~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 İSTANBUL'DA KENTLEŞME SÜRECi VE ALINMASI GEREKLİ TEDBİRLER Yük. Mimar Fikret ÇUHADAROGLU istanbul'un Osmanlıların eline geçmesinden sonra kentin gelişmesi hızlanmış ve eski Bizansın yerini yavaş yavaş yeni bir kent modeli almıştır. Bu süreç XVI yy. da Sinan'ın büyük yapıtları ile daha da belirgin.hale geliyor ancak daha sonraları geriliyerak günümüze değin uzanıyordu. Artık Istanbul'da korunabiimiş Bizans kökenli pek çok yapıta rağmen bir Bizans kentinden bahsetmek olanaksızdır. Constantinople gitmiş yerine istanbul kaim olmuştur. Osmanlı kültürü kente damgasını vurmuş ve bir islam kenti yaratmış bulunmaktadır. Bu kent çeşitli cami ve külliyelerin çevresinde gruplanmış iş ve konut mahallelerinden mürekkeptir. Camiler bu konutların arasından yükselmekle ve çevresinin sosyal merkezini oluşturmaktadır. Antik sitlerde olduğu gibi bütün sosyal faaliyetler, üretim birimleri bu merkezdedir. Anadolu'da da en ufak kasahaya kadar bu şemanın geçerli olduğunu görüyoruz. Bu nedenlerle külliyeler SC!deçe_ ibadet maksadına dönük değillerdir. ibadet fonksiyonu yanında eğitim (mektep, medrese ve darülkurralar), sağlık tesisleri (darüşşifalar), devlet kurumları (mahkemeler), kütüphaneler vs. hep buradadır. Ticaret, el sanayii (artisanat) gibi ekonomik faaliyetler de bu merkezin çevresinde veya Mercan işyerleri gibi bir kaç merkezin arasında toplanmıştır. Buradaki hareketliliğe karşın konutların bulunduğu çevre sakin, içe dönük bir yaşantı içindedir. Batıdaki parklar, bahçeler burada evlerin iç avlu ve bahçelerinde şekillenmiştir.

4 200 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Bugün bu şema özellikle büyük kentlerde artık mevcut değildir. Üstelik istanbul'da sivil yapılaşmanın ahşap olması dolayısiyle yüzyıllar boyunca yangınlar ve çabuk eskime yüzünden eski mahalleler ortadan kalkmıştır. Her nesil kenti, eski nüvenin etrafında adeta yeniden kurmuş, esas ş~ma genellikle pek değişmemiştir. Bu yüzden çağın gereklerine uygun bir gelişme Istanbul'da meydana gelmemiştir. Burada geniş bulvarlar, yeşil alanlar, geniş kıyı şeritleri pek göremezsiniz. Nüfusça eskinin en az on katına çıkmış olan kentin bugünkü sakinleri bu yüzden sıkıntı çekmektedir. Kent içinde yer değiştirme bir problem olduğu gibi hava kirliliği sağlık bakımından tehlike yaratmakta,- ekonomik bakımdan alış veriş son derece pahalıya mal olmakta gergin bir kalabalık ortalığı kaplamaktadır. Yabancıların halkın somurtuk oldukları müşahadesiriin nedeni budur. Bu durumun düzeltilmesi ancak çağdaş verilere göre kentin yeniden planlanması çalışmalarının geliştirilmesi ile kabil olacaktır. Günümüzde eski yaşantı ile çağdaş yaşantı arasındaki tezatlar ve XX. yy. daki sosyal ve ekonomik kargaşa ortamı sağlıklı bir kentin oluşmasını derinden engellemektedir. Bugün artık eski Istanbul sadece bir anıdır. En az iki yüzyıldır kentin üzerinde çeşitli kültürler egemenlik yarışındadır. Varılan sonuç ise tam bir yozlaşmadır. Bütün dünyanın bildiği bu gerçeği bir kez daha hatıriatmakta yarar vardır. Yine de bu yoz ortam içinde eski bir kaç cami ve külliye başı dik, adeta şaşkınlıkla bu kültür çelişkisini seyreder gibidir. Aslında bu süreç sadece istanbul'a özgü değildir. Sanayi devrimi sırasında dünyanın pek çok kenti aynı tehlikeye maruz kalmış ancak halkı bilinçli olduğu ve elini çabuk tuttuğu için kentlerin kültürel içeriği korunabilmiştir. Burada tarihi mirasın korunmasının önemi meydana çıkmaktadır. Ancak korumanın ilgililerin devlet gücüne dayanarak yapabilecekleri bir şey olmadığını geçirdiğimiz deneyler bize göstermiştir. Gerçek bir koruma için halkın kendi kültürüne sahip çıkması gerekmektedir, yani bir eğitim problemidir. Zorluk da burada b~şlamaktadır. Halkın çeşitli etkenlerle kendi kültürüne yabancılaşmış olması bugün lstanbul'd~ görülen sağlıksız manzarayı meydana getirmiştir. Diğer pek çok ülkede, örneğin ıtalya'da en ufak kasahaya kadar böyle bir yozlaşmanın görülemeyişi homojen ve temelli bir kültürün belirtisidir. istanbul'da Osmanlı kentinin bozulmaya başladığı XIX. yy.da hissedilmiş, eski kültürün korunması ancak XX. yy.ın başlarında mimaride bir geri dönüş hareketi olan neo-klasik üslubun meydana çıkması ve daha sonra sayın S.H. ELDEM'in Türk mimarisinden esinlanmiş örneklerle tezahür etmiştir. Fakat çağın hızlı gelişimi karşısında bu faaliyetler yetersiz ve hatta anlamsız kalmışlardır. Nüfusun devamlı artması istanbul'u büyük bir metropol haline getirmiştir. Bu kalabalığın önemli bir bölümü Tarihi Yarımada'da hem oturmakta hem de çalışmaktadır. Kentin sağlıklı bir yaşama kavuşması öncelikle yoğunluğun azalmasına bağlı gözükmektedir. Sur içi bölgede ikamet bölgelerini azaltmak, sadece idari, kültürel, eğitime dönük, turistik, sağlıkla ilgili yapılar ve küçük işyerleri bırakmak hem sokakları ferahlatacak, yeşil alanların genişlemesi olanağı doğacak, hava kirliliği azalacak ve bugünkü spekülatif ortamın kalkması ekonomik rahatlama getirecektir. ikamet için sur dışında çok geniş alanlar mevcuttur. Burada kurulacak yeni mahalleler yeterli komünikasyon ağlarıyla kente bağlandığı takdirde ev-işyeri arası gidiş gelişler çok kısaltılabilir. Tarihi Yarımada'da 40 rakımı üzerinde dört kattan fazla yapılaşmaya izin vermiyen uygulamaya devam edilmelidir. Bu tedbir kentin emsalsiz panoramik siluetini bugüne kadar geniş oranda korumuştur. Bunların yanı sıra kentte geniş bir koruma ve restorasyon faaliyetine girişilmelidir. Eski

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 20t Ticaret Bölgesindeki iş hanlarından en eski mahallere kadar istanbul'da tarihi mirasımızın korunması için daha geniş gayretler sarfedilmelidir. Giderek bu çabalar diğer bölgelere de kaydırılmalıdır. Tarihi Yarımada dışındaki Beyoğlu, Boğaziçi ve benzer semtlerin eski eser koruma planları bugün dahi tamamlanmış değildir. Pek çok yapı zamanla harabiyetten yok olmakta, buna karşın restorasyon için düşünülen krediler işlememektedir. Eski yapıların tamir ve restorasyonlarını yeni yapıya nazaran daha ekonomik ve özenilir duruma getirecek çareler aranıp bulunmalıdır. Kentin toptan çirkinleşmesine yol açan bugünkü uygulamaların biran önce değiştirilerek bu kötü gidişin durdurulması ve çağdaş ihtiyaçl~ra cevap veren rahat, sağlıklı ve kültürel içeriği bütün dünyada takdir uyandıran bir Istanbul yaratmak zorundayız. * * * TÜRKİYE'DE VAKlFLARlN TARİHSEL GELİŞİMİ VE MiMARİ MİRASI KORUMAYA YÖNELİK ÇALIŞMALAR islam Hukukunda fıkıh kurallarına göre yönetilen Vakıflar en gelişmiş sosyal kurumlardan biridir. Vakıf, bir mülkün menfaati halkın yararına olmak üzere ve her türlü temlik ve temellükten menederek Allah'ın mülkü hükmünde ebedi olarak tahsisidir. Halkın ihtiyaç duyduğu her türlü hayırlı işe mal sarfetmek şeklinde uygulanır. Bu amaçla ibadet için cami ve mescitler, eğitim için mektep, darülkurra, darülhuffaz ve medreseler, genel ihtiyaçlar için sular, köprüler, kervansaraylar, darüşşifalar, mezarlıklar, yoksullar için imaretler, ayrıca tabhaneler, hamamlar, tekkeler gibi amme hizmetlerine yönelik çeşitli amaçlarda Vakıflar tesis edilmiştir. Hülasa vakıf, devletin otoriteye bağlı fonksiyonları dışında kalmak şartiyle kamu yararına dönük bir kurumlaşmadır. Bu bakımdan bugünkü belediye mefhumuna yakındır. Osmanlı imparatorluğu zamanında kadı ve kazaskerler tarafından yönetilen Vakıflar XIX yy. da Şer'iye ve Evkafı Hümayun Nezaretine bağlanmış, daha sonra Türkiye'de Cumhuriyetin kurulmasiyle~vakıflar Genel Müdürlüğü bunların idaresiyle görevlendirilmiştir. Bu amaçla 1935 yılında Vakıflar Kanunu çıkarılmıştır. Türkiye'de genel olarak mazbuh ve mülhak olarak ikiye ayrılan Vakıflardan birincisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından, mülhak Vakıflar ise yine Vakıflar Genel Müdürlüğünün denetiminde mütevellilerce yönetilmektedir..-

6 202 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 1971 yılındaki bir sayıma göre bugünkü Türkiye hudutları içinde 7500 den fazla tarihi vakıf eser ve geliri bunlara tahsis edilmek üzere gayrimenkul, bu arada 32 imaret, bir hastane ve 41 ilde Vakıf yurtları bulunmaktadır. Aslında bir çok gayrimenkul satış suretiyle vakıfların dışına çıktığından yukardaki rakkamlar vakıf mirasının bütünü değildir. Bugün kütüphane, hastane, köprü gibi yapılar eski orijinal fonksiyanlarına göre kullanılmakta, imaretlerde yoksullara yemek verilmektedir. Camiler ise ibadet fonksiyanlarına devam etmektedirler. Bunların dışındaki medrese, tabhane, tekke gibi kaybetmiş yapılar da vaktiyelerindeki maksatlarına en yakın günümüzde fonksiyonlarını şekilde değerlendirilmektedir. Gelir maksadiyle vakfedilmiş akar cinsinden yapılar ev, han, tarla, mezra, bağ, bahçe, zeytinlik gibi gayrimenkulleri ihtiva eder. Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün faaliyetlerinden en önemlisi, şübhesiz ata yadigan birer milli kültür mirası olan Vakıf yapıların bakım, tamir_ ve restorasyon larıdır. Bu amaçla Genel Müdürlük bünyesinde biri Ankara'da diğeri Istanbul'da iki adet restorasyon bürosu bulunmaktadır. 67 ile ayrılmış olan Türkiye'de idari.taksimata uygun olarak Marmara havzasındaki,9 il dışındakiler Ankara, bu 9 il ise Istanbul teşkilatınca yönetilmektedir. Batıdaki kesafet dolayısiyle kapasite bakımından bu iki organizasyon eşit kabul edilebilir. Bu büroların her birinde 15'er uzman mimar ve tezyinat uzmanı ile bir o kadar teknisyen, ayrıca statik, elektrik ve tesisat mühendisleri bulunmaktadır. Bütün eski eser niteliği taşıyan vakıf yapılar bu bürolarca restore edilmekte ancak problemli durumlarda konular Kültür ve Tabiat Varlıkları Kuruluna götürülerek bu kurulun kararlarına göre işlem yapılmaktadır. Türkiye'de sivil mimari eserleri ile vakıf dışı eski eserler Kültür ve Turizm Bakanlığına; saraylar, Milli Saraylar idaresine bağlıdır. Ancak eski eserlerin en önemlilerini Vakıf eserler teşkil etmektedir. Bunlar yukarda bahsettiğimiz Vakıflar Genel Müdürlüğüne bağlı iki büro tarafından kontrol edilmektedir. Bugün Vakıfların elinde Selçuk, Beylikler devri, Osmanlı devirleri eserleri yanında Bizanstan muhawel eski kiliseler de bulunmaktadır. Bunların Osmanlı devrinde camiye çevrilmeleri pek çok önemli eserin günümüze kadar gelmesini sağlamıştır. Bu şekilde Vakıflar idaresi VI. yy. ile XX yy. arası Bizanstan Osmanlıya çeşitli üsioplar taşıyan eserlerin bakımı ile yükümlüdür. Bütün~~ bu yapıların san'at yönü dolayisiyle korunmaları önemli bir problem teşkil etmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün restorasyon harcamaları devletin Genel bütçesinden karşılanmaktadır. Son yıllarda eski eser onarım ve restorasyonları için bütçelere konan meblağlar aşağıda gösterilmiştir. Buradaki rakamlar personel vesair giderler dışında kalıp sadece onarım ve restorasyonlar için ayrılan fiili ödenek tutarlarıdır: YIL HARCAMA (TL.)

7 İSLAM MiMARİ MiRASINI KORUMA KONFERANSI 203 Bu ödeneklerden istanbul'da harcanmış olan miktarlar aşağıda gösterilmiştir: YIL HARCAMA (TL.) Görüldüğü gibi istanbul'a harcanan paralar bütçe tutarının önemli bir bölümünü teşkil etmektedir. Bununla beraber Türkiye'deki eski eser anıtların ödenekler yetersiz kalmakta bu alanda yeni finansman kaynaklarına ihtiyaç bulunmaktadır. ' çokluğu karşısında ayrılan Bu eserlerin tamir, bakım ve restorasyonları yetişmiş uzman mimar ve teknisyenierin yanında yine uzman bir işçi kadrosu gerektirmektedir. Zamanla eksilen san'atkar elemanların yerine yenilerinin yetiştirilmeleri önemli bir problemdir. Keza malzeme bakımından eski otantik malzemenin temini, eski zayıflamış elemanların değiştirilmeden sağlıklaştırılması, veya bunun yerine kaim olacak modern malzemenin kullanımı, yeni teknolojiler, eski eseri koruma konusunu kompleks bir hale getirmiştir. Diğer taraftan tescil ve dokümantasyon, özellikle her eski eser Vakıf yapının zaman içindeki durumunun tesbiti bakımından büyük önem taşımaktadır. Vakıfların bünyesinde gerekli dökümantasyon arşivi bulunduğu gibi vakıf konusunda ayrıca pek çok yayın mevcuttur. Vakıflar Genel Müdürlüğü, biri Vakıflar Dergisi, diğeri Rölöve ve Restorasyon dergisi adıyla iki adet periyodik dergi yayınlamaktadır. Ayrıca teknik ve tarihi konularda idarece yayınlanmış pek çok eser bulunmaktadır. Eski eserlerin bakım ve korunmasında çeşitli durumlarla karşılaşılmaktadır. Bunlar: 1. Bir müdahale karakteri taşımıyan badana, boya, dağrama tamiri, oynamış bir aksamın yerine getirilmesi gibi adi tamir mahiyetindaki işlerdir. 2. Çeşitli hatalı müdahaleler sonucu şekil değiştirmiş eserlerin asli hüviyetlerine irca edilerek eserin belgesel niteliğinin kazandırılması, büyük çapta taş onarımları, tezyinat onarımları gibi. 3. Arkeolajik duruma düşmüş eski kalıntıların konsolidasyonu veya yeniden fonksiyona edilebilecek şekilde ihya edilmesi yanı kısmi rökonstrüksiyon, gibi işlerdir. Bunların her birinde konunun ele alınış biçiminjn belirlenmesi, gerekli analizin yapılarak çalışmaların yönlendirilmesi gerekir. Ulkemizde her üç şekilde de restorasyon çalışmalarına rastlanmaktadır. Şimdi örnek olarak Vakıflar Genel Müdürlüğünce istanbul'da restore edilmiş bir kaç eser hakkında kısaca bilgi sunmak istiyoruz. 1. Sultan Ahmet Arastasi (1Q25~1616): Sultan Ahmet Cami'i arkasında vaktiyle sipahi çarşısı olarak yaptırılrtıış olan bu çarşı zamanla harap olmuştur yılında bu çarşının restorasyonuna başlanmış ve çarşı turistik amaçla düzenlenerek hizmete açılacak duruma getirilmiştir. Yakın çevresinin düzenlenmesine devam edilecek ve restoran, kafeterya gibi ek tesisler de yaptırılacaktır. Bu çarşıyı ortadan kesen eski Bizans saray döşemesini koruyan muhdes yapı müzeler idaresince yeniden düzenlenecektir. --

8 204 - islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 2. Davut Paşa Cami'i (1485): Fatih'in sadrazamlarından Davut Paşa'nın yaptırdığı bu cami mektep, medrese, imaret ve türbeden mürekkep iken rnektabi ve imareti vaktiyle yıkılmış olduğundan bugün sadece bir medrese ile paşanın türbesi mevcuttur yılında restore edilen bu camiin taşıyıcı duvarları yer yer çatlamıs ve dış kaplama ile orta dolgu tabakası ve iç cephe birbirilerinden ayrılmıştı. Bunlc y6r yer dikilerek sağlamlaştırıldı ve ayrıca yıkılmış olan son cemaat revakı sur~tiyle yerdeki granit kolon parçaları birbirine eklenmek suratile yeniden ihya edildi. Eski başlıklar çatlak ve kırıklar dolayısiyle kullanılamaz durumda olduğundan yenileri yaptırıldı, orijinalleri cami önünde bir seki üzerinde sergilendi. Kubbe de bir betonarme kuşakla takviye edilerek arnniyete alındı. 3. Sultan Ahmet Cami'i ( ): Mimar Sedefkar Mehmet Ağanın bu eseri büyük bir külliyedir. Hemen tamamı bugün ayaktadır. XIX. yy. sonunda bir restorasyon sırasında gayet kötü şekilde adi boya ile dekore edilmiş idi. Bu tezyinat klasik tezyinatın kötü bir kopyesi olup renkler birbirine bulaşmış, kötü bir görünüm arzediyordu. Bunlar üzerinde yapılan araştırmada altlarında malakarl orijinal süslemelerin büyük çapta mevcut olduğu ortaya çıkarıldı. Camiin çini panolar üzerinde kalan bu orijinal süslemeleri ihya edilmiş ve çalışmalar devam etmektedir. Camide bundan başka minareler ile iç avlu şadırvanı da onarım görmüştür. 4. Fatih Cami'i (1470 ve 1771): Fatih Sultan Mehmed'in Mimar Sinanüddin Bin Yusuf'a yaptırdığı bu cami önemli bir fay hattı üzerinde bulunduğundan çeşitli depremler sonucu harab olmuş ve Sultan Mustafa lll. mimar Tahir Ağa'ya cami'in yeniden ele alınmasını arnrederek 1771 de bütün cami yeniden inşa edilmiştir. cami iç avlusu orijinaldir. Büyük bir külliye olan bu eser camiden başka çepeçevre semaniye ve tetümme denilen medreseler, büyük ve monümental bir yapı olan tabhane, imaret, darüşşifa ve türbelerden mürekkep iken tetümme medreseleri tamamen ortadan kalkmış, imaret yıkılmış ve sonradan yapılan imaret dahi bugün harabe halinde bulunmuştur. Darüşşifa da takriben elli yıl kadar önce ortadan kaldırılarak bugün bir yapı adası haline dönüşmüştür. Sadece Cami'nin iç sıvaları XIX. yy. da dökülüp yeniden yapılmış ve bu restorasyon sırasında siyah boya ile çirkin bir şekilde dekore edilmiştir lerde başlanan restorasyon sırasında bütün bu kara tezyinat ortadan kaldırılmış ve bulunan az miktardaki eski süslemelerden esinlenerek cami'in yapildığı XVII yy. karakterinde bir proje hazırlanmış ve bu proje uygulanarak tezyin edilmiştir. Bundan başka ll. Abdülhamit devrinde _cjeyrin modasına uyularak taşa çevrilmiş olan minareterin taş külahiarı sökülerek normal kurşun külah yaptırılmıştır. Sökülen taş külahiardan biri Türk Mimari ve San'at Eserleri Müzesinde yeniden yerde monte edilmiş bulunmaktadır. lll. Mustafa külliyeye ayrıca bir de kütüphane binası katmış olup, bu bina da restore edilmiştir yılında bir de Fatih'in türbesi yeniden inşa edilmiş bulunmaktadır. Fatih Tabhanesi de yine aynı yıllarda (1970 ler) restore edilmiştir. 5. Beylerbeyi Cami'i ( ): 1965 yılında tem~l takviyelerine kadar esaslı surette restore edilen cami 1983 yılında yanındaki Debreli ısmail Paşa yalısında çıkan bir yangında tutuşmuş ve ahşap olan kubbesi yanarak çökmüş ve içerde büyük tahribat yapmıştır yıllarında cami tekrar ele alınmış ve kubbesi yine ahşap olarak kapatılmış ve iç tezyinatı yeniden aynı şekilde tamamlanarak restore edilmiştir. Bu restorasyon sırasında başka bir yangında yanan muvakkithane binası da restore edilmiş bulunmaktadır.

9 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Üsküdar Ahçt Ba_şt Konağt (XIX. w. başt): Yarı yarıya yıkılmış bulunan bu eski istanbul evi de Vakıflarca restore edilerek asli hüviyetine kavuşturulmuştur. Bitişiğinde Atik Valde Külliyesine dahil imaretin mutfak bölümüne ait ocak ve bacası bulunmaktadır. 7. Selami Efendi Tekkesi: Tipik XIX. yy. yapısı olan bu tekke iki binadan mürekkeptir. Bunlardan biri semahane diğeri de esas tekke binasıdır. Ayrıca karşısında bir de harem konağı bulunmaktadır. Ancak bu bina başkasına ait olduğundan harabe haline gelmiştir. Tekkenin semahanesi tamamen yıkılmış iken yere devriimiş ahşap duvar panolarından istifade edilerek asli şekli bulunmuş ve bina aynen ihya edilmiştir. Diğer bina da tamir edilerek tekke kültürünün ilginç yapılarından biri korunmuş olmaktadır. Bizi dinlemek lutfunda' bulunan sayın şükran hislerimizi arz ederiz. misafirlerimize ve diğer haziruna teşekkür eder,.---