Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s Elif ŞEN 1

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s Elif ŞEN 1 TÜRK HUKUKUNDA İŞ SÖZLEŞMESİNİN UYARLANMASI Özet Sözleşmeler geçerli bir şekilde kurulduktan sonra, tarafları yükümlülüklerini yerine getirmek zorundadırlar. Bu ahde vefa (pacta sunt servanda) ilkesinin bir gereğidir. Ancak sözleşme kurulduktan sonra meydana gelen beklenmeyen ve öngörülemeyen olağanüstü değişiklikler sonucu, sözleşme taraflarını edimlerini aynen yerine getirme yükümlülüğü altında bırakmak, hakkaniyete aykırı olabilir. Böyle durumlarda ahde vefa ilkesine sıkı sıkıya bağlı kalmak adil sonuçlar doğurmaz. Bu nedenle sözleşmenin değişen koşullara uyarlanmasının kabulü gerekir. Özellikle sürekli borç ilişkisi kuran sözleşmelerde, sözleşmenin uyarlanması gerekliliği ortaya çıkar. İş sözleşmesi de sürekli borç ilişkisi doğuran bir sözleşmedir. Sözleşmenin uyarlanması hakkında yeni Türk Borçlar Kanunu nda genel bir düzenleme yer almasına karşın iş sözleşmesi açısından özel bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu nedenle iş sözleşmesinin uyarlanmasının incelenmesi ihtiyacı doğmuştur. İş sözleşmesinin uyarlanmasından önce genel hükümlere göre sözleşmenin uyarlanması konusuna değinmek gerekir. Zira uygun düştüğü oranda bu hükümler, iş sözleşmesine de uygulanacaktır. Anahtar Kelimeler:-Değişen Şartlar Uyarlama İş sözleşmesi Ahde Vefa Beklenmeyen Hal ADAPTATION OF LABOUR CONTRACT IN TURKISH LAW Abstract As a rule, parties must fulfill their obligations after the contracts are concluded validly. This is a requirement of pacta sunt servanda. However, as a result of unexpected and unpredictable extraordinary changes that take place following the conclusion of the contract, it may be inequitable to put the parties 1 Arş.Gör., Ali Fuad Başgil Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Anabilim Dalı, elif.sen@omu.edu.tr

2 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması under obligation to fulfill their actions exactly. In such cases, obeying pacta sunt servanda does not produce fair results. For this reason, it is necessary to accept the adaptation of the contract to changing circumstances. Particularly in contracts that establish a perpetual loan relationship, the need to adapt the contract arises. Labour contract is also one of the perpetual loan relationships. Although there is a general regulation on the adaptation of the contract in the new Turkish Obligations Law, there is no specific regulation in terms of the labour contract. For this reason, it is necessary to examine the adaptation of labour contract. Before the adaptation of labour contract, it is necessary to mention the adaptation of the contract according to the general provisions. Thus, these provisions will be applied to labour contract as soon as appropriate. Keywords: -Changing Circumstances-Adaptation-Labour Contract- Pacta Sunt Servanda -Unexpected Case I. GENEL OLARAK SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI Sözleşme kurulduktan sonra ortaya çıkan bazı şartlar nedeniyle sözleşmenin olduğu gibi ifa edilmesi, taraflara çok ağır yükler yükleyebilir. Bu durumda sözleşmeden doğan karşılıklı hak ve yükümlülüklerde bir değişiklik yapılması gerekecektir. Sözleşmeler hukukunun genel ilkelerinden biri ahde vefa (pacta sunt servanda) ilkesidir. Bu ilkeye göre, sözleşme kurulduktan sonra şartlar değişse bile taraflar verdikleri söze bağlı kalmalıdır. Ancak bu ilkeye sıkı sıkıya bağlı kalmak bazı durumlarda hakkaniyete aykırı sonuçlar doğurabilir. Değişen şartlar, taraflardan birinin aynı şartlarla sözleşme ile bağlı kalmasını oldukça güçleştirebilir. Bu durumda bu ilkeye bir istisna getirilmesi daha adil olacaktır. Bu da sözleşmenin değişen şartlara uyarlanması ilkesi (clausula rebus sic stantibus) ile mümkün olmuştur (Kaplan 2007: 119). 544 Sözleşme kurulduktan sonra ortaya çıkan değişiklikler, sözleşmeden doğan yükümlülüklere etki edecektir. Bu da hakimin sözleşmeye müdahale ederek, sözleşmeyi değişen şartlara uyarlaması ile mümkün olacaktır. Burada önemli olan hangi şartların varlığı altında hangi esaslara göre uyarlamanın yapılacağıdır. A. Ahde Vefa İlkesi (Pacta Sunt Servanda) Sözleşmeler hukukunun temel ilkelerinden biri olan irade serbestisi ilkesi gereği taraflar diledikleri gibi düzenleme yapabilir. Taraflar yaptıkları bu düzenlemeler ile aralarında bir hukuki ilişki kurmakta ve kendilerini bu sözleşmeye bağlamaktadır. Taraflar geleceğe yönelik yaptıkları bu taahhütlerinde bütün ihtimalleri değerlendirerek sözleşmeyi kurmaktadır. Bu nedenle taraflar ne olursa olsun, bu sözleşmeden doğan yükümlülüklerini ifa etmelidir. Sözleşmeler hukukunda ahde vefa (pacta sunt servanda) ilkesi denen bu durum, sözleşme kurulduktan sonra tarafların edimlerini olduğu gibi ifa etmelerini ifade eder. Şartlar, taraflar aleyhine değişse bile edimin aynen ifası gerekir (Eren 2011: 437; Başbuğ 2007: 6- vd.). Ancak ahde vefa ilkesi, değişen her şart karşısında sıkı sıkıya uygulanırsa hakkaniyete aykırı, dürüstlük kuralı ile uyuşmayan, adil olmayan sonuçların ortaya çıkmasına neden olur. Sözleşme kurulduktan sonra şartlar taraflardan biri aleyhine ağır biçimde değişirse ve değişen Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

3 Elif Şen şartlar bir taraf için çekilmez hale gelmiş ve taraflar arasında eşitliği bozmuşsa artık ahde vefa ilkesinin uygulanmaması gerekir (Serozan 2000: 1014; Oğuzman/Öz 2010: 156; Baysal 2009: 11). Bu durum özellikle sürekli borç ilişkilerinde kendini gösterir. Zira ani edimli borç ilişkilerinde edim ifa edilmekle sözleşme sona ereceğinden artık şartların değiştiğini ileri sürmek mümkün olmayacaktır (Ayan 2010: 184). Değişen şartlar nedeniyle taraflardan birinin ifası ağırlaşabilir. Bu durumunda tarafın sözleşmeye aynı koşullarla bağlı kalmasının beklenmesi hukuka aykırı olacaktır. Bu durumda sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmasının kabulü gerekir 2. B. Sözleşmenin Değişen Şartlara Uyarlanması Sözleşme kurulduktan sonra şartlar değişmişse, eski şartlara göre edimin ifası istenmemelidir. Borçlunun durumu değişen şartlara göre yeniden değerlendirilmelidir. Böylece edimler arasındaki denge yeniden kurularak sözleşme adaletinin gerçekleşmesi sağlanmaktadır. Sözleşmenin değişen şartlara göre değiştirilmesine, sözleşmenin uyarlanması denmektedir. Türk/İsviçre hukukunda, sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmasını düzenleyen genel nitelikte bir hüküm bulunmamaktaydı. Ancak bu bir eksiklik olarak görülmemekte, işlem temelinin çökmesi 3 halinde adalet, hakkaniyet ve dürüstlük kuralının(tmk. m. 2/f. II) uygulaması sonucu, uyarlama yapılmaktaydı (Kılıçoğlu 2005: 181) 4. Yeni Türk Borçlar Kanunu ise m. 138 de Aşırı İfa Güçlüğü başlığı altında sözleşmenin uyarlanmasını genel bir hükümle düzenlemiştir. Buna göre, sözleşmenin yapıldığı sırada taraflarca öngörülmeyen ve öngörülmesi de beklenmeyen olağanüstü bir durum, borçludan/alacaklıdan kaynaklanmayan bir sebeple ortaya çıkar ve sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olguları, kendisinden ifanın istenmesini dürüstlük kurallarına aykırı düşecek derecede borçlu/alacaklı aleyhine değiştirir ve Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmasını açıklayan teoriler için bkz. Başbuğ 2007: 12- vd.; Arat 2006: s. 59-vd.. 3 Yargıtay YHGK., 19/02/1997, E./ K. sayılı kararında işlem temelinin çökmesini şu şekilde ifade etmiştir: Karşılıklı edimleri içeren sözleşmelerde edimler arasındaki dengenin, olağanüstü değişmeler yüzünden alt üst olması, borcun ifasını güçleştirmesi ve belki de imkansız hale gelmesi durumunda işlem temelinin çökmesi gündeme gelir. Bu gibi hallerde Emprevizyon ve Clausula Rebus Sic Stentibus Kuramı çerçevesinde kurulmuş olan bir sözleşmede değişikliklerin yapılması için hakimin sözleşmeye müdahalesi istenebilecektir. Hakim bu gibi hallerde ya sözleşmeyi ortadan kaldıracak ya da sözleşme koşullarının olağanüstü olgulara uyarlanmasına ve böylece sözleşmede bozulmuş olan dengeyi yeniden sağlayacaktır.(ikid., Mart, 2002: 932) 4 Yargıtay YHGK., 15/10/2003, E./559 K. sayılı kararında uyarlamayı şu şekilde ifade etmektedir: Sözleşme yapıldığında karşılıklı edimler arasında mevcut olan denge sonradan şartların olağanüstü değişmesiyle büyük ölçüde tarafların biri aleyhine katlanılamayacak derecede bozulabilir. İste bu durumda sözleşmeye bağlılık ve sözleşme adaleti ilkeleri arasında bir çelişki hasıl olur ve artık bu ilkeye sıkı sıkıya bağlı kalmak adalet, hakkaniyet ve objektif hüsnüniyet ( M.K. md.4,2 ) kaidelerine aykırı bir durum yaratır hale gelir. Hukuk da bu zıtlık ( Clausula Rebüs Sic Stantibus- Beklenmiyen hal şartı sözleşmenin değişen şartlara uydurulması ) ilkesi ile giderilmeye çalışılmaktadır. Tarafların iradelerini etkileyip sözleşmeyi yapmalarına neden olan şartlar daha sonra önemli surette, çarpıcı, adaletsizliğe yol açan olayların gerçekleşmesi ile değişmişse, taraflar artık bu akitle bağlı tutulmazlar. Değişen bu koşullar karşısında M.K. 2. maddesinden yararlanılarak sözleşmenin yeniden düzenlenmesi imkanı hasıl olur. Sözleşmenin edimleri arasındaki dengeyi bozan olağanüstü hallere harp, ülkeyi sarsan ekonomik krizler, enflasyon grafiğindeki aşırı yükselmeler, sok devalüasyon, para değerinin önemli ölçüde düşmesi gibi, sözleşmeye bağlılığın beklenemeyeceği durumlar örnek olarak gösterilebilir. (Kazancı İçtihat Bankası, e.t. 04/04/2017) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

4 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması borçlu da borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak ifa etmiş olursa, borçlu/alacaklı, hâkimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteme, bu mümkün olmadığı takdirde sözleşmeden dönme hakkına sahiptir. Bu hüküm ile yeni kanun yürürlüğe girmeden önce doktrin ve mahkeme kararları ile uygulama alanı bulan uyarlama, kanuni bir temele dayandırılmıştır. Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanması, borçlunun yükümlülüğünün içeriği itibari ile değiştirilmesi, bağlı olunan sürenin değiştirilmesi veya sözleşmenin vaktinden önce sona erdirilmesi suretiyle olur (Eren 2011: 438). II. UYARLAMA ÇEŞİTLERİ Uyarlamayı dar ve geniş uyarlama olarak ikiye mümkündür. Dar anlamda uyarlama, sözleşmenin içeriğinin değişen şartlara göre yeniden düzenlenmesidir. Geniş anlamda uyarlama ise sözleşmenin değişen şartlara göre içeriğinin, süresinin değiştirilmesi ve sözleşmenin feshini ifade eder (Eren 2011: 438). Sözleşmenin uyarlanması, tarafların sözleşmeye koyacakları bir hüküm (iradi uyarlama) ile mümkün olabileceği gibi kanunda yer alan bir hüküm (kanuni uyarlama) dolayısıyla da olabilir. Ancak şunu belirtmek gerekir ki, gerçek anlamda uyarlamalar hakim tarafından yapılmaktadır (Eren 2011: 441) 5. A. İradi Uyarlama Taraflar yapmış oldukları sözleşmeye, açık ya da zımni olarak, sözleşmenin değişen şartlara uyarlanması konusunda hüküm koyabilir. Buna uyarlama kuralı denir. Uyarlama kuralı olumlu ve olumsuz uyarlama kuralı olarak ikiye ayrılır. Olumlu uyarlama kuralı, şartların değişmesi halinde, sözleşmenin bu şartlara nasıl uydurulacağını düzenleyen kuralladır. Örneğin, kira sözleşmesine konan döviz değer kaydı olumlu uyarlama kuralıdır. Olumsuz uyarlama kuralı ise şartlar değişse bile sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmayacağını belirtir. Böylece taraflar daha şartlar değişmeden uyarlamanın mümkün olmadığını hüküm altına alır (Eren 2011: 439). 546 Ancak şunu belirtmek gerekir ki, uyarlama kurallarının aynen uygulanmasını istemek bazen hakkın kötüye kullanılması sayılabilir. Bu nedenle uyarlama kuralı da dürüstlük kuralına uygun, her somut olayın özelliği dikkate alınarak uygulama alanı bulmalıdır (Başbuğ 2007: 49). B. Kanuni Uyarlama Uyarlama ile ilgili 818 sayılı Borçlar Kanunu nda genel bir düzenleme bulunmamaktaydı. Ancak özel borç ilişkileri kısmında kanun koyucu, bazı olumlu ve olumsuz uyarlama kuralı öngörmekteydi sayılı Türk Borçlar Kanunu nda ise hem genel bir düzenleme (TBK. m. 138) hem de özel borç ilişkileri kısmında uyarlama kuralları yer almaktadır. TBK. m. 138 e göre, sözleşme kurulduktan sonra şartların öngörülemez biçimde ve olağanüstü bir durum sonucu değişmiş, edimler arası denge aşırı bozulmuş, borçlunun ifayı yerine getirmesi dürüstlük kuralı gereği kendinden beklenmiyorsa ve bu durumun ortaya çıkmasında tarafların kusuru yoksa ve edim henüz ifa edilmemiş ya da haklar saklı tutularak ifa edilmişse sözleşmenin yeni koşullara uyarlanması mümkün olacaktır. 5 Ancak Uyarlama hakkının mutlaka dava yoluyla kullanılan bir hak olmadığı görüşü de vardır (Baysal 2011: 483). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

5 Elif Şen Kanunun özel borç ilişkileri kısmında düzenlenen olumlu uyarlama kurallarına örnek olarak, bağışlama sözü verenin mali durumu, sonradan sözün yerine getirilmesini kendisi için olağanüstü ağır kılacak ölçüde değişmişse sözünü geri alabileceğinin düzenlendiği TBK. m 296/f. I/b. II hükmü, taraflara kira ilişkisinin devamını kendisi için çekilmez hâle getiren önemli sebeplerin varlığı halinde fesih hakkı tanıyan TBK. m. 331 hükmü, ürün kirasında olağanüstü sebeplerle feshi düzenleyen TBK. m. 369 hükmü, ortaklığın mirasçılarla sürdürülmesi konusunda bir hüküm yoksa, ortaklardan birinin ölmesiyle ortaklığın sona ermesini düzenleyen TBK. m. 639/f. II hükmü gösterilebilir. Bu örneklerde, öngörülemeyen olağanüstü değişiklikler sonucu borç ilişkilerinin sürelerinden önce sona erdirilme yoluyla uyarlama yapılması öngörülmektedir (Kılıçoğlu 2005: 179; Eren 2011: 439). Kanunda yer alan bir başka olumlu uyarlama kuralına ise doktrinde tartışmalara neden olduğundan ayrıca değinmek gerekir. TBK. m. 480/f. II hükmünde götürü ücretin (anahtar teslimi veya sabit ücret) kabul edildiği durumlarda eser sözleşmesinin yeni koşullara uyarlanması düzenlenmiştir. TBK. m. 480/f. II hükmü şu şekildedir: Ancak, başlangıçta öngörülemeyen veya öngörülebilip de taraflarca göz önünde tutulmayan durumlar, taraflarca belirlenen götürü bedel ile eserin yapılmasına engel olur veya son derece güçleştirirse yüklenici, hâkimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteme, bu mümkün olmadığı veya karşı taraftan beklenemediği takdirde sözleşmeden dönme hakkına sahiptir. Dürüstlük kurallarının gerektirdiği durumlarda yüklenici, ancak fesih hakkını kullanabilir. Bu düzenlemenin genel bir kural olarak uygulama alanı bulup bulmayacağı doktrinde tartışmalıdır. Eren, bu hüküm kıyas yoluyla işin özel niteliği ve şartlar elverdiği ölçüde diğer sözleşmelere de uygulanabilmesi gerektiğini savunmaktadır. Çünkü diğer sözleşmelerdeki borçlunun, eser sözleşmesindeki borçludan farklı bir muameleye tâbi tutulması eşitliğe aykırı olacaktır (Eren 2011: 440). Arat ise özel bir hükmün genelleştirilemeyeceğini, Borçlar Kanununun özel kısmında ve eser sözleşmesi için konulmuş hükmün bütün sözleşme tiplerini kapsayacak nitelikte olamayacağı görüşündedir (Arat 2006: 82, dn. 397). Ancak artık bu tartışmalar önemini yitirmiştir. Zira TBK. genel bir düzenleme yaparak tartışmalara son vermiştir. Artık ancak TBK m. 138 ile TBK m. 480 arasında, genel kural-özel kural ilişkisinden bahsedilebilir (Baysal 2011: 480). 547 Olumsuz uyarlama kuralına TBK. m. 575 de düzenlenen ardiyecinin, saklayanın sözleşmede öngöremeyeceği sebeplerle, süresinden önce geri verme yetkisi bulunduğu durumlarda bile, kararlaştırılmış olan sürenin sonuna kadar malları korumak zorunda olması örnek gösterilebilir. III. UYARLAMANIN ŞARTLARI Sözleşmenin kurulmasından sonra meydana gelen her değişiklik uyarlamaya neden olmaz. Kanun, doktrin ve mahkeme kararları sözleşmenin değişen şartlara uyarlanabilmesi için gereken ölçüleri belirlemişlerdir. A. Geçerli Şekilde Kurulmuş Bir Sözleşme Olması Sözleşmenin uyarlanabilmesi için ilk şart sözleşmenin geçerli bir şekilde kurulmuş olmasıdır. Çünkü sözleşme geçerli bir şekilde kurulmamışsa, taraflar uyarlamaya başvurmadan sözleşmenin geçersizliğine dayanarak ifa yükümlülüğünden kurtulabilir (Kılıçoğlu 2005: 182). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

6 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması B. Tarafların Önceden Tahmin Etmesi ve Öngörmesi Mümkün Olmayan Olağanüstü Olayların Meydana Gelmesi Uyarlama yapılabilmesi için, öncelikle şartların sözleşme kurulduktan sonra değişmiş olması gerekir. Değişen bu şartlar taraflarca önceden öngörülebilir nitelikte olmamalıdır 6. Olayların önceden öngörülebilir olup olmadığının tespiti, sözleşmenin kurulması anındaki duruma göre yapılır. Taraflar sözleşme kurulurken olayları öngörebiliyorlarsa zaten sözleşmeyi ona göre düzenlemeleri gerekir. Bir olayın öngörülebilir olup olmadığının tespiti her somut olay için ayrı incelenmelidir 7. Tarafların işteki uzmanlıkları ve konumları dikkate alınarak tespit yapılmalıdır. İşinde uzman bir kişinin özellikle tacirlerin sözleşme kurulduktan sonraki değişiklikleri öngörmeleri gerekir. Bu basiretli bir iş adamı gibi davranma yükümlülüklerinden kaynaklanır (Kılıçoğlu 2005: 182; Baysal 2009: 185). Tarafların önceden tahmin etmesi ve öngörmesi mümkün olmayan her olay, uyarlama için yeterli değildir. Ayrıca olayın olağanüstü olması da gerekir. TBK. m. 138 hükmünde olağanüstü tabiri açıkça yer almıştır 8. Olağanüstü olaylar, kişisel olmayan, toplumun tamamını veya bir kısmını etkileyen olaylardır. Genelde sosyal felaketlerden oluşur. Sosyal felaket, toplumun tümünü veya çoğunluğunu etkileyen ve şahsi özellikler taşımayan olaylardır (Arat 2006: 103). Ancak doktrinde uyarlama için olağanüstü olayların varlığını aramak eleştirilmektedir. Bir olayın uyarlamaya neden olup olmayacağını tespitte somut olay dikkate alınarak, genel hayat tecrübelerine göre önemli kabul edilebilecek bir değişikliğin yeterli olması gerektiği de savunulmaktadır (Baysal 2009: 163; Başbuğ 2007: 39) 9. Dava yolu ile talep edilen uyarlamaların çoğu ekonomik olaylara dayanmaktadır. Özellikle enflasyon ve devalüasyon sonucu sözleşmelerde borçlunun edimi, tahmin ettiği miktarı aşabilmektedir. Ancak günümüz ekonomilerinde hem enflâsyon hem de devalüasyon olağanüstü olay olarak kabul edilmemektedir. Bu sebeple her somut olaya göre ayrı değerlendirme yapılmalıdır. Örneğin hiç beklenmeyen çok yüksek oranlı devalüasyon olması olağanüstü sayılmalıdır (Ayan 2010: 183; Kılıçoğlu 2005: 183) 10. Yargıtay yabancı para üzerinde yapılmış kira sözleşmelerinde yüksek oranlı devalüasyonları uyarlama sebebi saymıştır 11. C. Borçlunun Kusurunun Bulunmaması TBK. m. 138 e göre, tarafların önceden tahmin etmesi ve öngörmesi mümkün olmayan olağanüstü olayların meydana gelmesi, borçludan kaynaklanmayan bir sebeple olmalıdır. Eğer borçlunun bu olayların meydana gelmesinde kusuru var ise artık uyarlama mümkün olmayacaktır Ancak bu şarta Kanun tarafından istisnalar getirilebileceğini belirtmek gerekir. Örneğin TBK. m. 480/f. II hükmüne göre öngörülebilip de taraflarca göz önünde tutulmayan durumlarda da uyarlama yoluna gitmek mümkündür (Eren 2011: 441). 7 Örneğin Yargıtay YHGK., 07/05/2003, E./340 K. sayılı kararında ekonomik krizin bir tacir tarafından öngörülebilir olması gerektiğini söyleyerek, uyarlamayı reddetmiştir (Kılıçoğlu 2005: , dn. 213). 8 Yargıtay da kararlarında çoğunlukla olağanüstü olayların varlığını aramaktadır. Kararlar için bkz. Y13HD., 06/04/1995, 145 E./3339 K., YHGK., 07/05/2003, E./340 K.( Arat 2006: 102, dn. 43) 9 Alman Hukuku nda sözleşmenin uyarlanmasını düzenleyen BGB. 313, olağanüstü nitelikte bir olayın bulunmasını şart koşmamıştır. 10 Detaylı bilgi için bkz. Arat 2006: Y13HD., 24/10/1994, 6791 E./9014 K.( Ayan 2010: 185, dn. 336). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

7 Elif Şen Burada kast edilen kusur, somut olayda dürüstlük kuralının ihlal edilip edilmediğine ilişkindir. Borçlu dürüstlük kuralına uygun davranmış olmasına rağmen öngörülmesi mümkün olmayan olay, borçlunun davranışından kaynaklanmış olabilir. Bu durumda dahi borçlu, uyarlama talebinde bulunabilecektir (Başbuğ 2007: 48; Arat 2006: 146). TBK. m. 138 hükmünde borçludan kaynaklanmayan bir sebep ibaresi kullanılmaktadır. Maddenin devamında da borçlunun uyarlamayı talep edebileceği hüküm altına alınmıştır. Ancak alacaklı da uyarlama isteyebilmelidir. Değişen şartlar alacaklı için sözleşmeye katlanmayı zorlaştırabilir. Bu sebeple borçlu ibaresini sözleşmenin uyarlanmasını isteyen taraf olarak anlamamız gerekir. Eğer alacaklı uyarama talep edecekse olayın kendisinden kaynaklanmayan bir sebeple ortaya çıkmış olması gerekir (Baysal 2009: 169). D. Edimler Arası Aşırı Dengesizlik Oluşmalı Sözleşme kurulduktan sonra gerçekleşen ve sözleşmenin uyarlanmasına neden olan değişiklikler, edimler arasındaki eşitlik ve dengeyi aşırı bir biçimde bozmuş olmalıdır (Eren 2011: 441). Edimler arasındaki dengenin aşırı biçimde bozulması; meydana gelen dengesizliğin ağır olması ve açık olması demektir. Borçludan ifanın istenmesi, dürüstlük kurallarına aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değişmiş olmalıdır (Baysal 2009: 191; Kaplan 2007: 148). Uyarlama ile meydana gelen bu dengesizlik düzeltilerek, edimlerin tekrar uyumlu hale getirilmesi amaçlanmaktadır. E. Edimin İfa Edilmemiş Olması 6098 sayılı Kanun yürürlüğe girmeden önce doktrin, uyarlama için edimin ifa edilmemiş olması şartını aramaktaydı. Zira edim ifa edilmişse, borçlu açısından edimin ifa edilmesinde bir güçlük yok demektir (Kılıçoğlu 2005: 183). Ancak TBK. m. 138 hükmü uyarlamayı doktrinde kabul edilen halden daha da geniş bir şekilde; borçlunun ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak ifa etmesini de kapsayarak düzenleme yapmıştır (Badur 2011: 136). 549 Kısmi ifa durumunda ise ifa edilmeyen kısım için uyarlama yapılabileceğinin kabulü gerekir (Başbuğ 2007: 46). F. Uyarlamayı Engelleyen Bir Durum Olmamalı Sözleşmenin uyarlanması için sözleşmede veya kanunda bu konuya ilişkin bir uyarlama kuralının bulunmaması gerekir. Sözleşmede veya kanunda olumlu bir uyarlama kuralı varsa o kural doğrultusunda uyarlama yapılacaktır. Olumsuz bir uyarlama kuralı varsa zaten uyarlama yapılamayacaktır (Oğuzman/Öz 2010: 155) 12. Ancak doktrinde bazı yazar ile Yargıtay kararlarına göre, uyarlama kurallarının bulunması, hakimin genel ilkelere göre uyarlama yapmasına engel değildir. Hatta uyarlama kuralları sözleşmesel adaleti bozacak nitelikte ise, uyarlama kuralı bile uyarlamaya tabi tutulabilir (Baysal 2009: 197). IV. UYARLAMANIN HUKUKİ SONUCU Uyarlamayı gerektiren şartlar meydana gelince, uyarlama isteyen taraf karşı tarafa bir bildirimde bulunarak uyarlama hakkını kullanmak ister. TBK. m. 138 hükmünün gerekçesinde 12 Ayrıntılı bilgi için bkz. Arat 2006: 134-vd.. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

8 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması ve madde metninde her ne kadar borçlunun uyarlamayı talep edebileceği yer almışsa da alacaklının da uyarlama talebinde bulunmasında bir engel yoktur. Uyarlama isteyen tarafın sahip olduğu bu hak, yenilik doğuran bir haktır (Arat 2006: 190; Baysal 2009: 235). Bu hak beraberinde çözüm önerisi de içerir. Taraflar bu çözüm önerisine uyarak ya da anlaştıkları başka bir çözüm sonucu sözleşmeyi yeni şartlara uyarlayarak dava yolunu gitmeyebilirler. Günümüzde özellikle uluslararası alanda tarafların sözleşmeyi yeniden müzakere etmesi oldukça yaygın uygulanmaktadır (Baysal 2009: 227). Ancak taraflar anlaşamazsa, uyarlama dava yolu ile talep edilecek ve hakim tarafından yapılacaktır 13. Hakim öncelikle uyarlamanın şartlarının gerçekleşip gerçekleşmeyeceğinin tespiti için takdir yetkisini kullanacaktır. Daha sonra nasıl bir uyarlama yapacağına karar vermelidir. Ancak unutulmamalıdır ki, takdir yetkisini de sınırları vardır (TMK. m. 4) 14. Hakim uyarlama yaparken her iki tarafın da menfaatini göz önünde tutacaktır. TMK. m. 2 de düzenlenen dürüstlük kuralını esas alarak, tarafların farazi iradelerini araştırıp buna göre sözleşmeyi uyarlamalıdır 15. Eğer tarafların farazi iradeleri tespit edilemiyorsa, hakim hakkaniyete göre karar verecektir. Ancak unutulmamalıdır ki, uyarlama somut olay dikkate alınarak, sözleşmenin amaç ve anlamına en uygun düşen şekilde yapılmalıdır (Eren 2011: ; Kaplan 2007: 157). TBK maddenin gerekçesinde uyarlamanın bütün koşulları gerçekleşmişse borçlu, hâkimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteyebileceğinden bahsedilmiş, bunun mümkün olmaması hâlinde ise borçlunun sözleşmeden dönebileceği ya da sürekli edimli sözleşmelerde ise kural olarak feshedebileceğinden bahsedilmiştir. Oysaki uyarlamayı sadece hakim değil taraflar da yapabilir. Ayrıca gerekçede sözleşmeden dönme ya da fesih, uyarlamadan farklı bir durummuş gibi bahsedilmiştir. Oysaki sözleşmeyi sona erdiren bu durumlar da uyarlamanın bir çeşididir. 550 Uyarlama üç şekilde yapılır: sözleşmenin içeriğinin değiştirilmesi, sözleşmenin süresinin değiştirilmesi ve sözleşmenin sona erdirilmesi. Hakim somut olayın özelliklerine göre, hakkaniyete en uygun uyarlama şeklini seçecektir (Kaplan 2007: 154). A. Sözleşmenin İçeriğinin Değiştirilmesi Hakim değişen şartlar karşısında sözleşmenin içeriğinin değiştirilmesine karar verebilir. Sözleşmenin içeriğinin değiştirilmesi, taraf edimlerinde düzenleme yapılması suretiyle olur. Tarafların hak ve borçları değiştirilir. Örneğin, bedelde indirim sözleşme içeriğinin değiştirilmesidir. Kanunen tanınmış olan teminat talep edebilme imkânı da sözleşmenin içeriğinin değiştirilmesi niteliğindedir. Örnek olarak TBK. m. 98 de düzenlenen ifa güçsüzlüğü durumunda hakkı tehlikeye düşen tarafın ifasının güvence altına alınmasını talep edebilmesi gösterilebilir (Arat 2006: 177). Kanunun bazı olumlu uyarlama hükümleri de hâkime daha geniş bir takdir yetkisi vererek sözleşmenin içeriğini değiştirebilme yetkisi vermiştir. Örneğin, TBK. m. 617/f. II hükmüne 13 Sadece borçlunun mahkemeye başvurması mümkün olduğu gibi taraflar birlikte de başvurabilirler (Arat 2006: 193). 14 Hakimin takdir yetkisi hakkında detaylı bilgi için bkz.: Edis 1997: 205-vd.; Anıl 2012: Ancak bir görüşe göre tarafların farazi iradelerine ulaşılabiliyorsa uyarlama yapılamayacağı ileri sürülmektedir (Baysal 2009: 90). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

9 Elif Şen göre, hâkim ölünceye kadar bakma sözleşmesinde tarafların fesih sebeplerini yeterli görmezse sözleşmeyi feshetmeyip, birlikte yaşamalarına son verir. Ancak alacaklıya ölünceye kadar gelir bağlanmasına karar verir. Hakimin ayrıca tazminata hükmedebileceği durumlarda da sözleşme içeriğinin değiştirilmesinden bahsetmek mümkündür. Özellikle sözleşme sona erdirilmişse ortaya çıkan zararın borçluya yükletilmesi söz konusu olur. Aslında borçlunun kusuru bulunmadığı için buna tazminat değil, şartların değişmesi riskinin paylaşılmasının bir sonucu demek daha doğru olacaktır (Arat 2006: 214). B. Sözleşmenin Süresinin Değiştirilmesi Hâkim, hakkaniyete daha uygun bulursa sözleşmenin süresinin uzatılmasına veya kısaltmasına karar verebilir. Sürede değişiklik şartların eski haline tekrar döneceğinin beklendiği hallerde söz konusu olur. Sürede yapılan değişiklik de aslında içerik değişikliğinin bir türüdür (Arat 2006: 211; Baysal 2009: 255). C. Sözleşmenin Sona Erdirilmesi Sözleşmenin içeriği değiştirmek ya da süresini uzatmak, tarafların edimleri arasındaki dengeyi sağlamaya yeterli değilse, hakim sözleşmenin sona erdirilmesine karar verebilir. Ancak taraflar sözleşmeyi yeni şartlarla ifaya hazır olduklarını bildirirlerse hakim sözleşmenin sona ermesine karar veremeyeceği gibi, sözleşmenin sona erdirilmesi başvurulacak son çare olmalıdır. Sözleşmenin sona erdirilmesi, sözleşmeden dönme veya sürekli sözleşme ilişkileri bakımından sözleşmenin feshi suretiyle olur (Eren 2011: 442; Baysal 2009: 258). Sözleşmenin vaktinden önce feshi de aslında hukuki niteliği itibariyle sözleşmenin süresinde yapılan bir değişikliktir (Eren 2011: 438). Dolayısıyla sözleşmenin içeriğinin değiştirilmesidir. V. İŞ SÖZLEŞMESİNİN UYARLANMASI Uyarlama yalnızca borçlar hukuku alanındaki sözleşmelerle sınırlı tutulmamalıdır. Özel hukukun diğer sözleşmelerinde de uygulama alanı bulmalıdır. Yargıtay ın da son yıllarda kararlarının bu yönde olduğunu görmekteyiz (Baysal 2009: 76). Yargıtay ın toplu iş sözleşmelerinin uyarlanmasına ilişkin kararları vardır. Ancak toplu iş sözleşmeleri, normatif düzenlemelerdir. Bu nedenle toplu iş sözleşmelerinin uyarlanması, gerçek anlamda sözleşmenin uyarlanması değildir (Başbuğ 2007: 59). İş sözleşmesinin uyarlanması ile ilgili genel bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak yukarıda anlatılan, genel olarak sözleşmenin uyarlanmasına ilişkin düzenlemeler iş sözleşmelerine de uygun düştüğü oranda uygulanmalıdır 16. Zira iş sözleşmesi de sürekli borç doğuran bir sözleşmedir ve çalışma hayatındaki değişiklikler iş sözleşmesinin uyarlanmasını gerekli kılmaktadır. Özellikle bazı çalışma şartlarındaki değişiklikler işçi için borcun ifasını imkansız hale getirebilir. Bu gibi durumlarda işçiden aynı şartlar altında ifayı beklemek, hakkaniyete ve adalete aykırı olacaktır. Zira iş hukukunun temel ilkelerinden biri işçinin korunmasının sağlanmasıdır. İşçinin korunması ilkesi gereği sözleşmede değişiklik yapmak gerekebilir (Süzek 2009: 600; Ekonomi 1997: 174) TMK. m. 5 hükmü de, genel hükümlerin bütün özel hukuk ilişkilerine uygun düştüğü ölçüde uygulanmasını öngörmektedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

10 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması İş sözleşmesinin uyarlanması ile ilgili genel bir düzenleme bulunmamasına rağmen, Borçlar Kanunu nun özel borç ilişkilerinde genel hizmet sözleşmesi başlığı altında özel bir hüküm bulunmaktadır. Bu hüküm, haklı sebeplerin varlığı halinde; sözleşmenin, süresinden önce feshini düzenlenmiştir (TBK. m. 435). Benzer bir düzenleme İş Kanunu m. 18 de yer almaktadır. Ancak bu iki madde de haklı nedenlerin varlığı halinde feshi düzenlemiştir. Uyarlamanın ise çok daha geniş bir uygulama alanı vardır. Bu nedenle hangi durumlarda uyarlama yoluna gidileceği ve uyarlamanın nasıl yapılacağının tespiti çok önemlidir. İş sözleşmesinde ortaya çıkabilecek bütün ihtiyaçlar önceden belirlenemez. Bu durumda işveren, yönetim hakkına 17 dayanarak sonradan işin yürütülmesine ilişkin şartları düzenleyebilir. Ancak yönetim hakkının da bir sınırı vardır. Yönetim hakkının dışında kalan alanlarda yapılacak değişiklik, çalışma şartlarında esaslı değişiklik 18 yapmayı düzenleyen İK. m. 22 e dayanarak olabileceği gibi, sözleşmenin uyarlanması ile de mümkün olabilir 19. Ancak işveren, esaslı olmayan ve işçi lehine olan değişiklikleri, uyarlama ya da İK. m. 22 e hükmüne gerek olmadan yapabilir (Başbuğ 2008: 61). Çalışma şartlarında esaslı değişiklik yapılmasının 20 düzenlendiği İK. m. 22 e göre, işveren, iş sözleşmesiyle veya iş sözleşmesinin eki niteliğindeki personel yönetmeliği ve benzeri kaynaklar ya da işyeri uygulamasıyla oluşan çalışma koşullarında esaslı bir değişikliği ancak işçiye yazılı rızası ile yapabilir. İşveren, çalışma koşullarında esaslı değişiklik yapacağını işçiye yazılı olarak bildirmelidir. Değişiklik işçi tarafından altı işgünü içinde yazılı olarak kabul edilirse iş sözleşmesi değiştirilir. Kabul edilmezse işveren değişikliğin geçerli bir nedene dayandığını veya fesih için başka bir geçerli nedenin bulunduğunu yazılı olarak açıklamak ve bildirim süresine uymak suretiyle iş sözleşmesini feshedebilir. Ancak işçi değişiklik önerisini dürüstlük kuralına (TMK. m. 2) aykırı olarak reddederse, işçi temerrüde düşmüş sayılmalıdır ve işveren bildirimsiz olarak haklı nedenle fesih (İK. m. 25) yoluna başvurabilir (Özcan 2011: 215). İş sözleşmesinin uyarlanması, çalışma şartlarında değişiklik yapma kavramı (İK. m. 22) ile karıştırılması mümkündür. İkisi de sözleşmenin şartlarının değiştirilmesi sonucu doğurur fakat birbirlerinden farklıdır. Çalışma şartlarındaki esaslı değişiklik için işveren tarafından teklif edilip, işçinin onayına ihtiyaç duyulmaktadır. Böylece iki tarafın anlaşması sonucu iş sözleşmesi değiştirilmesi söz konusu olacaktır (Alp 2005: 59). Genel hükümlere göre uyarlamanın ise uygulama alanı daha dardır. Uyarlama, önceden tahmin etmesi ve öngörmesi mümkün olmayan makul ve esaslı değişiklikler sonucu yapılmaktadır. Ayrıca uyarlamayı sözleşmenin her iki tarafı da talep edebilmektedir. İki taraf anlaşamazsa uyarlamayı hakim yapacaktır. Esas uyarlama da hakimin yaptığı uyarlamadır. Sözleşmenin kurulmasından sonra şartların değişmesi sonucu iş sözleşmesinin yeni şartlara göre düzenlenmesi İş Kanunu m. 22 ile yapılmaktadır. Ancak bu yeterli olmaz. Zira işçinin onayı değişiklik için bir engeldir (Başbuğ 2007: 55). Bu nedenle TBK. m. 138 hükmü de Ayrıntılı bilgi için bkz. Başbuğ 2008: sayılı İş Kanunu nda bu konu düzenlenmemekteydi. Bu nedenle işveren çalışma koşullarında esaslı bir değişiklik yaptığında işçi bunu ya kabul etmesi ya da iş sözleşmesini feshetmesi gerekiyordu sayılı İş Kanunu ile işverenin esaslı değişiklik yapma hakkına sınırlama getirildiği gibi, işçiyi de koruma yoluna gidilmiştir (Süzek 2009: 597). 19 Ayrıntılı bilgi için bkz. Uzun 2006: Ayrıntılı bilgi için bkz. Süzek 2009: 596- vd.; Başbuğ 2008: 63-vd.. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

11 Elif Şen uygun düştüğü ölçüde iş sözleşmelerine uygulanmalıdır. Böylece işçinin de uyarlama talep etmesi mümkün olacaktır. Ancak İK. m. 22 özel bir düzenleme olduğu için genel hükümlere göre uyarlama ikincil nitelikte olmalıdır (Alp 2005: 83). A. Uyarlamanın Şartları Sözleşmenin uyarlanması için borçlar hukukunda kabul edilen uyarlama şartlarının iş sözleşmeleri açısından tekrar ele alınması gerekir. a. Geçerli Şekilde Kurulmuş Bir İş Sözleşmesinin Varlığı Geçerli bir iş sözleşmesi kurulmamışsa, sözleşmenin uyarlanması da mümkün olmayacaktır. İşçi ya da işveren sözleşmenin geçersizliğini ileri sürerek yükümlülükten kurtulabileceği için uyarlamayı talep edemez. b. Çalışma Şartlarında Meydana Gelen Önceden Öngörülemeyen Makul ve Esaslı Değişiklikler İş sözleşmesinin uyarlanması için, sözleşme kurulduktan sonra çalışma şartlarında önemli değişiklikler olmalıdır. Genel hükümlere göre, sonradan ortaya çıkan değişikler olağanüstü olmalıdır. Ancak çalışma hayatının gereksinimleri doğrultusunda doktrin ve yargı kararları olağanüstü kavramını yumuşatıp, tarafları göz önünde tutarak, makul sayılabilecek değişiklikleri de uyarlama için yeterli bulmaktadır. Çalışma şartlarında meydana gelen bu makul değişiklikler, öngörülmemiş veya öngörülse de taraflarca göz önünde tutulmayıp böyle bir sonuç doğuracağı tahmin edilmemiş olmalıdır. Bunun için temel kriter TMK. m. 2 dir. Ayrıca doktrinde temel hatasının düzenlendiği TBK. m. 32 hükmünün yol gösterici olduğu ileri sürülmektedir. Buna göre, tarafların sözleşmeyi iptal etmesi için hatayı, sözleşmenin temeli sayması ve bunun da iş ilişkilerinde geçerli dürüstlük kurallarına uygun olması gerekmektedir. Bu durumda uyarlamaya neden olan olay, iş sözleşmesinde temel hatası sayılabiliyorsa uyarlamanın da yapılabileceği kabul edilmektedir (Başbuğ, 2007: 68; Baysal 2009: 218) 21. İş sözleşmesindeki temel hatasının tespitinde ise İK. m. 22 hükmünü, yardımcı kriter olarak göz önünde tutmak gerekir İK. m. 22 hükmü ise çalışma şartlarında yapılacak esaslı değişiklikleri düzenlemiştir. Esaslı olmayan değişiklikleri işveren yönetim yetkisine dayanarak tek taraflı yapabilmektedir. Hangi değişikliklerin esaslı değişiklik sayılacağı ise Kanunda belirtilmemiştir. Esaslı değişiklikten, işverenin olağan yönetim yetkisini aşan, sözleşmenin objektif esaslı noktalarına müdahale eden ve işçi aleyhine olmayan değişiklikler anlaşılmalıdır (Özcan 2011: 217). Örneğin, yılık izin ya da ücrette yapılan değişiklikler esaslı değişikliktir. Ancak her somut olaya göre ayrı değerlendirme yapılmalıdır. c. İşverenin/İşçinin Kusurunun Bulunmaması Sözleşmenin uyarlanmasına neden olan değişiklik, uyarlamayı talep eden tarafın kusurlu davranışı sonucu ortaya çıkmış olmamalıdır. İş sözleşmelerinin uyarlanması açısından kusurlu olmamak, işçi ya da işverenin bilinçli davranışı ile çalışma şartlarındaki değişikliğe sebep olmamış olmak demektir. İş sözleşmesinde işverenin bilinçli davranışı sonucu uyarlamayı gerektiren olaylar meydana gelmişse, işveren uyarlama talep edemeyecektir. Burada yine temel 21 Temel hatasının uyarlama için elverişli olmadığı görüşü için bkz. Kaplan 2007: Ayrıntılı bilgi için bkz. Başbuğ 2007: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

12 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması ilke TMK. m. 2 dürüstlük kuralıdır (Başbuğ 2007: 94). Aynı şekilde uyarlamayı işçi talep ediyorsa, çalışma şartlarındaki değişikliklere işçinin sebebiyet vermemiş olması gerekir. d. Edimler Arası Aşırı Bir Dengesizlik Olması Karşılıklı bir sözleşme olan iş sözleşmesinin aynı şartlarla devam etmesi için, işçi ve işverenin karşılıklı yüklendikleri edimler arasında denge olmalıdır. Bu denge açık ve ağır bir biçimde bozulursa, sözleşmenin değişen şartlara uyarlanması gündeme gelebilir. Edimler arası dengesizlik, sözleşmenin bir tarafı için sözleşmeye bağlı kalmayı tahammül edilemez hale getirmiş ve borcun yerine getirilmesi dürüstlük kuralı gereği de beklenemez olmuşsa uyarlamanın şartları gerçekleşmiş olur. e. Edimin İfa Edilmemiş Olması Sözleşmelerde edim ifa edilmişse artık uyarlamadan bahsetmek mümkün olmayacaktır. Ancak sürekli borç ilişkilerinde, muaccel olmamış gelecek edimler için uyarlama talep edilmesine engel yoktur. Ayrıca TBK. m. 138 hükmü, borçlunun haklarını saklı tutarak ifa etmesi halinde de uyarlamanın mümkün olduğunu düzenlemiştir. İş sözleşmeleri açısından duruma baktığımızda işverenin/işçinin borcunu ifa etmesi, uyarlama talebinde bulunmasına engel olmayacaktır. Bunun nedeni çalışma hayatının devamını sağlamak ve daha sonra telafisi mümkün olmayan zararlara neden olmamaktır. İK. m. 22 e göre, işveren değişiklik teklif ettiğinde, değişikliğin hüküm ifade etmesi için işçinin bunu kabul etmesi gerekir. TBK. m. 138 hükmü doğrultusunda işçinin haklarını saklı tutarak (ihtirazı kayıt) değişikliği kabul etmesi durumunda, uyarlamaya itiraz edebileceğini kabul etmek gerekir. f. Uyarlamayı Engelleyen Bir Durum Olmamalı Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanabilmesi için sözleşme ya da kanunda olumlu ya da olumsuz bir uyarlama kuralı bulunmamalıdır. Uyarlama kuralı bulunuyor ise o kurala öncelik tanınır. Sözleşmeye konan uyarlama kuralı, sözleşeme serbestisi ilkesi gereği taraflarca konmuştur. Kanunlara, emredici hukuku kurallarına, kişilik haklarına ve ahlaka aykırı olmadığı sürece geçerli olacaktır 23. Örneğin, işçi Türkiye nin her yerinde işverenin bütün işyerlerinde çalışmayı önceden kabul eder şeklinde bir uyarlama kuralı koymak mümkündür. Taraflarca iş sözleşmeye konan uyarlama kurallarına değişiklik kayıtları denmektedir. Değişiklik kayıtları genelde işçi aleyhine konulsa da, irade serbestisi ilkesi gereği geçerlidir. Ancak değişiklik kaydı koyma hakkı sınırsız olmamalı, değişiklik kayıtları da hukuki bir denetime tabi tutulmalıdır 24. İş sözleşmeleri açısından üzerinde durulması gereken konu; değişiklik yapma yetkisinin saklı tutulması kayıtlarının geçerli olup olmadığıdır. Yargıtay 25 da doktrinde (Özcan 2011: 220; Başbuğ 2007: 99, dn. 82) bu kayıtların geçerli olduğunu kabul etmektedir. Ancak bu kayıtların sınırlandırılması gerektiği de iş hukukunun bir gereğidir. Özellikle ücrete ilişkin kayıtlar dar yorumlanmalıdır. Ücretin indirilmesine yol açan değişiklik kayıtlarının saklı tutulması geçersiz sayılmalıdır. Bunun dışında işyeri değişikliklerine ilişkin kayıtlar uygulama oldukça yer Bunun dışında bir taraf aleyhine hazırlanmış, menfaat dengesini aşırı derecede bozan kayıtlar dürüstlük kuralına (TMK. m. 2) aykırı olduğundan geçersiz sayılmalıdır (Başbuğ 2007: 103). 24 Ayrıntılı bilgi için bkz. Alp 2005: 362-vd.. 25 YHGK., 11/10/2006, E./644 K. (Kazancı İçtihat Bankası, e.t. 04/04/2017) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

13 Elif Şen tutmaktadır. Bu kayıtlar işçinin çalışma koşullarını ağırlaştırmamak ve durumunu olumsuz yönde etkilememek şartıyla geçerli sayılmalıdır 26. Burada da temel kriter dürüstlük kuralıdır 27. B. Uyarlamanın Hukuki Sonucu Sözleşmenin yeni şartlara uyarlanmasını isteyen taraf, uyarlama hakkını karşı tarafa bildirir. Eğer işveren İK. m. 22 e dayanarak değişiklik talebinde bulunuyorsa bu bildirim yazılı olmalıdır. Yazılı bildirimin yapılması bir geçerlilik şartıdır (Süzek 2009: 617; Başbuğ 2007: 64). Bu bildirim beraberinde bir çözüm önerisi de getirmelidir. Ancak taraflar bir çözüme ulaşamaz ya da çözüm önerisinde bulunmanın anlamsız olması gibi bir durum varsa dava yoluyla uyarlama yoluna gidilecektir (Başbuğ 2007: 65). Uyarlama dava yolu ile yapılıyorsa hakim önce uyarlama için gereken şartların gerçekleşip gerçekleşmediğini takdir edecektir. Şartlar gerçekleşmiş ise hakim sözleşme hükümlerinin nasıl yeni şartlara uyarlanacağına karar vermelidir. Hakim karar verirken her somut olayı dikkate alarak hukuka ve hakkaniyete uygun davranmalıdır. Şartları uyarlarken taraflar arasındaki dengeyi tekrar kurmak çok önemlidir. Ayrıca hakimin verdiği karar benzer durumlarda uygulanabilir nitelikte olmalıdır. İş sözleşmelerinin uyarlanmasında hakim karar verirken, işverenin yerine geçip çalışma şartlarını düzenlememelidir. Uyarlama işverenin değişiklik teklifi esas alınarak yapılmalıdır. Ancak iş sözleşmesinin diğer tarafı olan işçinin de görüşü alınmalıdır. Zira burada amaç taraflar arası dengenin tekrar sağlanmasıdır. Hakim tarafların farazi iradeleri doğrultusunda uyarlama yapmalıdır. Ancak hakkaniyete uygun ve iş çevresindeki teamülleri de göz önüne alarak bir karar vermelidir. Hakimin verdiği karar, diğer uyuşmazlıklara da uygulanabilecek nitelikte olmalıdır (Başbuğ 2007: ). İş sözleşmesinin uyarlanmasından memnun olmayan işçinin, iş sözleşmesini haklı nedenle feshedip edememesi durumu ele alınmalıdır. Haklı nedenle fesih nedenleri İK. m. 24 de sayılmıştır. Uyarlama kararı sonucu ortaya çıkan durumu burada hüküm altına alınmadığı için, işçinin haklı nedenle fesih hakkının bulunmadığı kabul edilmelidir. İş sözleşmesinin uyarlanması üç şekilde olur; iş sözleşmesinin içeriğinin değiştirilmesi, sürenin değiştirilmesi veya sona erdirilmesi. a. İş Sözleşmesinin İçeriğinin Değiştirilmesi İş sözleşmesinin içeriği değiştirilerek uyarlama yapılacaksa, tarafların hak ve borçlarında bir değişiklik yapılmalıdır. Hakim dürüstlük kuralını ve somut olayın bütün özelliklerinin dikkate alarak, yeni şartlara uyarlayarak sözleşmeyi ayakta tutar. İş sözleşmesinin içeriğinin değiştirilmesi söz konusu ise uygulamada en çok ücretin, işin, çalışma sürelerinin ve işyerinin değiştirilmesine rastlanmaktadır (Başbuğ 2007: 133.) Y9HD., 17/05/2005, E./ K. (Kazancı İçtihat Bankası, e.t. 04/04/2017) 27 Bu konudaki Yargıtay kararı için bkz. Y9HD., 24/09/2007, E./27926 K. (Kazancı İçtihat Bankası, e.t. 04/04/2017) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

14 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması b. İş Sözleşmesinin Süresinin Değiştirilmesi İş sözleşmesi belirli süreliyse, sürenin değiştirilmesi mümkündür. Ancak bu da sözleşmenin içeriğinin değiştirilmesi sayılan bir durumdur (Başbuğ 2007: 133). Sözleşmenin içeriğinin veya süresinin değiştirilmesi mümkün olmaz ise son çare sözleşmenin sona erdirilmesi olacaktır. c. İş Sözleşmesinin Sona Erdirilmesi Sözleşme içeriğinin değiştirilerek uyarlama yapılması mümkün olmaz ise yani taraflar arasındaki denge kurulamaz ise son çare sözleşmenin sona erdirilmesi olacaktır (Başbuğ 2008: 98). İK. m. 22 e göre, işverenin değişiklik önerisi işçi tarafından reddedilmiş ve işveren değişiklik yapmaktan vazgeçmiyorsa, iş sözleşmesini sona erdirmekten başka çaresi yoktur. İşveren bildirim sürelerine uyarak iş sözleşmesini feshedecektir. Ancak bunun için de değişikliğin geçerli bir nedene dayanması gerekir. Burada değişikliğin geçerli bir nedene dayanmasından anlamamız gereken aslında feshin geçerli bir nedene dayanmasıdır 28. İşçi de değişiklikler karşısında iş sözleşmesine eski şartlarla devam etmek istemezse sözleşmeyi sona erdirebilir. Ancak hakim kararı ile iş sözleşmesinin sona erdirilmesine sona ermenin sonuçları açısından kuşku ile yaklaşılması gerekir. Hakim kararı ile sözleşme sona ererse, başta kıdem tazminatı olmak üzere işçi haklarından yararlanmayacaktır. Bu nedenle uyarlamayı hakim yapıyorsa, sözleşmenin içeriğini değiştirmelidir, sona ermeye karar verememelidir (Başbuğ 2007: 133). SONUÇ Ahde vefa ilkesine göre, sözleşme tarafları, özgür iradeleri ile kurdukları sözleşmede kararlaştırdıkları hükümlere uymak zorundadırlar. Zamanla değişen hal ve şartların sözleşmeye herhangi bir etkisi olmaz, koşullar bir taraf için ne denli zorlaşırsa zorlaşsın, sözleşmenin kurulduğu andaki şartlarda bir değişikliğe gidilemeyecektir. Sözleşmeye bağlılık ilkesinin sıkı sıkıya uygulanması, her somut olay bakımından adalete uygun sonuçlar doğurmayacaktır. Sözleşmenin kurulmasından sonra ortaya çıkan değişiklikler sözleşmenin ifasını o derece katlanılmaz kılabilir ki, bu değişiklikler sonucu borçluya sözleşmenin o şekilde ifasında ısrar edilmesi büyük adaletsizliklere yol açar, bu ısrar dürüstlük kuralına da aykırılık olur. Bu nedenle Türk hukukunda sözleşmenin değişen şartlara uyarlanması kabul edilmiştir Sayılı Türk Borçlar Kanunu sözleşmenin uyarlanmasını 138. maddede açık olarak düzenlemiştir. Bu hükme göre, sözleşmenin yapıldığı sırada taraflarca öngörülmeyen ve öngörülmesi de beklenmeyen olağanüstü bir durum, borçludan/alacaklıdan kaynaklanmayan bir sebeple ortaya çıkar ve sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olguları, kendisinden ifanın istenmesini dürüstlük kurallarına aykırı düşecek derecede borçlu aleyhine değiştirir ve borçlu da borcunu henüz ifa etmemiş veya ifanın aşırı ölçüde güçleşmesinden doğan haklarını saklı tutarak ifa etmiş olursa borçlu/alacaklı, hâkimden sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını isteme, bu mümkün olmadığı takdirde sözleşmeden dönme hakkına sahiptir Ayrıntılı bilgi için bkz. Süzek 2009: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s

15 Elif Şen Taraflar yapmış oldukları sözleşmeye açık ya da kapalı olarak, sözleşmenin değişen şartlara uyarlanması konusunda hüküm koyabilir. Buna iradi uyarlama denir. Özel ve genel kanunlarda da uyarlama hükümleri bulunabilir. Buna da kanuni uyarlama denir. Ancak asıl olan hakimin yaptığı uyarlamadır. Sözleşmenin kurulmasından sonra meydana gelen her değişiklik uyarlamaya neden olmaz. Öncelikle sözleşmenin geçerli bir şekilde kurulmuş olması gerekir. Daha sonra sözleşme kurulduktan sonra tarafların önceden tahmin etmesi ve öngörmesi mümkün olmayan olağanüstü olayların meydana gelmesi sonucu, objektif olarak tarafların edimleri arasındaki dengede ağır bir oransızlık meydana gelmiş olmalıdır. Bu dengesizlik açık bir şekilde görülmelidir. Ayrıca tarafların önceden tahmin etmesi ve öngörmesi mümkün olmayan olağanüstü olayların meydana gelmesi, borçludan/alacaklıdan kaynaklanmayan bir sebeple olmalıdır. Son olarak uyarlama için edimin ifa edilmemiş olması şartı aranmaktadır. Ayrıca sözleşmenin uyarlanması için sözleşmede veya kanunda bu konuya ilişkin bir uyarlama kuralının bulunmaması gerekir. Uyarlamayı önce taraflar kendi aralarında anlaşarak yapmaya çalışırlar. Ancak taraflar anlaşamazsa, uyarlama dava yolu ile talep edilecek ve hakim tarafından yapılacaktır Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanması, borçlunun yükümlülüğünün içeriği itibari ile değiştirilmesi, bağlı olunan sürenin değiştirilmesi veya sözleşmenin vaktinden önce sona erdirilmesi suretiyle olur. İş sözleşmesi de sürekli borç doğuran bir sözleşmedir ve çalışma hayatındaki değişiklikler iş sözleşmesinin de uyarlanmasını zorunlu kılar. Genel olarak sözleşmenin uyarlanmasına ilişkin düzenlemeler iş sözleşmelerine de uygun düştüğü oranda uygulanmalıdır. İş sözleşmesindeki değişiklikler çalışma şartlarında esaslı değişiklik yapmayı düzenleyen İK. m. 22 e dayanarak olabileceği gibi, sözleşmenin uyarlanması ile de mümkün olur. Ancak bu iki kurum birbirinden oldukça farklıdır. İş sözleşmesinin uyarlanması için borçlar hukukunda kabul edilen uyarlama şartlarını iş sözleşmeleri açısından tekrar ele alınması gerekir. Öncelikle geçerli bir iş sözleşmesinin varlığı gerekir. İş sözleşmesinin uyarlanması için, sözleşme kurulduktan sonra çalışma şartlarında önemli ve esaslı değişiklikler olmalıdır. Sözleşmenin uyarlanmasına neden olan değişiklik işverenin/işçinin bilinçli davranışı ile meydana gelmiş olmamalıdır. İşçi ve işverenin karşılıklı yüklendikleri edimler arasındaki denge açık ve ağır bir biçimde bozulmuş ve edimler ifa edilmemiş olmalıdır. Son olarak sözleşmenin değişen şartlara uyarlanabilmesi için sözleşme ya da kanunda olumlu ya da olumsuz bir uyarlama kuralı bulunmamalıdır. İş sözleşmesinin uyarlanmasını taraflar önce kendi arasında halletmeye çalışır. Taraflar anlaşamazsa dava yoluyla uyarlama yoluna gidilecektir. Uyarlama dava yolu ile yapılıyorsa hakim önce uyarlama için gereken şartların gerçekleşip gerçekleşmediğini takdir edecektir. Şartlar gerçekleşmiş ise hakim sözleşme hükümlerinin nasıl yeni şartlara uyarlanacağına karar vermelidir. Hakim iş sözleşmesinin uyarlanması iki şekilde karar verir. Ya iş sözleşmesinin içeriğinin değiştirilmesine karar verir veya iş sözleşmesini sona erdirilmesi söz konusu olur. Sözleşme içeriği değiştirilerek uyarlama yapılması mümkün olmaz ise yani taraflar arasındaki denge kurulamaz ise son çare sözleşmenin sona erdirilmesi olmalıdır. Ancak hakim kararı ile sözleşme sona ererse, başta kıdem tazminatı olmak üzere işçi haklarından yararlanmayacaktır. 557 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:12, Ağustos 2017, s

16 Türk Hukukunda İş Sözleşmesinin Uyarlanması Bu nedenle uyarlamayı hakim yapıyorsa, sözleşmenin içeriğini değiştirmelidir, sona ermeye karar verememelidir. KAYNAKLAR Alp, Mustafa, İş Sözleşmesinin Değiştirilmesi, Ankara, Anıl, Yaşar Şahin, Hakimin Takdir Görevi ve Takdirin Sınırları, İstanbul, Arat, Ayşe, Sözleşmenin Değişen Şartlara Uyarlanması, Ankara, Ayan, Mehmet, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Geliştirilmiş 6. Baskı, Konya, Badur, Emel, 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu nun Genel Hükümler Açısından İncelenmesi, 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu Sempozyumu,12-13 Mayıs 2011, s Başbuğ, Aydın, İşverenin Yönetim Hakkı ve Çalışma Şartlarında Değişiklik, Ankara, Başbuğ, Aydın, İş Sözleşmesinin Değişen Şartlara Uyarlanması, İstanbul, Baysal, Başak, 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu nun 480. Maddesinin Değerlendirilmesi, İÜHFM. C. LXIX, S.1-2, 2011, s Baysal, Başak, Sözleşmenin Uyarlanması, İstanbul, Edis, Seyfullah, Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, 6. Basım, Ankara, Ekonomi, Münir: Çalışma Şartlarının Belirlenmesi ve Değişen İlişkilere Uyumu, Prof. Dr. Kemal Oğuzman a Armağan, Ankara 1997, s Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 13. Baskı, İstanbul, Kaplan, İbrahim, Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi, Ankara, Kılıçoğlu, Ahmet, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Genişletilmiş 6. Bası, Ankara, Oğuzman, Kemal/ ÖZ, Turgut, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Gözden Geçirilip Güncelleştirilmiş 8. Baskı, İstanbul, Özcan, Durmuş, Öğreti ve Uygulamada İş Sözleşmesinin Feshi, Ankara, Özdemir, Cumhur Sinan, Yargıtay Kararları İle Açıklamalı Güncellenmiş İş Kanunu, Ankara, Serozan, Rona, Karşılıklı Sözleşmelerde Baştan Dayatılmış veya Sonradan Oluşmuş Edimler Arası Dengesizliğin Uyarlama Yoluyla Düzeltilmesi, M. Kemal Oğuzman ın Anısına Armağan, İstanbul, 2000, s Süzek, Sarper, İş Hukuku, 5. Baskı(Tıpkı Basım), İstanbul, Uzun, Bekir, Çalışma Koşullarında Değişiklik ve İş Sözleşmesinin Feshi, Sicil, Yıl, S. II, Haziran 2006, s Elektronik Kaynaklar: Kazancı İçtihat Bankası 558 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 12, Ağustos 2017, s