~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 1-+- ~ ~ İSLAM ÜLKELERİNDE KORUMA KONULARI Prof. Dr. Doğan KUBAN Yaklaşık olarak on yıldan bu yana islam ülkelerinin mimar ve plancıları geleneksel çevrenin korunmasıyla içtenlikle ilgilenmektedirler. Bugün, Türkiye'de Antalya limanı, Kahira'de ai-gamaliyya, Tunus'ta Medine, Cezayir'de Kazbah, Fas'ta eski Fez, Sana'a ve Cidde'de tarihsel kent çekirdekleri, Dubai'de Bastaleia bqlgesi gibi, bazı seçilmiş kent alanları örneklerinde olduğu gibi, hemen hemen bütün Islam ülkelerinde planlama çabaları ve bazı uygulama örnekleri görülmektedir. Türkiye'de de, uygulanması olasılığı sınırlı olsa da Safranbolu, Gaziantep ve Bedrum gibi bazı kentler için kentin tamamını ele alan büyük ölçekli planlar yapılmıştır. Mimarlık ve kent mimarisinin korunmasının henüz hükünıetlerin ve belediyelerin içtenlikle izlediği bir yol. olmadığı ve halkın alışılmış merakları açısında.n fazla bir ağırlık taşımadığı da çok sık gözlenen bir gerçektir. Koruma bugüne kadar Islam. ülkelerinde önemli bir kent planlama sorunu haline ge,lmemiştir. Bu aldırrriazlığın sonucunda, büyük ölçekli restorasyon projelerine rağmen, kentlerimizdeki tarihsel çekirdekler yok edilmekte, eski doku tamamen bozulmakta ve anıtlar ya tahrip edilmekte ya da kendi kendilerine yıkılıp yok olmaktadır. --

4 78 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Uygulamanın başlıca güçlüklerinin ve anlayışteki aksaklıkların çok iyi bilinmesine ve çok kez _dile getirilmesine rağmen, kent yöneticilerinin bu tartışmalardan haberli olduklarına pek inanmıyorum. Konuya içten olmayan bir ilgi gösterjlmekle birlikte, konunun hiç bir zaman gerçekten üzerine düşülmemiştir. Çağdaş Islam kültürü çerçevesinde korumayı içeren düşünceler, birkaç uzmanın dışında, henüz yöneticilerin güncel kültürel ve teknik dağarcıkianna girmemiştir. Bu bildiride, anlaşılması güç teknik terimlerden kaçınarak, koruma konularını özetlemeye çalışacağım: Bu bildirinin Müslüman dinleyiciler için hazırlandığını da hatırlatmak isterim. Korumanın Felsefesi ve Kültürel Taban Koruma, geçmişe duyulan bir özlem değil, çağdaş bir bilim dalıdır. Avrupa'da 19. yüzyılda başlamasına rağmen, kuramsal gelişimi, kururnlaşması,ve üniversitelerin ders programiarına girmesi yakın geçmişte gerçekleşmiş ve özellikle Ikinci Dünya Savaşından sonra planlamada büyük bir önem kazanmıştır. Koruma konusundaki durumumuza bir göz atmak kültürel ve tarihsel tutumumuzdaki hatalara açıklık getirebilir. Sözgelimi, Amsterdam'da 17. yüzyıl ve sonrasından kalan evler~en oluşan eski m~rkez tümüyle korunurkep, eski Istanbul neden yıkılıyor? Batıda korumaya, Islam ülkelerinde ise yok etmeye ilişkin bunun gibi çok sayıda örnek verebilirim. Acaba biz onlardan daha mı çağdaşız, yoksa daha mı zengin ya da endüstrileşmişiz? Geleneksel kültürümüzün maddi kalıntılarını tamamen yok etmemiz iyiye doğru bir değişimin işareti midir? Bizim için istanbul'un, Cidde'nin ya da Kahira'nin eski evlerinin değeri, halyanlar için Roma'nın eski evlerinin değerinden daha mı azdır? Bu sorulara olumlu cevaplar veremeyiz; o halde kentlerimizin fiziksel gelişiminde karışıklık yaratan bir etken olmalıdır. Eski biçimleri ve geğerleri yaşatmaya yardtm edecek tek şey toplumun tarihsel açıdan bilinçlenmesidir. Ustün uygarlık ve tarihsel bilinç birbiriyle doğrudan ilişkilidir. Tarihsel bilinç gelenekçilik anlamına gelmez. Bilinçli olmak değişmeyen kalıplar içinde uyumak değil, canlı, uyanık ve değişken olmak demektir. Bu nedenle, tarih bilinci, tarihselcilik ya da geriye bakış olarak yorumlanmamalıdır. Bizim ülkelerimizde geriye bakanlar çoktur, fakat kendi uygarlığımızın yarattığı değerlerin bilincinde değillerdir. Neden eski evlerin korunmasına bu kaoar büyük bir direnç var? Bu soruya, bunun nedeninin fiziksel bozulma ojgusu olduğu, çağdaş yaşam için yetersiz kalmaktan kaynaklandığı ya da benzeri düşüncelerle cevap vermek, işin kolayına kaçmaktır. Çünkü bu nedenler, korumaya daha olumlu yak_laşımların varolduğu ülkeler için de geçerlidir. Burada, yeni bir çevre yaratılmasının önemine karşı çıkmıyorum, sadece nesnel bir değerlendirme yapıyorum. Bizde tarihsel çevrenin yokolmasının başlıca nedeni oldukça açıktır: Çağdaş çevre, çağdaş kent, çağdaş konut ve çağdaş işyeri imgelerimiz doğrudan Batıdan alınmıştır. Bunlar daha üstün bir kültürün, daha doğrusu, çağdaş bir kültürün ifadesi olarak yaşamımıza girmiştir. Bu nedenle de, bu imgeler birer simgeye dönüşerek çağdaşlığı, statüyü ve değişimi simgeleınektedir. Bugün, tamamen tutarsız ve kararsız bir noktaya geldik: Bir yandan ulusal ve kültürel kimliğimizi korumaya çalışırken, öbür yandan da fiziksel çevrenin tüm biçimlerini Batıdan ithal ediyoruz. Gerçi çağdaş teknoloji ve çağdaş yaşamın araçları olmadan yapamayız, fakat bu sonsuz aktarırnın bir sınırı olmalıdır. Kültür yaşamımızda bir çıkmaz gibi görür:ıen bu durumun çözümü aşağıdaki sorulara verilecek cevaplara bağlıdır. Ulusal ve kültürel kimliğimize, onlara uygun bir fiziksel çevre olmadan sahip olabilir miyiz? Eğer Türkler ya da Cezayirliler bir ev yaratmaya gerek duymuyor, onun ortaya çıkarılmasına katkıda bulunmuyariarsa ve Batı biçiminde herhangi bir apartman dairesinde yaşamaktan mutlu oluyeriarsa -ki ellerinden geldiğince bunu yapıyorlar-, bu

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 79 onların kültüründe ve dünya görüşlerinde de benzer bir değişimi göstermez mi? Konut ve kent de televizyon ve Coca-Cola gibi değil mi? Sanırım, mimarlar dahil, aramızdan birçok kimse bu son soruyu olumlu cevaplayacaktır. Tarihin bu aşamasında apartman dairesine karşı çıkmak kuşkusuz söz konusu değildir. Fakat bu saptama bizi tatmin edemez. Uysallıkla izlediğimiz Batılı, geleneksel çevresini yok etmiyor. Batılıya nedense bu konuda öykünmüyoruz. Daha kaygılı vatandaşlarımız, geçmişe ilişkin çevreyi bütünüyle yadsımanın, yanlış simgelerden, beyin yıkamadan, hızlı kentleşmeden, spekülasyondan ve tarihsel kültür azlığından kaynaklandığını anlıyorlar. Asıl nedenin, ekonomik boyutları varsa da, temelde kültürel bir yargıya dayandığı belirtilmelidir. Kent yöneticileri eski mahalleleri kurtarmak için ellerinde yeterli para olanağı bulunmadığını öne sürerler. Pş.ra sıkıntısı bir gerçektir; ama asıl neden para değil, yanlış saptanan önceliklerdir. lstanbul'da.eski kentten geriye kalabilen alanlar kentin toplam alanının onbinde birinden daha azını kaplar. Teknik açıdan bu alanların korunmasına hiç bir engel olmaması gerekir. Batı dünyasının, başta büyük kentler olmak üzere, hemen her yöresinde, korumanın geçerli bir uygulama olduğu kanıtlanmıştır. Karşılaşılan güçlükler, kentler için doğru ve yerleşik imgelerin yokluğundan ve ileriyi görme yetisinin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Londra'nın, Paris'in, Roma'nın ya da Amsterdam'ın belediye başkanları, kentlerinin geçmişlerinden kaynaklanan bir kişilikleri ve dış görünümleri olduğ~.mu ve çağdaş insanın çevresinde çeşitlilik aradığını bilirler. Bundan ötürü Hampstead, Le Marais, Trastevere ya da Amsterdam'ın eski merkezini korumaya isteklidirler. Hollanda'da bir öğrenci tarihsel bir çevrede yaşamaktan mutludur. Bu öğrenci çağdaş konforun, çölün ortasında bile elde edilebilecek kadar basit bir teknolojiyle sağlandığını bilecek kadar kültürlü ve deneyimlidir. Bu noktayı yinelemek ve vurgulamak gerekir. Tarihsel kentlerin yok edilmesinin başlıca nedeni parasal olanaksızlıklar, teknoloji ya da konfor değil, yanlış imgeler ve önceliklerdir. Beethoven ve caz, ya da Ömer Hayyam ve çağdaş şiir yanyana yaşayabildiği gibi, eski ve yeni de çelişmez. Tek sorun insanlarımızın, siyasetçilerimizin, yöneticilerimizin ve mimarlarımızın kafasında bu gerçeklerin kavramsal bütünleşmesinin eksik kalmış olmasıdır. Bir dönem kültürü, eski ile yeniyi içeren tümel bir yapıdır. Tarihsel kenti, daha doğrusu ondan geriye kalanı kimin için kurtaracağız? Önce kendi dünyamızı yaratabilmemizde bizi harekete geçirecek bir tarihi içeren çevrenin kişiliği için, sonra da toplumun estetik ve psikolojik dengesi için yapacağız bunu. Eskinin ölçüleri yüzlerce yılda oluşmuştur, ama çevremizdeki çağdaş birimleri biz yaratmadık. Sürekli olarak dışarıdan birşeyler aktarmak özgünlü_ğün yerini tutamadığı gibi, sağlam bir estetik nitelik de su namaz. Bu nedenle _çağdaş Islam kentleri bu kadar çirkin oluyor. En büyük mimarları ülkemize getirsek de, en son teknolojik gelişmeleri satın alsak da güzel kentlere sahip olamayız. Mimarlık ve fiziksel çevre, bir toplumun maddi ve kültürel boyutlarının ifadesidir. Doğrudan dışarıdan almak ise yalnızca bir maskedir. Kişi bir fotoğraf makinasını satın aldığı gibi bir ev satın alamaz. Çünkü çevremizin şekillenmesini etkileyen, sayısız sosyo-kültürel öğe vardır. Eğer ben italya'ya proje göndererek bir italyan köyü yaratamıyorsam, bir yabancı da benim için bir kent hazırlayamaz. Çünkü köyler ve kentler zaman içinde yaratılırlar; çizim masalarında değil. Tarihsel miras kendi kimliğimizi korumak için kurtarılmak zorundadır. Bu miras, bize, sahip olma duygusu verir ve çağdaş mimarlığımızın yaratılmasına da katkıda bulunur. Mimarlarımız bize henüz çağdaş bir çevre imgesi veremediler. Buna rağmen, bizi çevreleyen çirkinliklerin oluşmasına çok katkıda bulundular. Bu nedenle, belki de, r - \_

6 80 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI mimarların ilk görevi toplumların gelecekleri için gerekli ütopyaları yaratmaktır. Geçmişimizi yadsımadan geleceğimizi düşlemek zorundayız. Dışarıdan aıstarmak, özgürlük duygusunu yok ettiğinden ötürü tehlikeli bir düşünce biçimidir. Ozgünlük ise kendine güven gerektiriyor. Toplumsal davranışlarla ilgili bir noktayı daha vurgulamak yerinde olur. Eski ya da yeni, çevramizde gö~e çarpan bakımsızlık, kültürel bir alışkanlıktır. Eskiye ve yeniye karşı tutumumuz farklılık göstermez. Bir yıl önce bitiriimiş yapılar, bugün, bakımsızlık nedeniyle harap durumda olabiliyor. Bak1m, kendi dışımızd?ki maddi dünyayı kabullenmek ve bilincine varmak demektir. Tarih boyunca Islam kültürü davranış biçimlerini vurgulamış ve nesnel değerlendirmelerden çok, ilişkilerle ilgilenmiştir. Geçmişte de. nesnelerin tanımlanmasıyla değil, daha çok, onları kullanmakta ilgilenmişiz. Insanlarımızın sokaklarını temiz tutmaya aldırış etmemelerinin önemli bir nedeni işte budur. Ekonomik nedeqieri de olsa, yeni kentlilerin, kentli gibi davranamadıkları da bir gerçektir. Onemli olan, bir sokağı ya da konutu başlı başına bir nesne olarak görebilmektir. Bunu yapabilirsek, onları yok etmemiz güçleşecektir. Bakım, maddi dünyanın kendine özgü bir yaşamı olduğunu kabul etmekten kaynaklanır. Bu da, dünyaya bilimsel açıdan bakmanın bir yoludur. Yöntem Sorunu Yukarıda sözü edilenleri onaylar ve çağdaş kent yaşamının somut boyutlarını değerlendirirsek, müdahale yöntemlerine karar vermemiz daha da kolaylaşır. Tarihsel mirasımızın korunması için yasalarımız, amtlarımız, yüksek kurullarımız ve restaratör mimarlarımız olmasına rağmen, yeterince koruma yapılmamaktadır. Dolayısıyla, daha iyi sonuçlar alabilmemiz için, yalnızca yasal donanımlar ya da uzmanlar değil, kendi potansiyelimize ve kentlilerimizin davranışlarının değerlendirilmesine göre tanımlanmış doğru yöntemlere gerek vardır. Böyle bir koruma yönteminin ana ilkeleri için aşağıda sözünü edeceğim düşünceler temel olabilir. Batılı toplumlar, kabul edilebilir ölçekteki koruma projeleri için yeterli parayı ayırmaya bize oranla daha çok eğilim göstermektedir. Orada, korumanın gerektirdiği bireysel davranışlar ve toplumun ortalama kültür düzeyi yeterlidir. Bizim ülkelerimizde ise, etkinlik alanımızın.boyutları, ekonomik ve kültürel teşviklerin eksikliği yüzünden, daralmaktadır. Bu nedenle eski kent çekirdeklerinde planlama yaparken, değişme hızını düşürmek, değişmez politikamız olmalıdır. Eski kent çekirdekleri kendiliklerinden bozuldukları i.çin değil, bozulmaianna göz yumulduğu ve sözde çağdaş semtlere döhüştüfülôükleri için yok olrriıişlarair:-birzamaıilaf hiç kirnse çağdaş bir kentin yalnızca çağdaş yapılar ve geniş sokaklar anlamına gelmediğini anlamamıştı. Bu bugün de geçerlidir. Paris'in tarihsel fizyonomisini koruyan merkezi, herhangi bir çağdaş Müslüman kentinden daha günümüze uygundur. Çünkü, Paris'in altyapısı, düzeni ve bakımı daha iyidir ve orada oturanlar kentli gibi davranırlar. Teknolojinin gerçekten etkili olabilmesi için yalızca niteliğinin değil, aynı zamanda kolay elde edilebilir ve toplumun sosyo-kültürel ve ekonomik düzeyiyle organik bir ilişki içinde olması gerektiğini de anlayacağız. Trafik kazalarında Batılı ülkelerden 1 O kere daha fazla insan öldürürkan motorize o.lduğumuzu ve endüstrileştiğimizi söyl~yemeyiz. Daha az araba ve daha az ölüm belki daha uygun bir çözümdür. Aksi takdirde adam öldürmek önemsiz, araba sahibi olmak önemli oluyor demektir. Ülkelerimizde korumaya karşı öne sürülen bir başka sav, eski yapıların bugünün yaşam biçimi için yetersiz kaldığıdır. Bu tamamiyle yanlıştır. Çünkü eski bir yapı, istenen herhangi bir çağdaş kullanım için değiştirilebilir. Bugün eğitim görmüş bir

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 81 Amerikalı için eski bir evi satın alıp yenilernek güzel bir düştür. Yakın geçmişte Safranbolu jçin bir koruma planı hazırlamıştık. Bir avukat buna karşı çıkarken, çok sık duyduğumuz şu sözleri söyledi: "Bizler çağdaş evlerde oturmaya lay1k değil miyiz" Gerçekten de, o, gerçekten kültürlü bir insanın tadını çıkaracağı yenilenmiş eski bir evde değil, ancak yeni bir apartman dairesinde oturabilecek, dar bir perspektif içinde yaşayan bir adamdı. Bu bölümde son olarak, koruma politikamızı uygulamaya koyabilme"!liz için gerek duyduğumuz, yeterli derecede bilgisi olan kişilerden söz edeceğim. Islam ülkelerinin birçoğunda koruma dalında uzmanlaşmış kişilerin sayısı çok azdır. Onların yerine mimarlar, sanat tarihçileri, mühendisler, arkeologlar ya da memurlar vardır. Bu, koruma açısından önemli ~ir engel oluşturuyor. Belediye mimarlarının arasında uzman restaratörler de olmalıdır. Islam kentlerinin belediyeleri mimarların koruma uzmanları olarak eğitilmeleri için parasal olanaklar yaratmalıdırlar. Sosyal ve Ekonomik Sorunlar ' Koruma alanlarındaki sosyal ve ekonomik politikalar& da. kısaca değineceğim. Bizim ülkelerimizde eski kent çekirdeklerinde daha çok az gelirliler yaşamaktadır. Bazı yerlerde ise eski semtler gecekondu alanlarına dönüşmüştür. Eski sahiplerden çoğu evlerini terketmişler; bu evlere, kiraları düşük olduğundan, kente yakın geçmişte gelenler yerleşmiştir. Bu bölgelerin iyileştirilmesi orada yaşayanlardan beklenemez. Fiziksel iyileştirme o bölgede yaşayaoların gelirini arttırmayacağından, onlar da evlerini terketmek zorundadırlar. O halde, yeterli bir hükümet yardımı olmadıkça, koruma yapılabilmesi için tek çare, sosyal dokuyu değiştirmektir. Bu noktada ise, eski evleri korumak uğruna insanların evlerinden çıkmalarına neden olmanın sosyal bir adaletsizlik olduğu ileri sürülebilir. Ve bize eski evlerin insanlardan daha önemli olup olmadığı sorulabilir. Fakat bu sav yanlıştır. Çünkü aynı şekilde, toplumun ve yönetimlerin kişilere kendi bölgelerinin ıslahı için yardım etmeyip onları kötü şartlarda yaşamaya zorlaması da bir sosyal adaletsizliktir. Buna rağmen, hükümetin kişilere ev sahibi olmaları için yardım eden bir politikası olsa, bu krediler, diğer bölgeler gibi koruma bölgelerine de aktarılabilir. Restorasyon ve iyileştirmenin son derece pahalı olduğu görüşünü sürdürmek doğru değildir. Yönetimler, tarihsel semtlerde oturanlara yardım ederek, hem dar geliriilere konut için yardım etmiş, hem de tarihsel mirası korumuş olurlar. Böylece bir taşla iki kuş vurabilirler. Eski evlerde yaşamak istemeyenler yeni yerleşmelere gidebilirler. Eski kent merkezlerinde daima yeni işlevler vardır. Koruma için halkın katılımı en önemli konudur. Çünkü eski evlerin sahipleri onlardır. Bu nedenle, kent yöneticilerinin ilk görevi, korumanın ne olduğu ve değeri konusunda halkın görüşünü geliştirmektir. Bu, koruma ve kamuoyu yaratmada uzman kişilerin önerilerini almayı, örgütlenmeyi ve iyi bir biçimde sunmayı gerektirir. Bizim ülkelerimizde bu sürekli bir iştir. Halkın eski bir evi onarmanın zor olmadığını ve onu yıkıp yerine yenisini yapmaktan daha karmaşık olmadığını anlaması gerekir. Bu nedenle, bu amaca uygun yasalar ve yönetmelikler çıkarılmalıdır. Bazan, sif korumanın yeterince tanınmaması sonucunda, halkı bezdirecek ve onların katılımını önleyecek aşırı kısıtlamalar getirilmektedir. Eski ev sahiplerini harekete geçirebile.cek önemli etkenlerden birisi restorasyon ve yenileme örnekleridir. Bu nedenle belediyelerin birkaç evi satın alarak restore etmesi gerekir. Kent planlama ve koruma ile ilgili karar mekanizması kent yöneticilerinin ve hükümetlerin sorumluluk alanı içindedir. Karar verme sorumluluğunda onlara düşen pay bölgelere göre farklıdır. islam ülkelerinin belirgin özelliklerinden biri, kent yönetimi kavramının oldukça yeni olmasıdır. Avrupa'da kentin bağımsız olarak örgütlenmesi /"'... \

8 82 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Ortaçağlarda başlamıştır. Bizde çok yakın dönemlere kadar kent yönetimi hükümetin bir parçası olmuştur. Kentiiierin kente bağlılıkları çok sınırlıdır. Bu bağlılık ya yerel yöneticiye, ya Sultana ya da dinsel topluluğa gösterilirdi. Kentlerimizin hızlı kentleşmesi sonucunda biz de aynı durumla karşı karşıyayız. Kente yeni gelenler henüz bir bağlılık duyabilecek kadar kentlileşmemişlerdir. Birçok ülkede belediyeler siyasal partilerin bir uzantısıdır, ama kentlerin nüfus özelliklerinden ötürü kentin tarihsel bilincinin bir göstergesi değildirler. Kent yönetimi politik görüşlü kişilerin bir gösteri alanı durumuna gelebilir, ama kültürün ve uygarlığın bir anlatımı değildir. Bunun sonucunda, bir belediyenin siyasal kararlar karşısında kentin haklarını ve görünüşünü koruduğuna pek rastlanmaz. Bu ise, kentin fiziksel olarak bozulma nedenlerinden biridir: Çünkü kente hiç kimse sahiplenmemektedir. Bu durumda, eğer belediyeler güçlendirilirse ve kentlilik konusunda bilinç artarsa, tarihsel mirasın korunması daha kolay gerçekleştirilebilir. Kente ancak gerçekten tanıyanlar sahiplenebilir ve onun özgün özelliklerine bağlılık gösterip değer verebilirler. Ve yalnızca bu kişiler onun mimari özelliklerine saygı duyacaklardır. Bugünkü durumda, izleyebileceğimiz tek yol, müdahalenin ölçeğini küçültmektir. Tarihsel bölgelerde daha az sayıda müdahale yapmak, gelecekteki gelişmeler için daha iyi beklentiler sağlayabilir. Buna yardımcı olmak için kira denetiini başlatılmalıdır. Kiraların anormal bir hızla artmasının, kent merkezlerinde çok katlı yapılara verilen müsaadelerin artmasıyla hareketlenen spekülasyondan etkilendiği açıktır. Sözde plancıların uysallıkla izlediği kısa görüşlü siyasal kararlar tarihsel merkezlerin yükünü hafifleteceklerine, kentlerimizin bozulmasına neden olmaktadır. Korumayla ilgili kararlarda gittikçe Glaha çok ağırlık kazanan etkenlerden biri de turizmdir. Turizmin bir teşvik olduğu açıktır. Koruma konusunda turizmi incelediğimizde dikkate alınacak bir tek ilke vardır: Eğer turizmin korumayı denetlemesine izin verilirse, sonuç denetimsizliktir; ama koruma turizmi denetlerse bundan çok iyi sonuçlar elde edebiliriz. Turizmin spekülatif amaçları ile arsa ve yapı spekülasyonu arasında pek fark yoktur. Koruma amaçları için yüksek kültürel nedenlerle denetlenmeyen turizm de spekülasyon kadar zararlıdır. Bunun en kötü örneklerinden birisi Türkiye'de Side, iyi örneklerinden birisi ise Tunus'ta Sidi Bou Said' dir. Koruma Kimin S~rumluluğundadır? Yukarıda tartıştıklarımızdan da görülüyor ki, belediyeler tarihsel mirası korumak için istekli değillerse, merkezi hükümetler yeterli bir denetim yapamazlar. Belediyelerin hükümetlere oranla siyasete daha yatkın olduklarını söylemek de inandırıcı bir sıav olamaz. Belki de, korumaya ilişkin kararlar hükümetin sıkı denetimi altında yerel olarak belediyeler tarafından alınabilir. Yeterince sıkı olsalar bile, korumaya ilişkin yasalar, denetim organları doğru olarak örgütlenmedikçe, uygulanamazlar. Bu denetimin yerel olarak örgütlenmesi daha doğrudur. Bu nedenle yasal çerçeve hazırlanırken en başta belediyelerin katkısı düşünülmelidir. Yerel yönetime verilecek sorumluluk, halkın katkısını arttırabilir. Hükümetler ise kültürel ve ekonomik teşvikler sağlamakta yardımcı olabilirler. Korumanın temelinde kamuoyu vardır. Uzun vadeli koruma politikaları onsuz düşünülemez. Fiziksel çevrenin değerleri açısından tarihsel bilincin artışında en büyük etkenin toplumun ortalama kültür seviyesi olduğu açıktır. Bu nedenle, bizim ülkelerimizde, ister hükümet isterse belediyeler tarafından örgütlensin, kamuoyu yaratılması için halkın ilgisi ve hareketi on kez daha fazla gereklidir. Bu politikanın doğru geliştirilmesinde ana rol uzmanlara düşmelidir. Çünkü koruma birkaç yapının saklanması değil, tüm fiziksel çevreye ilişkin kararların verilmesidir. Koruma, tarihsel

9 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 83 bilgi, somut deneyim, çağdaş bir kent gelişmesi ve mimarlık ve kent düzeyinde çağdaş müdahale teknikiert gerektirir. Çağdaş.. mimarlığı ve çağdaş toplumu iyice tanı malı, çok kısıtlayıcı ve aşırı ulusçu olmamalıdır. Ulkelerimizde bu düzeyde uzmanların sayısı çok azdır. Genel politika söz konusu olduğunda, değişimin karmaşık etkenleri gözardı edilerek yapılan ilkel yaklaşımlar, insanların günlük ihtiyaçları unututarak tarihin idealize edilmesi, imgelerin ve artistik ütopyaların gücünü bilmemek, ya da yeterli teknik ve kültürel bir altyapı olmadan çağdaştaşmaya fazla hevesli olmak doğru kararlar alınmasını engeller. Buna bağlı olarak, genel koruma politikaları, bu tip uzmanların eğitimini de amaçları içine almalıdır. Dünya kamuoyunun ortak yargılarından da söz etmek gerekir. Düşüncelerin, tekniklerin ve alışılmış yaşamımızın görsel özelliklerinin tüm dünyada birbirini etkilernesi sonucunda,,yaşamımızın fizyonomisinin değiştiği bir dünyada yaşıyoruz. Bir ülke fiziksel yönleriyle tanınır. Bu fiziksel imge televizyon kanalları ve başka görsel ortamlar aracılığıyla dünyayı dolaşmaktadır. Çağdaş hükümetlerin politikalarının birçoğu bu imgenin zenginleştirilmesi yoli.mdadır. Fiziksel imge, fiziksel görüntü sözlerinf tekrarlıyor ve vurguluyorum. Bunun sonucunda, muhteşem anıtların sıralandığı ufuk çizgisine karşın, Batı mimarlığın~n üçüncü derece kopyaları, düzensiz kamu alanları ve yıkılmış tarihi ile sözgelimi bir Istanbul kenti, arzulanan tarihsel istanbul kenti olmaktan çok uzaktır. Dünyanın, kentlerimizin görüntüleri konusunda olumlu düşünmesini istiyorsak, kentlerimizin tarihsel özelliklerine saygı duymalı ve bunu çağdaş yaşamla bütünleştirmeliyiz. Koruma ve Planlama Korumanın sorunlarından biri kent planlamayla olan ilişkisidir. Önce şunu kabul etmeliyiz ki, eğer kenttarimizde birşeyler koruyabilmişsek, bu, kent planlarının uygulanmaması sonucunda olmuştur. Başka bir deyişle, çok yakın zamanlara kadar koruma, kent planlama kuramlarının bir parçası değildi. Koruma ve kent planlama farklı noktalardan hareket ederler. Birisi çevreyi değiştirmeye, diğeri ise onu korumaya çalışır. Fiziksel çevreyi değerlendirirken benzer yöntemler kullanmalarına rağmen, koruma metodolojisi kent planlamadan çok farklıdır. Koruma planı yapılırken her yapı ayrı değerlendirilir ve arsa kullanımı kararları o arsa üzerindeki yapıların niteliği gözönüne alınarak verilir. Yapılara verilen işlevler onların özellikleri ve tipolojilerine uygun olmalıdır. Böylece elde edilen bilgiler planlama kararlarına veri olur. Korumacıların da plancılar gibi iyileştirme, temizleme ve benzeri görevleri vardır. Yine de, korumanın ölçeği kent değil, mimarlık ölçeğindedir. Diyebiliriz ki, koruma mimarlıkla kent planlama arasında, fakat kent planetlığından daha küçük boyuttadır. Koruma kararları kent plancılığı için birer veri oluşturduğu kadar, master planların genel ilkeleri de koruma için veridir. Bu disiplinlerin hepsini bütünleştiren bir çevre plancılığı kuramı düşünülebilir. Ne var ki bugün için ilişkiler yukarıda özetlendiği gibi olduğundan, sit koruma ve kent planlama birbirine karıştırılmamalıdır. Uygulanabilirlik açısından kent planlama ve koruma amaçları benzer olabilir. Sözgelimi, toplu konut ve eski semtlerin yenilenmesi, korunan alanlar ile çok ilişkilidir. Bologna örneği bize göstermiştir ki, standartlarının iyileştirilmesiyle eski semtler toplu konut için kullanılabilir. Toplu konut sıkıntısı, akıllı bir koruma planlamasını teşvik edici bir olgudur.. Koruma alanları ile ilgili tartışmakonularından biri de altyapı sorunudur. Bu söz konusu olduğunda, korumacılığa karşı çıkanlar, özel araçlar ve motorlu trafik sorununu ortaya atarlar ve otomobil sahibi olmayı çağdaş kontorun en önemli simgesi durumuna

10 84 islam MiMARt MiRASINI KORUMA KONFERANSI getirirler. Şansımız var ki, artık arabaların bir dert haline geldiği ve kirlenme, tıkanıklık ve gürültü simgesine dönüştüğü bir kentsel çevre anlayışı oluşuyor. Tarihsel kentlerle trafiğe kapatılan bölgelerin sayısı bütün dünyada gitgida artmaktadır. Kentsel alanlar eski kent çekirdeklerinin kapladığı alanlara kıyaslandığında o ölçüde büyük yer kaplıyor ki, aracın eski kentin her köşesine girme zorunluluğu nicel önemini yitirmiştir. Özel araba ve motorlu trafik sorunu uygulamada biraz kısıtlamayla, her zaman çözülebilir. Eski mahallelerde altyapı sorunları da kentin diğer bölgelerindekinden farklı değildir. Müdahale Teknikleri Üzerine Görüşler Kaynakları kısıtlı olan ülkelerde, koruma ve restorasyonun ilk amacı temizleme ve sağiarniaştırma olmalıdır. Kanımca, tarihsel bölgelerin çirkin görünüşleri, sokakları temizlemek, kaldırımları, yaya yollarını ve duvarları onarmak, yaşayanların biraz evlerine bakmaları ve alışılmış hizmetlerin bu bölgelere getirilmesiyle tamamiyle değişebilir. Bu bölgeler, belediyeler zengin ve gözde bölgelerle daha yakından ilgilendiklerinden ötürü ihmal edilmektedir. Sözgelimi, tarihsel Kahire kenti, kök4ü yapısal ve fiziksel değişiklikler yapılmasa da, temizlendiği takdirde şaşırtıcı derecede farklı bir görünüşe sahip olabilir. Bu noktada, korumanın amacının bti olduğunu ya da yalnızca temizlikle koruma yapılabileceğini söylemek istemiyorum. Ama gerçek korumanın başlangıç noktası bildiğimiz temizleme işlemidir. Bu yapılınca bozulmanın özelliğini ve derecesini görebilir ve müdahalenin nasıl olması gerektiğine karar verebiliriz. Bu bölgelerin çirkin görüntüleri kent yöneticilerinin ihmallerinin sonucudur. Onlar herşeyi yokedip yerine sözde çağdaş bir mimariiğı getirmek amacıyla ve herşeyi yoktan varetmek isteyen bir tavırla işe başlamak eğilimindedirler. Bunun sonucu, benim bilinçli ihmal olarak adlandıracağım bir tutumdur. Bunun karşıtı da tehlikelidir. Aşırı restorasyon korumaya karşıdır. Çünkü birkaç yapıyı savurgan bir biçimde restore etmek gösterişten başka bir şey değildir. Hatasız bir restorasyon un doğru olmadığını söylemek istemiyorum. Yalnızca bizim ülkelerimizde bir tek bölge ya da birkaç yapı üzerine düşmenin kent yöneticilerinin alışılmış bir politikası olmaması gerektiğine inanıyorum. Bence, henüz iyi durumda olan yapıları restore etmek yerine, daha geniş bir bölgeye yaşama şansı tanımak kültürel açıdan daha önemlidir. Bu nedenle, genel koruma politikası içinde, restorasyonların. sağiarniaştırma düzeyine indirgenmesi daha akıllıca gözükmektedir. Ben bu düşünceyi yönetimsel bir görüş açısından ileri sür mekteyim. Ulusal alanda önemli ve bellibaşlı anıtların ve yapıların özel kişiler ve kurumlar tarafından restore edilmesi çok farklı bir olaydır. Birçok kez çok iyi niyetlerle başlatılmış programlar bile sonuçlanmamaktadır. Bunun nedeni planlamanın yetersiz oluşudür. Yönetimsel programlar kötü planlarla ya da plansız olarak başlatılır. Bu biraz da yeterli uzman sayısının azlığından ötürüdür. Ama genelde bu durumdan yöneticiler sorumludur. Çünkü onlar korumanın ve uzman plancılığın ciddiyetini anlamamaktadırlar. Çoğu zaman da planlama için zamanları yoktur. Bazan, bu, bilimsel olmayan bir tutumun sonucudur. Elbette planlama siyasal.bir olaydır, ama bilimsel değerlendirmelere dayanmalıdır. Kentleri mizdeki korkunç karmaşıklık nasıl yalnız siyasi kararlarla çözümleıiemezse, tarihsel miras da belediye başkanlarının kararlarıyla korunamaz. Koruma bir kültür politikasına dayanır ve ancak uzmanların teknik katkısıyla gerçekleşebilir. islam dünyası, umursamaz bir yoketme dönemine rağmen, büyük yapılarıyla ve benzersiz kentsel çevreleriyle hara bir hazinedir. Kültürel açıdan daha belirgin, estetik açıdan daha doyurucu ve daha iyi bir çevre yaratmak için.bazı kararlar almak olanağına henüz sahibiz.