taenia coli. Eur J Pharmacol 1980; 67: Grider JR, Cable MB, Bitar KN, Said SI, Maklouf GM. Vasoactive intestinal polypeptide: Relaxant neurotransmitter in taenia coli of the guinea-pig. Gastroenterology 1985; 89: Shuttleworth CWR, Furness JB, Murphy R, Bredt RS, Snyder SH. Evidence that nitric oxide participates in non-adrenergic inhibitory transmission to intestinal muscle in the guinea pig. Proc Aust Physiol Pharmacol Soc 1991; 22: Sanders KM, Ward SM. Nitric oxide as a mediator of nonadrenergic noncholinergic neurotransmission. Am J Physiol 1992; 262: DeLuca A, Li CG, Rand MJ, Reid JJ, Thaina P, Wong-Dusting HK. Effects of w-conotoxin GVIA on peripheral neuroeffector transmission in various tissues. Br J Pharmacol 1990; 101: Garthwaite J, Glutamate, nitric oxide and cell-cell signalling in the nervous system. Trends in Neurosci 1991; 14: Garthwaite J, Charles SL, Chess-Williams R. Endotheliumderived relaxing factor release on activation of NMDA receptors suggests role as intercellular messenger in the brain. Nature 1988; 336:385-8.