~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 TRABLUS KENTİNİN MİMARİ MiRASININ KORUNMASINDA BELGELERiN ROLÜ Dr. Halit ZiYADE Trablus kenti, Fenikeliler zamanında kurulmuş, tarihi çok eskilere dayanan bir kenttir. Yüzyıllar boyunca tanınmış olan bu kent, her dönemde çok önemli siyasal ve ekonomik roller oynamıştır. Fatımiler döneminde önemli rol alan ve Beni Arnmar zamanında ( ) bağımsız bir eyalet olan Trablus, "Dar-el-ilm" adlı büyük kütüphanesi ile ün kazanmıştır. Trablus gerçek önemine Memluklar çağında ( ) kavuşmuştur. Haçlıların atılmasından sonra kent yeniden inşa edilmiş ve Osmanlı dönemine kadar Memluklu kimliğini korumuştur yılından itibareneyalet merkezi olan kente Osmanlılar tarafından çeşitli eserler ~klenmiştir. 1. Belgesel Miraslar Trablus'un mimari ve mimari olmayan pek çok mirası vardır. Osmanlı döneminden kalan mescitler, hamamlar, zaviyeler ve medreselere ek olarak, Trablus Şeriyye Mahkemesinde saklı birçok yazılı kaynak da yer almaktadır. r \ ----

4 440 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Bu sicillerin içerdiği belgeler, kentin sosyal, ekonomik, siyasal ve mimari tarihini yansıtan en önemli varlıklarından biridir. Buna rağmen bu siciller gereğince incelenmemiş ve sınıflandırılmamıştır. Adı geçen sicillerin 1 ilk bölümleri ta M yılına kadar uzanmakta ve bazı kesintilerle günümüze kadar gelmektedir. Kentin sosy?l yaşamını yansıtan belgeleri içeren bu sicillerde, Osmanlı devletinin başkenti olan Istanbul ile bazı da yer almaktadır. resmi yazışmalar Trablus kentinin tarihi hakkında araştırma yapmak isteyenlere geniş imkan sağlayan bu siciller, herşeyden önce önemli bir mirası oluşturmaktadır. Bu yüzden, kentin mimari mirasını bilimsel olarak ortaya koyabilmek için, bu sicillerin taşıdığı büyük imkanları açığa çıkarmamız gerekir 2. Caddeler, mahalleler ve sokakların ismini kapsayan bazı belgelerden yararlanarak kentin, 17. ve 18. yüzyıla ait planı çizilebilir. Ayrıca, diğer mimari eserlerin yeri ve konumu hakkında geniş bilgiler edinilebilir. Bunun yanısıra, yapı işlerinde kullanılan gereçler ve bu gereçlerin miktar ve fiyatı hakkında birtakım bilgiler veren bu belgelerden, kentin mimari mirasını ortaya koymakta ve restore etmekte yararlanılabilir. Sicillerin içerdiği belgelerin özel bir önemi de, fırınlar, sabun imalathaneleri ve değirmenler gibi kentin üretim birimleri ve endüstrisi hakkında bilgiler vermesidir. Ayrıca, bu belgelerde alımsatım ve kira gibi hususların yer alması, tarihi yerlerin bulunmasında ve sınırlarının çizilmesinde büyük rol oynayabilir. Genel olarak, araştırmacılar, bu siciliere dayanarak, kentin bugünkü durumu ile, 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlangıcındaki durumunu karşılaştırma imkanını bulabilirler. Bundan sonraki bölümlerde mimari değerler hakkında gereken bilgilere ulaşabilmek için, sicilieri kullanma yöntemleri ve bu yöntemlerin bizleri götüreceği sonuçlar üzerinde durmaya çalışacağız. 2. Belgelere Dayanarak Mimari Mirası Araştırma Mimari eserleri tanıtma konusunda çeşitli yollar vardır. Ayakta kalabilen eserler kendi kendini tanıtabilir. Bunun için bir tabela yazmak yeterlidir. Fakat bazı tarihi kalıntılar, çeşitli nedenlerden dolayı bu özellikten yoksundur. Bu durumlarda tarih kitaplarına başvurma imkanımız vardır. Tarih ve günlüklerden yararlanarak, bazı eserler hakkında bilgi edinebiliriz. Bu kaynaklarda verilen bilgiler genel olduğundan, daha ayrıntılı bilgilere varabilmenin tek yolu belgelere başvurmaktır. Sicillerde çeşitli sorunların yer alması, eserlerin geçirmiş oldukları aşamalar hakkında bilgi edinmemizi kolaylaştırrtıaktadır. Sözgelimi, herhangi bir caminin durumunu öğrenmek için bu belgelerden yararlanabiliriz. Zira bu belgeler, cami yıkılmış ise hangi tarihlerde yıkıldığını veya camiye ekle~~ler yapılmış ise hangi tarihlerde y~pıldığını açıklar. Ayrıca, camiierin yüklendikleri fonksiyonlar da siciliere işlenmiştir. Imam, hatip ya da müezzinlerin hangi camilere atandıkları da doğal olarak sicile kaydedilmiştir. Bundan başka, sicillerde anılan birçok vakfiyeye bağlı camiierin onarımı için ayrılan meblağlar da yer almaktadır. Durum zaviye, tekke ve türbeler için de aynıdır. Böylece siciller, araştırmacılara diğer kaynaklarda yer almayan bilgileri derleme imkanını vermektedir.

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 441 Mahalleler, sokaklar ve geçitler ise, birçok vesilelerle kayda geçmiştir. Özellikle ev ve dükkan alımsatım işlemleri de siciliere işlenmiştir. Ayrıca, bunlara uygulanan vergiler, kentteki bütün hanların sicillerde yer almasına yol açmıştır. Böylece, kentte bulunan han sayısı, bu hanlarda yer alan oda sayısı, kapıcı sayısı ve fırın sayısı ile ilgili istatistiklere yer verilmiştir. Bazı eserler, beklenmedik belgelerde yer alabilir. Bu yüzden, sağlıklı bilgiler derieyebilmek için belgeler toplu halde incelenmelidir. Ne var ki, binlerce maddeyi içeren bu sicilieri tarama işlemi bir araştırmacının gücünün üstünde bir çabayı gerektirir. Bu nedenle, siciller fihristlenmeli ve sınıflandırılmalıdır. Bu konuda aşağıdaki hususları önerebiliriz: Sicilieri ve her sicmn içerdiği maddeleri aynı anda numaralamak. imar ve eseriere ilişkin madde ve belgeler için özel bir fihrist hazırlamak. imarla ilgili tüm bilgileri sınıflandırmak. içinde eser adı geçen her sorunu kaydedip, o eseri tespit etmek. Cami, hamam, medrese ve diğer mimari eserlerin adını hazırlamak. içeren özel tablolar Mimari eserleri sicillerden araştırma sürecini kolaylaştırmak için yukarıdaki önerileri gözönüne almamız gerekirs. 3. Kent Planları Sicillerde kentin idari bölünmesine göre mahalleleri hakkında belirli bilgiler de yer almaktadır. Trablus'un mahalleleri, H (M. 1666) yılına kadar uzanan birinci sicilde aşağıdaki biçimde sıralanmıştır: EI-Tabane, Sahet Umeyre, Akabet ei-nasr, ei-yakubiyye, ei-cisreyn, Bab el-hadid, ei Terbiiyye, Hicareyn ei-nasara, Hicareyn ei-müslimin, Suveykat el-nuri, ei-kanavati, Ak Turk, Zukak ei-humsi, Suveykat ei-heyl, Mescid ei-haşeb, ei-mezabil, Şeyh Fazlullah, el-uveynat, ei-sıyağe, ei-rummane, Alay (Eia) Göz, ei-naore, ei-yahud, el-kavasir, Adimi ei-müslimin, Adimi ei-nasara 4 Bu sicilde yeralan 26 mahallenin, M.1749 yılına ait başka bir sicilde 24 mahalleye düştüğünü görüyoruz. Bunun başlıca nedeni, Hicareyn ei-müslimin ve Hicareyn ei Nasara mahallelerinin ei-hicareyn adı altında ve Mescid ei-haşeb ile Şeyh Fazlullah mahallelerinin de tek bir mahalle olarak birleştirilmesidirs. Ayrıca, bu belgelerin kapsadığı ev ve dükkan alımsatım ve kira sorunlarını inceleyerek, adı geçen mahalleler hakkında daha geniş bilgiler edinebiliriz. Zira, bu belgeler, satılan herhangi bir dükkanın konumu, durumu ve mali değerlerini de belirtmektedir. Sözgelimi, Sultan Hasan-Camiinin vakfı olan el-nuri Mahallesindeki evlerin satımında bu evlerin konumu ve değeri de sicile işlenmiştir6. Kentin mahalleleri hakkında ayrıntılı bilgiler veren bu belgeler, herhangi bir mahallenin mimari dokusunu yeniden ortaya koymamıza yardımcı olmaktadır. Trablus haniarına harcanan paralar gibi bazı sorunlar da ortaya çıkmaktadır 7,-.\

6 442 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Bu sicilieri inceleyerek kentin mahallelerini, çarşılarını hanlarını, sokaklarını, meydanlarını, geçitlerini ve kapılarını aşağıdaki biçimde sıralayabiliriz: a. Mahalleler : 1666 yılında Trablus'taki mahalle sayısının 26 olduğunu daha önce belirtmiştik. Diğer belgeleri incelediğimizde bu sayının 32'ye yükseldiğini görüyoruz: 1- Ak Turk, 2- Alay (ela?) Göz, 3- ei-efrenc, 4- ibn ei-sakit, 5- Beyn ei-cisreyn, 6- el Boraniyye, 7-:- Bab ei-hadid, 8- Bab ei-tebane, 9- el Terbiiyye, 10- ei-tehtaniyye, 11- el-hicareyn, 12- el-hasarine, 13- ei-mesleh, 14- ei-defterdar, 15- ei-dabbağa 16- Dar ei-saade, 17- Suveykat ei-heyl, 18- Sahet Umeyre, 19- el-şuheda, 20- ei-siyağe, 21- ei-sawafin, 22- Adimi ei-nasara, 23- ei-uveynat, 24- el-attar, 25- el-nuri, 26- ei-yahud, 27- el-nezabil, 28- Kubbet ei-nasr, 29- ei-kavasir, 30- ei-rufaiyye, 31- el-kanavati, 32- Mescid ei-haşeb. b. Çarşi/ar: 1- ei-kavafin, 2- ei-nisa, 3- ei-asa-kıfe, 4- ei-tabbahin, 5- el-tawakıyye, 6- ei-bazistan, 7- el-tüccar, 8- ei-sultani, 9- ei-arabaciyye, 10- el-attarin, 11- Suk Mencek, 12- ei-babuciyye, 13- Saruca, 14- el-akkadin, 15- el-kavukçiyye, 16- Sendemir, 17- ei-gazel, 18- Suk ei-baraka, 19- Suk Harac. Bu çarşılardan el-asakıfe ve el-attarin gibileri hala ayaktadır. Aslında anıtsal bir yapı olan Sendemir çarşısı ise, çeşitli büfeleri ihtiva etı:nektedir. c- Han/ar: Birçoğu günümüze kadar gelen hanlar şunlardır: 1- ei-cedid, 2- ei-mısrıyye 3- el-iskele, 4- ei-gamize, 5- el-çaviş (Çavuş), 6- el-ha', 7- ei-sabbağa, 8- el-sağa, 9- ei-zeyt, 10- Himmet. d- Sokaklar: 1- ei-karamani, 2- Zakzuk, 3- el-rummane, 4- ei-tavil, 5- ei-humus. e- Meydan/ar: 1- beni Kufaytani, 2- ei-varak, 3- Canbulat, 4- el-imare, 5- ei-adese. f- Geçit/er: 1- Akabet Miskin, 2- el-hamravi, 3- ibn-i Şok, 4- ibn el-lahham, 5- el-saka. g- Kap1/ar: 1- ei-haccarin, 2- Dar ei-saade, 3- ei-hadid, 4- Akabet ei-hamravi, 5- ei Dabbağa, 6- ei-kal'a 7- ei-tawakin, 8- el-emir Muhammed, 9- Argun Şah, 10- el Tebane, 11- Beyruta. 4. Mimari ve Tarihi Eserler Arkeologların en fazla önem verdiği mimari ve tarihi eserler arasında kaleler, burçlar, camiler, hamamlar, medreseler ve zaviyeler sayılabilir. Belgelerin bu eserler hakkında bize yararlı bilgiler verdiğini görüyoruz a- Kaleler ve Burç/ar: Bu eserlerin adı özellikle askeri görevlere yapılan atamalarda geçmektedir. Bu konu ile ilgili belgeler aşağıdaki eserlerden söz etmektedir: Haçlılar döneminden kalan ve Sancil adıyla bilinen Trablus Kalesinden başka ayrıca altı burç vardır. b- Mescidler ve Cami/er: Belgelerde geçen cami ve mescidler şunlardır:, 1- el-mansuri ei-kebir, 2- ei-argun Şah, 3- ei-tuffahi, 4- ei-tevbe, 5- ei-tahham, 6- Tınal, 7- ei-attar, 8- ei-burtasi, 9- ei-haciciyye, 10- Mescid ei-haşeb, 11- ei-dabus, 12- Mescid Zaviyet ibn-i Neca, 13- ei-şuğri, 14- ei-şemsiyye, 15- el-kımama, 16- el Mağaribe, 17- Mescid ei-kal'a, 18- el-kıbab.

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 443 c- Medrese/er: 1- ei-ahmediyye, 2- ei-tağriye, 3- ei-şemsiyye, 4- ei-hüseyniyye, 5- Suveykat ei-heyl, ô- Abdullah, 7- ei-debbusiyye, 8- ei-kadiriyye, 9- ei-kırmışiyye, 10- ei-kırtasiyye, 11- ei-vettar, 12- ei-attar, 13- ei-adimi, 14- ei-nuveyriyye, 15- ei-kal'a, 16- ei-karakuşiyye. Bazı medreselerin hala var olduğunu ve yukarıda adı geçen camilere bağlı bulunduğunu görüyoruz. d- Hamam/ar: 1- el-abd, 2- izeddin, 3- el-nuri, 4- ei-kadi, 5- ei-attar, 6- el-iskele, 7- ei Hacib, 8- ei-duydar, 9- ei-tawakıyya, 10- ei-cedid. e- Zaviyeler ve Mezarlar: 1- ei-ahmediyye zaviy,esi, 2- Seyyidi Abdulvahid zaviyesi, 3- ei-meğaribe zaviyesi,.4- ei-rufaiyye mezarı, 5- lzeddin mezarı, 6- ei-kanavati mezarı. Daha önce de belirttiğimiz gibi belgeler, yukarıdaki tarihi eseriere ek olarak, kentin imar ve ekonomik durumunu yansıtan fırınlar, değirmenler ve sabun imalathanelerini de tanıtmaktadır. Nitekim, bir belge beş değirmeni aşağıdaki biçimde sıralamıştır: Semdemir, ei-sultani, ei-meğuriyye, ei-cedid ve ei-duruhiyye. Ayrıca, aynı belgede adı geçen değirmenlerin Trablus ve Mina kentlerinde 19 fırını 9 beslediği ifade edilmiştir. Diğer bir belgede Trablus kentinin içinde ve dışındaki sabunhaneler anlatılmıştır. Bizi önemli mimari eseriere götüren diğer belgeler, Trablus'ta 30'a yakın hanikah saymaktadır. Bunlar arasında Mina'da ei-şearin HC!nı ve ei-abid meydanı, Adimi ei Nasara'da Emir Muhammed sarayı, ei-cisreyn'de Omer Paşa Evi ve ei-meccarin'de Kethüda Ömer Ağa Evi yer almaktadır 1 o. Bunlara ek olarak, Kale yanındaki vali sarayları ile bimaristana işaret edilmiştir. Belgeler özel olarak inşaat tekniklerine de değinmekte, evlerin büyüklüğü, kapsadığı odalar, dahiizler ve katlar gibi elemanları hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir 11 Bunun yanısıra, belgelerden evlerin, bentlerin, köprü ve diğer yapıların restorasyonunda kullanılan gereçleri öğrenmek de mümkündür 12 Ayrıca belgelerden hareketle, bazı tarihi eserlerin neden kullanılmadığını da öğrenebilmekteyiz. 5. Belgelerin Kullamş Biçimi: Buraya kadar mimari mirası tanıtmada belgelerin incelenmesindeki yararları anlatmaya çalıştık. Gerçekten Trablus Şeriyye Mahkemesi sicillerinin içerdiği belgelerin büyük önemi vardır. Bu alanda araştırmacılara yardımcı olacağını umduğumuz bazı görüşleri sıralamayı zorunlu görmekteyiz: 1. Araştırmacılar için kaçınılmaz bir kaynak olan bu belgeler, belirli bir döneme ait mimari mirasın gerçek kimliğini tanımada bize yardımcı olmaktadır. 2. Belgelerin uzandığı 17. yüzyılın sonundan 19. yüzyılın bitimine kadarki zaman dilimi içinde kentteki imar durumunda meydana gelen gelişmeleri dikkate almamız gerekir. Zira bu dönem içinde bazı eserler dağılıp yok olurken, bazıları da inşa edilmiştir. 3. Belgeleri incelemek, imar durumunu genel olarak anlamamıza yardımcı olur. Birbirini izleyen dönemleri dikkate almak ise, eserlerden herhangi birinin durumunu ve geçirmiş olduğu evreleri kavramamızı sağlar. r -\ ---

8 444 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Nitekim bu belgeleri inceleyerek, 18. yüzyılda imar durumunun ağır bir tempoyla ilerlediğini, bir köprünün yıkıldığını, bir hamamın çatlama sonucu kap-atıldığını, bir sabun imalathanesinin yıkıldığını, Tınal Camisinin birkaç defa restore edildiğini ve köprü altındaki bendin yıkılması sonucu, ei-mesleh ve Sendemir değirmenlerinin çalışamaz duruma geldiğini öğreniyoruz13. Diğer bir belge ei-kanavati mahallesinde bir örene14, biri ei-zahuri adı ile bilinen başka bir örene 1 s, bir üçüncüsü ei-hamravi geçitinde yıkılmış bir eve 16, başka biri ei-sabbağa mahallesinde bir medresenin yıkılan duvarına 17, ayrı bir belge ise Sendemir hamamının bir kazı sonucu ortaya çıktığına işaret etmektedir1s. Kısaca bu belgelerin içerdiği bilgiler, bize 8. yüzyılda imar durumunun iyi olmadığını ve eski eserlerin yıktimaya yüz tuttuğunu göstermektedir. Bu durum araştırmacılara, belgelerden hareketle bu eserleri ortaya koyma görevini yüklemektedir. 4. Belgelerde yer alan eserlerin.adlarını araştırmamız gerekir. Zira herhangi bir eserin sonraki dönemde ismi unutulup değiştirilmiş olabilir. Veya bir eser aynı anda birden fazla isim almış olabilir. Ya da aynı isim birden fazla esere verilmiş olabilir. Bu nedenle, isim araştırması daha sonraki dönemlerde eserin kullanışı ve önceki dönemlerde taşımış olduğu isimler hakkında bilgi edinmemize yardımcı olur. 5. Son olarak her bilimsel araştırmanın kaçınılmaz bir gereği olan dikkati sağlayabilmek için, belgelerin vermiş olduğu bilgiler ile diğer kaynaklardan elde edilen bilgileri karşılaştırmak gerekir. '

9 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 445 NOTLAR 1. Vesaik el-mahkeme el-şer'iyye bi-trablus, birinci sicil, Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınları, Lübnan Üniversitesi, "el-sil.re el-taklidiyye lil-mucteme' el-medini" adlı kitabında Trablus Şeriyye Mahkemesi sicillerinin sosyal, ekonomik siyasal ve mimari tarihi açısından ne kadar önemli belgeler olduğunu vurgulamak istedim. Kitap, Lübnan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü 3. bölüm yayınlarındandır (1983). 3. Bu araştırınayı yazarken, fihrist ve tasnifi Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından hazırlanan 12 sicilden yararlan dım. 4. Birinci Sicil S Onuncu Sicil S Örnek için: Birinci Sicil S Birinci Sicil S Yedinci Sicil S Onuncu Sicil S Üçüncü Sicil S Altıncı Sicil S Örnek için bkz: İkinci Sicil S. 126 ve İkinci Sicil S İkinci Sicil S Üçüncü Sicil S Üçüncü Sicil S. 52 I 7. Sekizinci Sicil S Onuncu Sicil S