Zonguldak-Dirgine Ormanlarýnda Yeni Bir Anýt Aðaç: Elemen Karaçamý

Transkript

1 ARAÞTIRMA NOTU Zonguldak-Dirgine Ormanlarýnda Yeni Bir Anýt Aðaç: Elemen Karaçamý 16, 63, Barbaros YAMAN, Metin SARIBAÞ Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Bartýn Orman Fakültesi, Orman Mühendisliði Bölümü, BARTIN Özet Türkiye'de tespiti yapýlarak literatüre girmiþ çok sayýda anýt aðaç arasýnda anýt karaçamlar da bulunmaktadýr. Anýtsal nitelikleri itibariyle þimdiye deðin incelenmemiþ olan Zonguldak-Dirgine Elemen Yaylasý'ndaki yaþlý karaçam (Pinus nigra subsp. pallasiana) araþtýrmamýzýn konusunu oluþturmuþtur. Folklorik, mistik ve tarihsel olgularla herhangi bir ilintisi bulunmayan Elemen Karaçamý'nýn þimdiki anýtsal deðerinin (ÞAD) tür bazýndaki minimum anýtsal deðerden (MADTür) daha yüksek (ÞAD= 52 > MADTür= 23) olmasý, bu aðacýn boyutsal özellikleri itibariyle anýtsal nitelik taþýdýðýný göstermiþtir. Elemen Karaçamý, Batý Karadeniz Bölgesi'nin anýt aðaç varlýðýna bir katký olarak deðerlendirilmeli ve boyutsal anýt aðaç olarak tescil iþlemleri ilgili kurum tarafýndan ivedilikle yapýlmalýdýr. Anahtar Kelimeler: Anýt aðaç, Pinus nigra. Elemen Black Pine, a New Monumental Tree in Dirgine Forests Zonguldak Abstract Turkey has monumental Black Pine trees among a great variety of monumental trees recorded in the literature. The old Black Pine (Pinus nigra subsp. pallasiana) in Elemen Plateau of Dirgine in Zonguldak, the monumental properties of which haven't been studied until now, is the subject of the present investigation. The Elemen Black Pine has no folkloric, historical and mystic properties. However, since its Present Monumental Point (PMP) is higher than Minimal Monumental Point (MMPspecies) of Black Pines, it is a dimensional monument tree. Elemen Black Pine should be considered important as a new addition to the monumental tree inventory of Black Sea Region of Turkey, and it should be registered officially as a dimensional monumental tree by Ministry of Environment and Forestry of Repuclic of Turkey. Keywords: Monumental tree, Pinus nigra. GÝRÝÞ Bilinen en eski uygarlýk merkezlerinden sayýlan Anadolu (Akurgal 1997), tarihsel ve kültürel zenginlikleri yaný sýra, doðal anýtsal deðerleri bakýmýndan da oldukça önemli bir potansiyele sahiptir. Anadolu'nun deðiþik yörelerinde, gerek orman içi gerekse orman dýþý alanlarda, yüzyýllardýr yaþamlarýný dirençle sürdüren, yaþ, çap ve boy bakýmýndan kendi türünün olaðan sýnýrlarýný aþmýþ, yaþadýklarý yörenin tarihsel, folklorik veya mistik olgularýyla iliþkili aðaçlar, doðal mirasýmýzýn en önemli unsurlarý arasýnda yer almaktadýr (Asan 1987, Aslanboða ve Hepcan 1995, Genç ve Güner 2003). Bu anýtsal nitelikli aðaçlardan bir bölümü literatüre girmiþ olmakla birlikte, zor arazi þartlarý nedeniyle iþletilemeyen ormanlarda veya halk tarafýndan kutsallýk atfedilerek korunan alanlarda henüz keþfedilmemiþ ve envanter dýþý kalmýþ çok sayýda aðaç bulunmaktadýr. Türkiye'nin bitki tür çeþitliliði bakýmýndan oldukça zengin bir ülke olmasý (Yaltýrýk ve Efe 1989), anýt aðaç varlýðýndaki tür zenginliðini de beraberinde getirmiþtir. Baþta Toros sediri (Cedrus libani A.Rich.), Karaçam (Pinus nigra Arnold), Boz ardýç (Juniperus excelsa M. Bieb.), porsuk (Taxus baccata L.), saplý ve sapsýz meþe (Quercus robur L. ve Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.), Doðu çýnarý (Platanus orientalis L.), Anadolu kestanesi (Castanea sativa Mill.) olmak üzere pek çok türe ait anýt aðaçlar ülkemizin doðal zenginliðinin önemli bir parçasýný oluþturmaktadýr (Asan 1987, Baþlar ve ark. 1998). Tarihsel olaylarla ilgisi bulunan anýt aðaçlar Türkiye'nin anýtsal aðaç varlýðý içerisinde özel bir yere sahiptir. Osmanlý tarihi ile iliþkisi bakýmýndan son derece önemli anýt aðaçlarýmýzdan birisi, Kütahya'nýn Domaniç ilçesi Domur köyündeki 870 yaþýndaki Karaçam (P. nigra)'dýr. Üzülerek söylemek gerekir ki, bu aðaç 1977 yýlýnda kurumuþ; 11 yýl dikili kuru olarak ayakta kaldýktan sonra 1988 yýlýnda meydana gelen bir fýrtýna nedeniyle devrilmiþ (Aras- Tayhan 1999) ve tarihsel önemi nedeniyle devrik haliyle Kültür Bakanlýðý'nca özel koruma altýna alýnmýþtýr. "Mýzýk Çamý" adýyla bilinen bu Karaçamýn tarihsel önemi, Osmanlý Devleti'nin kurucusu Osman Bey ile olan iliþkisine dayanmaktadýr (Asan 1999, Aras-Tayhan 1999, Genç ve Güner 62

2 Zonguldak-Dirgine Ormanlarýnda Yeni Bir Anýt Aðaç ). Anadolu'da tarihsel bakýmdan "Mýzýk Çamý" kadar ünlü olmasa da boyutsal nitelikleri bakýmýndan anýt aðaç kategorisine giren oldukça yaþlý baþka karaçam aðaçlarý da bulunmaktadýr (Asan 1999). Tablo 1'de Türkiye'de þimdiye deðin tespiti yapýlan anýtsal karaçamlardan önemli bir kýsmý liste halinde gösterilmiþtir. Bu çalýþma da ise, Zonguldak Dirgine Elemen Yaylasý'nda yaþamýný sürdüren, henüz anýt aðaç olarak literatüre girmemiþ ve tescil edilmemiþ karaçamýn (Þekil 1 ve 2) nitel ve nicel özelliklerinin belirlenerek anýtsal deðerinin saptanmasý amaçlanmýþtýr. MATERYAL VE METOT Araþtýrma konusu karaçamýn (Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) somut ve soyut özelliklerinin belirlenmesinde ve þimdiki anýtsal deðerinin saptanmasýnda; Genç ve Güner (2003) tarafýndan geliþtirilen ve TS numaralý standartta ifadesini bulan yöntem kullanýlmýþtýr (Anonymous 2005). Buna göre, bir aðacýn anýt aðaç olarak nitelendirilebilmesi için, onun tarihi, folklorik ve mistik (soyut) özellikleri yaný sýra yaþ, çap, boy, tepe çapý vb. gibi ölçülebilir (somut) özellikleri tespit edilerek kombine bir deðerlendirme yapýlmasý gerekmektedir. Bunun için soyut ve somut özellikler standart bir anýt aðaç envanter karnesine (Tablo 2) iþlenmekte ve aðacýn anýtsal deðerinin belirlenmesinde, þimdiki anýtsal deðer (Tablo 3) ile tür bazýndaki minimum anýtsal deðer karþýlaþtýrýlmaktadýr. Herhangi bir aðacýn anýt aðaç olarak seçilebilmesi için, onun hesaplanan þimdiki anýtsal deðerinin tür bazýndaki minimum anýtsal deðere eþit veya daha büyük olmasý gerekmektedir. Coðrafi Mevkii: Araþtýrma materyali karaçam, Batý Karadeniz Bölgesi -Zonguldak ili -Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüðü -Kozdere Serisi - Elemen Yaylasý mevkiinde yaþamýný sürdürmektedir (Þekil 2). Karaçamýn bulunduðu noktanýn koordinatlarý ' 58,6" Kuzey enlemi ile ' 49,8" Doðu boylamýdýr (Tablo 2). Yaþ Tahmini: Elemen Karaçamý'nda göðüs yüksekliðindeki kabuksuz çap; 170 cm; yarýçap ise 85 cm'dir. Yaþ tahmini için, öncelikle artým burgusu ile gövdenin yerden 1,30 m yüksekliðinden (göðüs yüksekliði) alýnan 23 cm uzunluðundaki artým kalemi üzerinde (C), en son oluþan yýllýk halkadan geriye doðru saymak suretiyle, yýllýk halka sayýsý belirlenmiþtir. Gövde yarýçapýnýn geri kalan kýsmýnýn tamamýnda (62 cm) artým kalemine dayanarak yýllýk halka sayýsýnýn hesaplanmasý (enterpolasyon) durumunda, yýllýk halka geniþliklerinde yaþa baðlý deðiþim nedeniyle, tahmin edilen yaþ aðacýn gerçek yaþýndan çok daha fazla çýkmaktadýr. Bu sakýncayý gidermek amacýyla, Elemen Karaçamý'nýn özden itibaren ilk 45 cm'lik kýsmýndaki halka sayýsý (A) Elemen Karaçamý ile benzer ekolojik koþullarda yetiþen Batý Karadeniz Bölgesi karaçamlarýndan alýnan artým kalemlerinden yararlanýlarak tahmin edilmiþtir (Akkemik ve Cherubini 2003). Yarýçapýn ortada kalan 17 cm'lik kýsmýndaki halka sayýsý (B) ise Elemen Karaçamý'ndan alýnan 23 cm'lik artým kalemindeki halka sayýsýna dayanarak bulunmuþtur. Böylece yarýçapýn bu üç farklý bölgesindeki yýllýk halka sayýlarý toplanmak (A+B+C) suretiyle Elemen Karaçamý'nýn yaþý hesaplanmýþtýr (Akkemik 1995, 2004). Çap Ölçümü: Bir ip yardýmýyla aðacýn toprak düzeyindeki ve göðüs yüksekliðindeki (yerden 1,30 m yükseklikteki) kabuklu çevresi ölçülmüþtür. Bulunan deðerler sayýsýna bölünmek suretiyle aðacýn toprak düzeyindeki ve göðüs yüksekliðindeki kabuklu çapý hesaplanmýþtýr (Kalýpsýz 1993). Boy Ölçümü: Blume-Leiss boy ölçeri kullanýlarak tespit edilmiþtir (Kalýpsýz 1993). Tepe Çapý Ölçümü: Tepe çapý, aðacýn gövdesi merkez alýnarak tepe tacý izdüþümü içinde kalan doðu, batý, güney ve kuzey yönlerdeki yarýçaplar ölçülerek hesaplanmýþtýr (Genç ve Güner 2003). BULGULAR Yerden 1,30 m yükseklikteki gövde yarýçapýnýn (85 cm) özden kabuða doðru ilk 45 cm'lik kýsmýnda (A) 250 halka, yarýçapýn ortadaki 17 cm lik kýsmýnda 177 halka (B) ve gövdenin en dýþýndaki 23 cm'lik kýsmýnda (artým kalemi üzerinde) 240 halka (C) olmak üzere, anýt karaçamýn yaþý (A+B+C) 667 yýl olarak tahmin edilmiþtir. Türkiye'nin doðal türleri için hazýrlanan anýt aðaç deðerlendirme formuna göre (Genç ve Güner 2003); Elemen Karaçamý'na yaþ için verilen puan 18'dir. Elemen Karaçamý ölçülebilir diðer somut özellikleri bakýmýndan, 33 m boy için 6; 177 cm kabuklu gövde çapý için 12; tepe çapý için 4; bulunduðu yer itibariyle 2 ve sahip olduðu diðer pozitif özellikler nedeniyle 10 olmak üzere toplam 52 puan almýþtýr. Negatif özellikleri itibariyle aldýðý puan 0'dýr. Bir baþka söyleyiþle, aðaç için zorunlu yetiþme ortamý faktörlerindeki olumsuzluk, tepe çökmesi, böcek-mantar zararý, gövde üzerindeki kovuk ve yara gibi negatif 63

3 B. YAMAN, M. SARIBAÞ Þekil 1. Elemen Karaçamý'nýn tepe tacý. Þekil 2. Elemen Karaçamý'nýn gövdesi. Tablo 1. Türkiye'nin anýt karaçamlarý. Ç1.30 = Yerden 1,30 m yükseklikteki çevre, D1.30 = Yerden 1,30 m yükseklikteki çap 64

4 Zonguldak-Dirgine Ormanlarýnda Yeni Bir Anýt Aðaç... Tablo 2. Elemen karaçamý anýt aðaç envanter karnesi. özellikler bakýmýndan herhangi bir sorun bulunmamaktadýr. Yukarýda açýklamasý yapýlan toplam 52 puan ayný zamanda Elemen Karaçamý'nýn þimdiki anýtsal deðerini (ÞAD) ifade etmektedir. Türkiye'nin doðal birinci sýnýf orman aðaçlarýndan P. nigra subsp pallasiana için belirlenen minimum anýtsal deðer (MADTür) 21'dir (Genç ve Güner 2003). Söz konusu Elemen Karaçamý'nýn yörenin tarihi, folklorik ve mistik olgularýyla herhangi bir ilintisi tespit edilememiþtir. ÞAD>MADTür olduðu için Elemen Karaçamý'nýn boyutsal anýt aðaç olarak ayrýlmasý gerekmektedir. TARTIÞMA VE SONUÇ "Yaþ, çap ve boy itibariyle kendi türünün alýþýlmýþ ölçüleri üzerinde boyutlara sahip olan, yöre folklorunda, kültür ve tarihinde özel yeri bulunan, geçmiþ ile günümüz, günümüz ile gelecek arasýnda iletiþim saðlayabilecek uzunlukta doðal ömre sahip aðaçlar" anýt aðaç olarak nitelendirilmektedir (Asan 1992). Bu taným çerçevesinde; Elemen Karaçamý'nýn özellikle yaþ ve çap bakýmýndan kendi türünün alýþýlmýþ ölçüleri üzerinde olduðu ve geçmiþ ile gelecek arasýnda iletiþim kurabilecek uzunlukta doðal ömre sahip bulunduðu görülmektedir. Söz konusu aðaç yöre folklorunda, kültür ve tarihinde özel bir yeri bulunmamakla birlikte, boyutsal özellikleri itibariyle anýt aðaç kategorisine girmektedir. Günümüzde anýt aðaç envanteri ve seçiminde çok yönlü deðerlendirme yapýlmasý esastýr. Bir aðacýn anýt aðaç olarak nitelendirilebilmesi için, onun tarihi, folklorik ve mistik (soyut) özellikleri yaný sýra yaþ, çap, boy, tepe çapý vb. gibi ölçülebilir (somut) özellikleri tespit edilerek kombine bir deðerlendirme yapýlmasý gerekmektedir (Anonymous 2005). Bunun için soyut ve somut özellikler standart bir anýt aðaç envanter karnesine iþlenmekte ve aðacýn anýtsal deðerinin belirlenmesinde onun 65

5 B. YAMAN, M. SARIBAÞ Tablo 3. Elemen karaçamý anýt aðaç deðerlendirme formu. 66

6 Zonguldak-Dirgine Ormanlarýnda Yeni Bir Anýt Aðaç... Tablo 3. Devamý. þimdiki anýtsal deðeri tür bazýndaki minimum anýtsal deðeri ile karþýlaþtýrýlmaktadýr. Herhangi bir aðacýn anýt aðaç olarak seçilebilmesi için onun hesaplanan þimdiki anýtsal deðerinin, tür bazýndaki minimum anýtsal deðerine eþit veya daha büyük olmasý gerekmektedir. Çok yönlü deðerlendirmenin en önemli yanlarýndan birisi de henüz minimum anýtsal deðere ulaþamamýþ, ancak yakýn gelecekte yukarýda açýklanan boyutsal özelliklerden birisi veya birkaçý bakýmýndan anýt aðaç olma olasýlýðý bulunan aðaçlar için "istikbal anýt aðaç" kavramýný getirmiþ olmasýdýr (Genç ve Güner 2003). Elemen Karaçamý'nýn anýtsal deðerinin belirlenmesinde de çok yönlü deðerlendirme yapýlmýþ ve hesaplanan þimdiki anýtsal deðerin (52) karaçamlarýn tür bazýndaki minimum anýtsal deðerinden (21) oldukça yüksek olduðu görülmüþtür. Bu baðlamda Elemen Karaçamý'nýn boyutsal bir anýt aðaç olduðu tespit edilmiþtir. Anýt aðaç seçiminde incelenen aðacýn bakýmý ve korunmasý ile ilgili olarak negatif özelliklere ait toplam puan da hesaplanmaktadýr (Genç ve Güner 2003, Anonymous 2005). Elemen Karaçamý zorunlu yetiþme ortamý faktörlerindeki olumsuzluk, tepe çökmesi, böcek-mantar zararý, gövde üzerindeki kovuk ve yara vb. gibi negatif özellikler itibariyle aldýðý 0 puanla bakým iþleri bakýmýndan "þimdilik ihmal edilebilir" kategorisinde bulunmaktadýr. Boyutsal bir anýt aðaç olduðu tespit edilen Elemen Karaçamý, Batý Karadeniz Bölgesi'nin anýt aðaç varlýðýna bir katký olarak deðerlendirilmeli ve ilgili kurum tarafýndan tescil iþlemleri ivedilikle yapýlmalýdýr. TEÞEKKÜR numaralý projeye verdikleri destek nedeniyle Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Bilimsel Araþtýrmalar Proje Komisyonu Baþkanlýðý'na teþekkür ederiz. KAYNAKLAR Akkemik Ü (1995) Kastamonu Yöresindeki Karaçam ve Uludað Göknarý'nýn Dendrokronolojisi ve Dendroklimatolojisi. In: 1. Ulusal Karadeniz Ormancýlýk Kongresi Bildiriler Kitabý, 3. Cilt, Ekim 1995, Trabzon, Akkemik Ü, Cherubini P (2003) Batý Karadeniz Bölgesi'nde Doðal Yetiþen Gymnospermae Taksonlarý Üzerinde Dendrokronolojik Araþtýrmalar, TÜBÝTAK-TOGTAG Akkemik Ü (2004) Dendrokronoloji: Ýlkeleri, Biyolojik Temelleri, Yöntemleri, Uygulama Alanlarý. Ýstanbul Üniversitesi Yayýn No: 4484, Orman Fakültesi Yayýn No: 479, Ýstanbul. Akurgal E (1997) Anadolu Kültür Tarihi. Tübitak Popüler Bilim Kitaplarý 67, Ankara. Anonymous (2005) Anýt Aðaçlar: Envanter, Seçim Kurallarý ve Ýþaretleme. Türk Standartlarý Enstitüsü Yayýný, Ankara. 67

7 B. YAMAN, M. SARIBAÞ Aras-Tayhan A (1999) Domaniç'teki Anýt Karaçam Üzerinde Dendrokronolojik ve Dendroklimatolojik Araþtýrmalar. In: Tatlý A, Ölçer H, Bingöl N, Akan H (eds), 1st International Symposium on Protection of Natural Environment and Ehrami Karaçam, September 1999, Kütahya, Asan Ü (1987) Türkiye ormanlarýnda saptanabilen anýt nitelikli aðaçlarýn dünyadaki benzerleriyle karþýlaþtýrýlmasý. Ýstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Der, Seri A 37, 2, Asan Ü (1992) Anýt aðaçlarýn birey ve toplum psikolojisi üzerindeki etkileri. Yeþile Çerçeve Dergisi 18, Asan Ü (1999) Anýtsal Karaçamlar. In: Tatlý A, Ölçer H, Bingöl N, Akan H (eds), 1st International Symposium on Protection of Natural Environment and Ehrami Karaçam, September 1999, Kütahya, Aslanboða Ý, Hepcan Þ (1995) Anýt aðaçlar. Bilim ve Teknik 333, Genç M, Güner T (2003) Anýt Aðaçlarýn Önemi, Göller Bölgesi'nin Anýt Aðaçlarý. Isparta Valiliði Ýl Özel Ýdare Müdürlüðü Yayýný, Isparta. Baþlar S, Doðan Y, Çelik A, Öztürk M (1998) Some Living Monuments of Anatolia. In: Ashurmetov O, Khassanov F, Salieva Y (eds), Vth Plant Life of Southwest and Central Asia Symposium, June 1998, Tashkent, Uzbekistan, Kalýpsýz A (1993) Dendrometri. Ýstanbul Üniversitesi Yayýn No: 3793, OF Yayýn No: 426, Ýstanbul. Yaltýrýk F, Efe A (1989) Otsu Bitkiler Sistematiði. Ýstanbul Üniversitesi Yayýn No: 3568, FBE Yayýn No: 3, Ýstanbul. 68