~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..

Transkript

1 j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.; /,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i

2 Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987

3 EDİRNE VE KORUMA SORUNLARI J)oç. Dr. Z~ynep AHUNBAY Istanbul Teknik Unlversltesl 1. Giriş Osmanlı imparatorluğunun üç büyük kentinden (Bilal-ı Selase) biri ve istanbul'un fethinden önceki başkent Edirne, Türkiye'deki tarihi kentler arasında önemli bir yere sahiptir. Şehir, Trakya'da, Tunca ile Arda nehirlerinin Meriç'e 1 döküldüğü yerde kurulmuştur. Bu noktada oldukça düz ve deniz yüzeyinden 37 m yükseklikte olan arazi, nehir yatağının iki yanında hafif eğimle yükselerek, Karaağaç'ta 2 52 m, kent merkezinde, Selimiye'nin üzerinde bulunduğu tepede 75 m ye ulaşır. Doğuya doğru Kıyık Tepede yükseklik 95 m dir 3. Edirne çevresindeki alçak ovalar yoğun yağış ve baharda karların erimesi sonucu nehir suyunun yükselmesiyle su baskınına uğrar. Nehirler bir yandan büyük zarariara neden olurken, diğer yandan da toprağa hayat vermekte, kıyılarını çevreleyen yeşil dokuyla birlikte Edirne'nin pitoresk görünümünü bütünlemektedirler.- 2. Tarihi Gelişim Tarih Öncesi: Edirne çevresindeki en erken yerleşme, tarih öncesine (i.ö ) yıllarına gitmektedir yılında, bir rastlantı sonucu, kentin 5 km kuzeyinde Çardakaltı'nda taş dönemi izleri bulunmuştur 4

4 270 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Roma Dönemi ve Ortaçağ kenti: Roma imparatoru Hadrian'ın i.s. 1.23/124 yıllarında Trakya'ya bir gezi yaptığı ve bu gezi sırasında bu yqrede bulunan Orestia yerleşmesine özel ilgi gösterdiği ileri sürülmektedir. lmparator Hadrian, yerleşmeye kent olma hakkını bağışlamış ve kendi adıyla "Hadrianopolis" olarak anılmasına izin vermiştir 5. Hadrian yönetimi sırasında ( ), Tunca nehrinin Meriç'le birleşmeden önce yaptığı yarım daire planlı kıvrımın doğusuna bir Roma garn.izonu inşa edildiği kabul edilmektedir 6. Burada arazi doğu ve güneye doğru hafifçe yükseldiğinden, su baskınlarından rahatça korunabilmektedir. Bu elverişli noktada kurulan Roma castrum'u, Bizans döneminde yapılan onarımlarla 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar ayakta durmuştur 7. Köşelerinde silindirik kuleler bulunan dörtgen planlı kale, 39 hektarlık bir alanr ç~vreliyordu 8. Kesme taş duvarlı surlar 3 m kalınlıkta ve 6 m yükseklikteydi 9. Beden duvarlarında kemerli bir kapı (Germe Kapı) ile ayrılan güneydoğu kulesi, su deposu olarak kullanılıyordu 10. Sur üzerinde kenarlar boyunca 12 tane dörtgen planlı burç ve toplam sekiz kapı bulunuyordu 11. Surlar hendeklerle çevriliydi 12 Hadrianopolis'in, Balkanlardan Constantinopolis'e ulaşan anayolu denetleyen bir karakol olma özelliği, kentin 1361 de genç Osmanlı sultanı Murad Hüdavendigar tarafından fethine kadar sürdü 13. Tunca'nın sağ yakasındaki Aiana sayfiyesi dışında, kent, Bizans döneminde hemen tümüyle surlar içinde kalmıştı 1 4. Ulaşım kolaylığı açısından bu dönemde, Tunca üzerinde, değişik yönlere geçiş veren köprüler yapılmış olması gerekir. Balkaniara giden anayol üzerinde bulunan ve Osmanlı döneminde yerlerini Gazi Mihal ve Yıldırım köprülerine bırakan iki kargir köprü dışında, ahşap strüktürlü başka köprüler de olduğu düşünülmektedir 15. Osman/I Dönemi: ı. Murat, Hadrianopolis'in adını "Edrine" olarak değiştirdp 6 Bu ad 18. yüzyılda bugünkü kullanımı olan "Edirne"ye dönüştü. Edirne'nin fethinden dört yıl sonra, Osmanlı başkenti Bursa'dan Edirne'ye taşındı 1 7. Osmanlı egemenliğinde kente müslüman halk yerleştirildi ve yeni gelenlerin gereksinimlerini karşılamak üzere uyarlamalar yapıldı. Kaleiçinde iki kilise 18 camiye çevrildi. Hamam ve imaret gibi yapılar günlük yaşam çevresine katıldı 19. Ancak, Edirne'nin Osmanlı egemenliğindeki gelişimi, daha çok sur dışında gerçekleşti. Hadrianopolis kentinde saray, kalenin kuzeydoğu kulesi yakınında bulunuyordu. Kaleiçindeki yeri kendisi için uygun görmeyen Osmanlı sultanı, kentin doğu tepelerinde yeni bir saray yaptırdı ( ) 20. Yıldırım Beyazıt'ın bu sarayından günümüze yalnız hamamının bir bi:)lürnü ulaşabilmiştir da Yıldırım Bayezıt, Tunca nehrinin batısında, muhtemelen Aiana köyü civarında, cami, imaret ve hamamdan oluşan bir külliye yaptırdı 22 Külliye çevresinde gelişen Yıldırım yerleşmesi, 19. yüzyılın ikinci yarısında ve 20. yüzyıl başında uğradığı düşman işgalleri sırasında büyük ölçüde tahrip edildi 2 3. Dini, kültürel ve ticari merkez olarak sürekli gelişen Edirne kenti, ortaçağdaki doruğuna 15. yüzyılda ulaştı: Emir Süleyman 1403 yılında Eski Cami'nin temelini attı. 24. Yapımı sürdüren kardeşi Musa Çelebi, programa bir medrese ekledi 25. Cami ~414 yılında, Çelebi Mehmet tarafından:_kullanı_ma açıldı 26. Eski Caminin konumu, sur dışında gelişen Osmanlı yerleşmesinin doğuya doğru yönelişini açıkça göstermektedir. Eski Caminin vakfı olarak yapılan Bedesten, ticari yapıların bu çevrede yoğunlaşmasını ve yeni ticaret merkezinin bu yörede oluşmasını etkilemiş olmalıdır. Böylece, ticaret ve eğitim yapılarıyla birlikte Eski Cami külliyesi, Osmanlı Edirnesinin ilk odak noktası olmuştur. Günümüze büyük değişikliklere

5 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 271 uğrayarak ulaşmasına karşın, konumu aynı kalmıştır 2 ~ Edirne tarihi merkezi içinde Eski Cami'nin merkezi 11. Murad'ın saltanatı sırasında ( ) 28, Edirne sur dışında büyüyerek gelişti. Bu sırada mevcut Roma kalesinin kapıları 29, sokak dokusunun oluşumunu yönlendirmiş olmalıdır. Kent!~ bugün.mevcut bazı ana yolların bu dönemde belirlendiğini söyleyebiliriz. Orneğin, Istanbul Kapısından başlayarak: doğuya, Eski Carl).i, Saray ve Muradiye'ye giden Çilingirler Caddesi ve kalenin doğu duvarını izleyerek Uç Şerefeli Cami ve Saraçhane köprüsüne ulaşan Saraçlar caddesi. Sur'un doğusunda yer alan Taht-al Kal'abölgesi de bu dönemde gelişmiştir 30. Roma Kalesinin mevcut kapılarına ek olarak, kuzey duvarı üzerinde, bu yöredeki yerleşmeye kolay bağlantı sağlamak amacıyla "Topkap!'' açılmıştır 3 1 Osmanlı Edirne'sinin batı yönünde gelişiminin 3 2 anıtsal izleri olan Gazi Mihal Cami (1422) 33 köprü ve hamarnı ile Şahmelek Paşa Camisi (1429) 34, Kafes Kapı'dan başlayarak, Yıldırım mahallesi ve Balkaniara uzanan anayol üzerinden yer alıyorlardı. Kentin kuzeydoğusunda, bu yönde gelişmeye öncülük eden bir merkez olarak, çevreye hakim bir yüksek tepe üzerine yerleşen Muradiye Camisi (1434), ll. Murad tarafından, Mevlevi tarikati için yaptırılmıştı 35. ll. Murad'ın, Kalenin güney kenarı üzerindeki Manyas Kapısı dışında yaptırdığı Darülhadis Medresesi ve Camisi 36 (1434) ise, topoğrafik sınırlama dolayısıyla bu yönde fazla yayılma gösteremeyen kentin, güney yönündeki kısıtlı sur dışı gelişmeleri olarak ortaya çıkmaktadır. Erken 15. yüzyılda Osmanlıların en büyük mimari başarısı, kuşkusuz Üç Şerefeli Camisidir ( ) 37 ll. Murad bu camiye vakıf olarak Tahtakale (1434) 38 ve Topkapı (1441) 39 hamamlarını yaptırmıştır. 15. yüzyılın ilk yarısından kalan diğer cami, mescit ve yapılar, Edirne'nin 15. yüzyıl ortasında ulaştığı yerleşme sınırlarının çizilebilmesine yardımcı olmaktadırlar. Kentin Roma surları dışında büyümesi sonunda, 1. Murad tarafından yaptırılan Saray mahallelerle çevrelenmişti. Bu durum Saray'ın gelişme olanaklarını kısıtlamış olmalı ki, ll. Murad kent dışına, Tunca'nın batı kıyısına, daha korunmuş bir konuma yeni bir saray yaptırmayı kararlaştırdı (1450). ll. Murad'ın 1451 yılında ölümünden sonra, yapım Fatih tarafından sürdürüldü ve tarl'!amlandı ( ) 40 Yeni Sarayın, birbirini_ izleyen avlulardan oluşan düzeni, Istanbul Topkapı Sarayı yerleşmesine örnek olmuştur. Sarayın beş avlusundan ilki olan Alay veya Kese Meydanına, Bab-ı Hümayun'dan giriliyordu 41 Bu avlunun güneydoğusunda saray mutfakları yer alıyordu. Kum tyıeydanı olarak anılan ikinci avlu'ya Bab-üs Saade'den geçilerek ulaşılıyordu 42 Ikinci avludaki başlıca yapılar Arz Odası, Cihannüma Kasrı ve Küçük Hamamdı. ikinci avlu Fatih Köprüsü ile, Tunca nehrinin iki kolu arasında yer alan ve Hadika-i Hassa olarak anılan adaya bağlanmıştı 43. Divan toplantılarının yapıldığı odanın varlığı dolayısıyla, Divan Meydanı olarak anılan üçüncü avlu, birincinin kuzeyindeydi. Bu avlu çevresinde devlet hazinesi, Saray ağacının dairesi, ağalar ve saray bekçilerinin koğuşları bulunuyordu. ikincinin kuzeyinde yer alan dördüncü avlu, sultan'ın özel dairelerini barındırmasından dolayı "Enderun Meydam" olarak anılıyordu 44. Beşinci avlu çevresinde harem gelişmişti 45. Fatih Yeni Saray çevresindeki peyzajın güzelleştirilmesine çok özen gösterdi. Sarayiçi adasındaki özel bahçeye binlerce fidan dikildi. Nehrin saray alanını kateden kıyı şeridi boyunca rıhtımlar yapıldı; nehir yatağına mermer döşendi 4 6. istanbul'un fethinden iki yıl sonra başkentlikten düşen Ed~rne, çevrenin ticaret merkezi ve Batıya açılan saferlerin askeri üssü olarak önemini sürdürdü. Sultanlar zaman zaman bu güzel kenti geliştiren yapı girişimlerini yönlendirdiler. Böylece Edirne yalnız. r - \

6 272 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI başkent olduğu dönemin değil, tüm Osmanlı egemenliğinin değerli mimarlık ürünlerini barındıran bir kent olma özelliği kazandı. 15. yüzyıl sonuna doğru Edirne, zengin mimari mirasının baş eserlerinden birisi olan ll. Bayezıt Külliyesine kavuştu. Külliyenin temeli, ll. Bayezıt tarafından, Kili ve Akkirman seferlerine çıkmadan atıldı 47. Mimar Hayreddin Ağa, külliyenin genel yerleşme ve kütle düzenindeki olgunluk ve denge ile çok başarılı oldu. Külliye programı bir cami, bir medrese, imaret, hastahane, kütüphane, iki tabhane ve külliyeyi kente bağlamak için, Tunca üzerinde bir köprüden oluşuyordu. Vakfiyeden öğrenildiğine göre, geliri külliyenin masrafiarına kullanılmak üzere, yakın çevrede bir çifte hamam ve değirmen de yapılmıştı 4 8. Si.ıJtanın Saraydan camiye nehir yoluyla gelebilmesi için, Tunca'nın Yeni Saray'la ll. Bayezıt Külliyesi arasındaki bölümü temizlenmiş ve kanariarına rıhtımlar yapılmıştı Ekonomik kaynaklar ve politik güç açısından rahat bir dönem olan Kanuni Sultan Süleyman zamanında, Edirne zengin ve parlak günler yaşadı. En önemlileri Çoban Mustafa Paşa 5 0, Rüstem Paşa 51 ve Sokollu Mehmet Paşa 5 2 kervansarayları ile Semiz Ali Paşa Çarşısı 53 olan ticaret ve konaklama yapıları kent yaşamına katıldı. Yeni hamamlar, çeşme ve okullar yapildı. Saraya ve kente akarsu getirildi 54. Sarayı büyüten Kanuni, Sarayiçine yeni bir köprü ve iki su terazisi yaptırdı. Adalet ve Terazi Kasrı adlarını taşıyan; bu yapıların üst katları cihannüma köşkleri olarak düzenlenmişti 55. Kanuni'den sonra, oğlu ll. Selim'in Edirne'ye armağanı, Selimiye Külliyesi oldu. Sanatının doruğundaki Sinan, Edirne'yi Selimiye ile taçlandırdı 56. Külliye programı cami, iki medrese ve sıbyan rnektabinden oluşuyordu. Külliye için gerekli olan arsa, Eski Saray bahçesinden ve çevreden istimlakle elde edilmişti. Yıldırım Bayezıt'ın sarayı içindeki hamam, soyunmalık bölümleri eklenerek, halka açık Selimiye Hamamma dönüştürüldü 57. Selimiye camisi dış avlusunun güney yönündeki istinat duvarları altına, lll. Murat döneminde, mimar Davut Ağa tarafından, Arasta olarak bilinen kapalı çarşı eklendi 58. Aynı yıllarda mimar Hüseyin Çavuş da, Selimiyenin güneyindeki alanda Meyve Kapanı olarak tanınan kentiçi hanının yapımıyla görevlendirilmişti (1587/8) 5 9. Her iki yapı da Selimiye Külliyesine vakfedildi. 17. yüzyılın başlarında, Edirne'li bir devlet adamı, Defterdar Ekmekçioğlu Ahmet Paşa, Tunca üzerinde bir köprü 60, kentin dış mahallelerinde bir karvansaray 61, kent içinde, Selimiye yakınında bir han 6 2, kahvehane ve sebil 63 yaptırarak, Edirne'nin anıtsal birikimine katkıda bulundu~ Ekmekçioğlu Ahmet Paşa, yaptırdığı karvansarayı dönemin padişahı Sultan Ahmed'in Istanbul'daki külliyesinin vakfına bağışiarnıştı yüzyılın ikinci yarısında Edirne yine gözde kent oldu. Devlet işlerini istanbul'da bir kaymakama bırakarak zamanının büyük bir kısmını Edirne'de geçiren IV. Mehmet (Avcı) döneminde ( ) 65, birçok paşa ve vezirin Edirne'de de konağı vardı 66. IV. Mehmet yeni köşkler ekleyerek sarayı büyüttü. Ayrıca sürek avı düzenlenen geniş kırsal alan üzerinde dinlenme köşkleri yapıldı 67. Padişahın annesi Turhan Sultan Sarayiçinde, Tunca nehrinin doldurulmasıyla elde edilen alan uzarinde oğlu için bir bahçe ve köşkler yaptırdı. Dolmabahçe olarak adlandırılan bu bahçeye ve Sarayiçine dikilrnek üzere Kırklareli ve Sofya ormanlarından ıhtarnur ve çam fidanları getirtilmişti getirtilmişti 68. IV. Mehmed'in oğlu $ehzade Mustafa'nın sünneti ve kızı H~tice Sultan'ın evlenma töreni Edirne için unutulmaz olayiardı 69. Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde, Edirne'nin IV. Mehmet dönemindeki durumu, anıtları ve yaşam biçimi hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir yüzyılın parlak günleri hızla geçti. Osmanlı devleti zayıfladıkça, Edirne doğal afetierin yanı sıra, ihmal ve savaşların getirdiği acıları yaşadı ve 1877/8 de Rus,.

7 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI de Bulgar ve de Yunan işgallerinin yanı sıra, su baskını, deprem ve yangınlar kentin-bütünlüğünü büyük ölçüde zedeleyen etmenler oldular ve tarihlerinde çıkan yangınlarda altmış kadar mahalle harap oldu. Büyük sarsıntılara neden olan 1752 tarihli depremde 74, birçok cami ve karvansarayın örtüsü yıkıldı veya kubbe ve tonozları çatladı. Deprem sonrasında girişilen onarım etkinliği içinde, önemli yapıların bir bölümü ve kent surları ele alındı 7 5. Kale kapılarından ikisi -batıda Kateskapı ve güneyde Manyas Kapı- 1. Mahmut'un emri ile 1753 de onarıldılar 76. Osmanlı imparatorluğu Avrupa'da toprak yitirdikçe, sınır Edirne'ye yaklaştı; kent düşman işgallerine uğramaya başladı da Edirne'ye giren Rus orduları, kamplarını Saray yakınına kurdular 77 Saray bahçesindeki ağaçlardan keserek yaktılar; Saraydaki köşklerden Ilirkaçını yıktılar; Sarayda buldukları değerli eşya ve çinilerden söküp götürdüler deki ikinci Rus işgali, Sarayda birincisinden daha fazla zarara neden oldu. Osmanlı ordusunun cephanesi Sarayda depolanmıştı. Rus ordusu Edirne'ye yaklaşırken vali Cemil Paşa, düşman eline geçmesini önlemek için, cephaneyi havaya uçurmaya karar verdi. Patlamadan sonra başlayan ve üç gün süren yangında, Saraydaki yapıların ahşap kısımları tümüyle yok oldu 79. Kentin düşman eline geçmesinden sonra, Ruslar insan ve anıtlara insafsız davrandılar. Evleri yaktılar, dini binaları yıktılar. Camilerdeki değerli eşyanın bir bölümü yağmalandı 80 Selimiye ' Camisi Hünkar Mahfilindeki değerli çini panolardan bir kısmı söküldü yüzyılda Osmanlı devlet yönetimi ve askeri sisteminde köklü değişiklikler yapıldı. "Batlltlaşma" olarak özetlenan bu değişim, dönemin yapı türleri ve üsioplarına da yansımıştır. Batı anlamında bir kent yönetimi yapısı olarak, Edirne'de ilk Hükumet binası 1817 de yapıldı 8 2 Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından sonra kurulan düzenli ordu için, kent dışında bir Kışla-i Hümayun yaptınldı (1827) 83 Sultan ll. Mahmut 1831 de Edirne gezisi sırasında, Meri_ç üzerinde bulunan ahşap köprünün yerine, kargir bir yeni köprü yapılmasını emretti. Içinde bulunulan sıkışık durum nedeniyle, ll. Mahmud'un isteği ancak oğlu Sultan Abdülmecid zamanında, 1842 yılında gerçekleştirilebildi 84. Yeni kurumların kent yaşamına girmesi 1867 de kurulan Edirne Belediyesi ile sürdürüldü da Adiiye binası yapıldı 85 Çağdaş askeri ve sivil eğitim için de yeni binalar gerekiyordu 86 Bu binaların yapımı için gerekli malzemenin sağlanması konusunda yetkililer kolay yolu seçtiler; eski eserleri taş ocağı gibi kullandılar de Edirne valisi Hurşit Paşa, fakir çocuklar için bir okul (lslahhane-i Etfal-i Fukara) ve bir kimsesizler hastahanesi (Gureba Hastahanesi) yapılması için para toplama kampanyası başlattığında, gerekli parayı sağlamak için kent surlarını satışa çıkarttı. Surların sökülmesiy,ie kazanılacak arsalar da bitişik parsel sahiplerine satılacaktı. Bu uygulamaya karşı, Istanbul'dan 1882/3 tarihinde, tarihi eserlerinin korunması yolunda bir emir geldiyse de, yıkım sürdü yılında Rus işgali öncesinde patlatılan cephanelik yangınından kurtulan iki 16. yüzyıl yapısı Terazi ve Adalet kasırları, vali Abdurrahman Paşa'nın hatasının kurbanı oldular. Tümüyle yıktırılan Terazi Kasrı'nın t~şları, Mekteb-i San~yi'nin yapımında kullanıldı 89. Adalet Kasrı ise, iyi bir rastlantı sonucu, o sırada Edirne Rus konsolosu bulunan M.Lişin'in ll. Abdülhamid'e çektiği telgraf sayesinde yıkımdan kurtulabildi 90. ~ 9. yüzyılda Edirne kenti için önemli bir yenilik, demiryolunun yapımı oldu. Parislstanbul demiryolu Edirne'nin güneyind.en, Karaağaç'tan geçiyordu. Burada ızgara plan üzerine küçük bir köy kuruldu 9 1 lik istasyon 1872 de yapıldı. Bugün mevcut olan, 20. yüzyıl başında yapılan ikinci istasyon binasıdır. Doğu Demiryolları Şirketi'nin (Orientalischen Bahn) 92 isteği üzerine, mimar A. Kemalettin Bey'in tasarladığı bina, dönemin geçerli kalıpları içinde, 1. Ulusal Mimari üsiobunda yapılmıştır yılında, ---

8 274 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Balkan Savaşı nedeniyle yarım kalan bina, 1914 den sonra tamamlanabilmiş fakat, 1. Dünya Savaşının başlaması dolayısıyla açılışı o sırada yapılamamıştır yüzyıl sonunda Edirne'nin toplam yerleşik alanı 360 hektardı. Bu alanın 225 hektarı Tunca'nın doğusunda, 60'ı batısında bulunuyordu. Karaağaç ve çevresinde de 75 hektarlık bir yerleşme vardı 95. Mehmet Selami Bey tarafından 19. yüzyıl sonunda yapılan haritada, Edirne ve çevresinin bu dönemdeki durumu açıkça görülebilmektedir yüzyıl başında Kaleiçinde çıkan yangınlar büyük hasariara neden oldular 97 Zamanın Belediye başkanı Dilaver Bey, felaket bölgesi için yeni bir plan yapılmasını istedi 98. Bu planlarrıa ile Kaleiçinde şu anda mevcut olan ızgara planlı sokak düzeni, parselasyon ve kat yükseklikleri tanımlandı. Balkan Savaşı nedeniyle, ülkenin güvenlikli bölgelerine doğru yönelen göç hareketiyle, Edirne'de nüfus çok azalmıştı. ı. Dünya Savaşı'ndan sonra Trakya'da egemenlik hakları olduğunu ileri süren Yunanlılar, 1920 de Edirne'yi işgal ettiler. Kentin yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'ne katılışı, Mudanya Mütarekesi ile oldu (1922) 99 T.C. toprakları içindeki konumuyla Edirne, serhad kenti olma özelliğini sürdürdü. Sınırlardaki savaş karışıklıkları ve huzursuzluk, kentli için güvensizlik yaratıyordu. ll. Dünya Savaşı sırasınçja yaklaşan savaş ve işgal korkusu bu sıkıntıyı arttırdı. Edirne, ancak 1960 lardan sonra kurulan barış ve güven ortamından sonra, ekonomik ve demoğrafik gelişme gösterebildi. 3. Koruma Sorunları Tarihi bir Osmanlı kentinden, T.C. içinde özel yeri olan çağdaş bir kente geçiş süreci, hızlı olmadığı halde, kent yöneticilerinin ve Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün hataları yüzünden Edirne'nin tarihi eserleri ve kent dokusunun korunması açısından başarılı olmadı. Kurtuluş Savaşı'ndan sonra Edirne'nin içinde bulunduğu durum büyük bir duyarlılık ve özen gerektiriyordu. Kent dokusu çok hasar görmüş, göç nedeniyle birçok cami cemaatsiz kalmıştı. Tarihi hamamlardan çoğu kullanılmıyordu depreminden zarar gören hanlardan bir kısmı hala onarılmamıştı. Bu dönem Türkiyesinde, ~arihi yapı onarımları için gerekli teknik ve ekonomik olanaklar çok sınırlıydı. Atatürk ve lnönü'nün tarihi yapıların bakım ve onarımları konularındaki emirlerine 1 00 karşın, yetkili kişiler gerekli önlemleri almakta etkin değildi_ler. Diyanet işleri Reisliğinin dini yapılardan sorumlu olduğu dönemde, bazı mescitler "kadro d1ş1" olarak sınıflandırılmıştı 1o1. Vakıflar Genel Müdürlüğünü, vakıf eski eserlerin sorumluluğunu üsttendikten sonra, bu sınıflandırma değiştirilmedi. Edirne Vakıflar yönetimiile Ankara'daki yetkililer arasmaa geçen uzun yazışmadan 102 sonra, Edirne için koruma önceliklerini saptamak üzere, Abide Koruma Heyetinden mimar Sedat Çetintaş görevlendirildi de hazırlanmış oie!n anıt tescil listesini gözden geçiren Sedat Çetintaş, 1938 de yeni bir liste geliştirdi. Onarisinde Edirne anıtları, "fevkalade eser/er", "birinci derecede kwmeti haiz olan abide/er", Ilikinci derecede kwmeti haiz olanlar", "üçüncü derecede görü/üp, /üzumıinda y1ktmlmas1 caiz görülen bina/ar" olmak üzere dört kümeye ayrılıyordu Bu değerlendirmeye göre, Edirne'de 21 olağanüstü, 19 ı. derece, 40 ll. derece, 65 lll. derece ~nıt bulunuyordu. lll. derece yapıların onarılarak korunması düşünülmüyordu 104. Bu karar sonunda, lll. derece yapıların bir' bölümü kamu mülkiyetinden çıkarılarak satıldı; bir bölümü de sahipleri tarafından yıktınldı Edirne kentinin asıl sahibi olarak Edirne Belediyesi, mimari mirasın korunması konusunda duyarlı davranmadı. Yöneticiler görünümü temiz bir kent istiyorlardı. ~~Harabe/er" sorununa yaklaşımları, uzun süren zahmetli restorasyonlara girişrnek

9 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 275 yerine, yıkıntıları ortadan kaldıran "temizlik" biçiminde oldu. Yol genişletme, ya da yeni yollar açmalcuğru.na bazı anıtlar yok edildi. Bazı anıtlar ise, "mail-i inhidam" (düşeyden sapma) gerekçesiyle yıktınldı 106. Görüşü (!) engellediği ileri sürülen birkaç tarihi bina, dinamitle ortadan kaldırıldı 101. Kent yenileme ve kentleşme ile ilgili plan kararları, tarihi kent dokusunun yokoluşunu hızlandırdı. Edirne'nin ilk imar planı, Prof. E. Egli tarafından 1940 da hazırlanmıştı Bu planın elden geçirilmesi gerekti de yapılan yeni planda yalnız tescilli anıtlar korunuyor, tarihi kent dokusu ile ilgili olumlu bir karar bulunmuyordu. Geleneksel dokuyu oluşturan konut ve dükkanlar, kent strüktürünün değerli bileşenleri olarak değerlendirilmemişlerdi. Osmanlı kentinin heterojen niteliği yerini, çok katlı betonarme yapıların tekdüzeliğine bırakıyordu. Sonunda, kentsel değişimin hızı, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu'nun dikkatini Edirne üzerine çekti. 4. Koruma Etkinliği ve Politikası 1973 de çıkarılan 171 O sayılı Eski Eserler Kanunu, koruma bölgelerinin tesciline yasal dayanak sağlamıştır. Bu yasanın çıkarılmasından önce, 1965 yılında, G.E.E. ve Anıtlar Yüksek Kurulu Edirne anıt listesini gözden geçirerek ekler yapmıştı ile 1976 yılları arasında Anıtlar Yüksek Kurulu Selimiye Cami ve çevresini, Kaleiçi ile doğu ve kuzeyindeki tarihi kent dokusunu sit olarak tescil etti. Koruma kararı ile bu bölgelerde kısıtlanan yıkım, eski yapılarının yerine apartman, han dikmek isteyen mal sah_ipleri ve müteahhitlerin tepkisiyle karşılandı. Koruma kararlarına rağmen, yeni yapılanma ve yıkım sürdürüldü. Müze yetkilileri hızlı değişmeyi önjemeye çalışınışiarsa da, davalar uzun sürdüğünden, değişmenin önü alınamamıştır. Istanbul yolu üzerinde çok katlı apartmanların yapımına izin veren imar planı uygulamasıyla, kentin doğu yönünden Selimiye'nin görünümü kapanmıştır da G.E.E. ve Anıtlar Yüksek Kurulu Edirn.e'de toplanarak kentin koruma sorunlarını ve Belediye'nin hazırlattığı Koruma Imar Planını tartışmıştır. Eski kararlarını gözden geçiren Anıtlar Yüksek Kurulu, kentin korunması ve gelişimi ile ilgili yeni ilkeleri de belirlemiştir 110. Karara göre, koruma alanı sınırları, kentin 15. yüzyılda ulaştığı sınırları kapsayacak biçimde genişletilerek, ll. Bayezıt Külliyesi, Sarayiçi ve nehirler çevresindeki doğal sit alanını Karaağaç yerleşmesini de içine alıyordu. Edirne'nin Tunca kıyısından bakıldığında sahip olduğu siluet değerlerini koruyabilmesi için, kent merkezi ile ll. Bayezıt Külliyesi arasındaki bölgeyle ilgili plan kararları alınırken, bu görsel etkenin unutulmaması gereği vurgulanıyordu. Anıtlar Yüksek Kurulu karar.l.arına göre, Selimiye yakinında yeni yapı yapılmamalı; tarihi merkezin Eski Cami, Uç Şerefeli ve Selimiye ile sınırianan kesiminde yeni yapıya izin verilmemelidir. Selimiye ile Muradiye camileri arasındaki kent silueti ilişkisi korunmalıdır. Kent merkezini kateden ağır trafik, çevre yolu yapılarak dışarı alınmalı, mevcut yollar yalnız kentiçi ulaşımı için kullanılmalıdır. Saraçlar Caddesinde yapılacak yeni yapıların, eski sokak çizgisini sürdürmesi, geri çekilmarnesi önerilmiş; ileride yayalaştırılması olasılığı düşünülerek, caddenin eski genişliği ile, çevresindeki tarihi yapıların yükseklikleri arasındaki ilişkinin incelenmesi istenmiştir. Anıtlar Yüksek Kurulu, koruma bölgelerinin ve korunacak yapıların imar planında açıkça gösterilmesini istemiştir. Sit alanları, mimari ve tarihi önemlerine göre sınıflandırılacak, konut qn_arırııları ile ilgili ilke ve koşullar tanımlanacaktır. Sit bölgelerinde yapılacak yemi binalarla ilgili yönetmeliğin, koruma plancıları tarafından hazırlanması öngörülmüştür. 20. yüzyıl başının revival ve Art-Nouveau yapılarıyla kendine özgü bir karakteri ve atmosferi olan Kaleiçinin daha ayrıntılı olarak incelenmesi beklenmektedir. Kentin bu

10 276 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI bölgesinin altında 2000 yıllık bir insan yerleşmesinin izlerinin olduğunu gözönünde tutarak, Anıtlar Yüksek Kurulu Kaleiçinde yapılacak tüm kazıların Müze denetiminde yürütülmesi koşulunu getirmiştir. Edirne Koruma Planı çalışmaları 1979 dan bu yana sürdürülmektedir. Kentin doğal, tarihi ve mimari değerlerini gelişme planına entegre etmesi beklenen bu çalışmayla, koruma versus gelişme çatışması bir ölçüde çözümlenmiş olacaktır. Doğal, tarihi ve mimari öğelerden oluşan bu değerler bütünü, düşüncesiz plan kararlarıyla kolayca zedelenebileceğinden, tarihi kent dokusunun yaşatılması,. korumacı mimar, plancı ve tasarımertarın ortak çabalarını gerektirmektedir. Tarihi kenti estetik ve kültürel bir imge olarak yeniden yaşatmak sorunu, ancak yerine uyan, başarılı çağdaş tasarımla olabilir. Anıtlar Yüksek Kurulu'nun önerdiği gibi, uyulması gerekli tasarım esaslarını belirleyen şartname hazırlamak, iyi niyetli bir çaba olmakla birlikte, her zaman başarılı sonuç vermemektedir. Edirne'nin, Osmanlı mimarisine eşsiz katkıları olan büyük ve mütevazi yapılarının birlikteliğiyle önemli bir kent olduğunu akıldan çıkarmadan, bütün sorumlu kuruluşlar, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Edirne Belediyesi ve mülk sahipleri mevcut doğal ve tarihi değerleri korumak için gerekli önlemleri almalı, girişimlerde bulunmalıdırlar. Birçok vakıf yapısı {Saatli Medrese, Gazi Mihal Camisi, Yeniçeri Hamamı, Ekmekçioğlu Köprüsü) ve Edirne Sarayı kalıntıları harap durumdadır. Bu anıtlar bakım, onarım beklemektedirler. Tarihi yerleşmenin kalan parçalarının korunabilmesi ve daha iyi duruma getirilebilmesi için Belediyenin özenle, sabırla çalışması gerekmektedir. Kent dokusunun değiştirilmesi, tarihi anıtların yıkımı gibi, geçmişte yapılan hataların yinelenmemesi gereklidir. E-5 uluslararası yolunun kent merkezi dışına alınması ve Selimiye çevresi için ayrıntılı düzenleme planı yapılması, daha iyi korunmuş, bakımlı bir kente doğru olumlu adımlar sayılabilir. Belediyenin ilgili kişi ve kuruluşlarla gönülden işbirliği, bir yandan kentin ona: değer kazandıran tüm bileşenleriyle korunmasına, öte yandan canlı bir merkez olarak yaşamını sürdürmesine, dolayısıyla başarılı bir koruma sürecinin gerçekleşmesine zemin hazırlayacaktır.

11 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 277 NOTLAR ı. Antik Hebrus nehri (R. Walsh, Constantinople and tbe Scenery of tbe Seven Cburcbes of Asia Minor, Fisher Son and Co., London, Paris (tarihsiz), s Karaağaç 1872 de Edirne demiryolunun yapımından sonra gelişti (O.N.Peremeci, Edim~ Tarihi, Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu Yayınlanndan, sayı: 6, Resimli Ay Matbaası, Istanbul 1939, s.352) 3. M.Tayyib Gökbilgin, "Edirne", İslam Ansiklopedisi, Cüz: 30, İstanbul 1977, s Ş.A. Kansu, "Edirne'nin Tarih Öncesine Ait Araştırmalar", Edime-Edirne'nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Türk Tarih Kurumu yayınlanndan, VII. seri, Ankara 1965, s A.M. Mansei, "İlkçağQa Edirne", Edirne, TTK Ankara 1965,.s Gökbilgin, loc.cit., s.ll5. 7. Mansel, loc.cit., s.24; S.Eyice, "Bizans Devrinde Edirne ve Eserleri", Edirne, TTK Ankara 1965, s Mansel, loc.cit., s.24; Peremeci (R.Osman'dan naklen) kalenin m 2 lik bir alanı çevreiediğim ileri sürmektedir. (op.cit., s.39). 9. Peremeci, op.cit., s Gökbilgin, loc.cit.,s.ll6; H.S.Selen, "Yazma Cihannüma'ya Göre Edirne Şehri", Edirne, TTK Ankara 1965, s.304. I 1. Gök bilgin, loc.cit, s.ll5, Evliya Çelebi Seyahatnamesi (çev. Z.Danışman), Kitap 5, İstanbul 1970, s H. İnalcık, ':Edirne'nin Fethi (1361) "Edirne" TTK Ankara 1965, s.l Gökbilgin, loc.cit., s.ll9; Peremeci, op.cit.,s.l Gökbilgin, loc.cit.,s.l25; Gökbllgin, "Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler", Edirne, TTK Ankara 1965, s.lll; O.Aslanapa, Edirne'de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlanndan, Sanat Tarihi Enstitüsü: 6, Üçler Basımevi, İstanbul 1949, s.i25; O.Onur, Edirne Türk Tarihi Vesikalarından Kitabeler, İstanbul 1972, s.l Gökbilgin, "Edirne", İA, s. 108:, Peremeci, op.cit., s.i Eyice, loc.cit., s Halebiye ve Kilise camileri (Peremeci, op,cit., s.l2; Gökbilgin, "Edirne" İA, s.l21; Gökbilgin "Edirne Hakkında.. ", s.92-93; E.H.Ayverdi, İstanbul Mimari Çağının Menşei-Osmanlı Mimarisinin İlk Devri ( ), İstanbul Fetih Ceıniyeti, İstanbul 1966, s ). 19. Ayverdi, op.cit, s Dr. Rifat Osman "(Edirne Sarayı, TTK Ankara.1957, s.l3, 14,16-20) yapım tarihi olarak 'i vermektedir. 21. Ayverdi, op.cit, s.495; D.Kuban, "Edirne'de Bazı İkinci Murat Çağı Hamarnlan Mukarnas Beze:meleri Üzerine Notlar", Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı'ya Armağan, TTK Ankara 1976, s, Ayverdi, op.cit, s ; Onur, yazıt tarihinin 1400 olduğıınu ileri sürmektedir (op.cit,s.79). 23. Ayverdi, op.cit, s.494;, Peremeci, op.cit, s. 108; Gök bilgin, "Edirne", İA, s Aslanapa, "Edirne" de Türk:Miıriarisinin Gelişmesi", Edirne, TTK Ankara 1965, s.224;, Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri ( ) II, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1972, s M.Bilge'ye göre medrese Çelebi Sultan Mehrned tarafından 1413 yılında yaptınlımştır (İlk Osmanlı Medreseleri, tü Edebiyat Fakültesi Yayınlan no.3101, İstanbul 1984, s.l35). 26. Gökbilgin, "Edirne", İA, s.l21; Aslanapa, loc.cit., s.224. r-\

12 278 İSLAM MiMARİ MiRASINI KORUMA KONFERANSI 27. Gökbilgin, "Edirne", s.124; Aslanapa, loc.cit, s.231; G.Özdeş, Türk Çarşıları, İTÜ İstanbul 1953, s.20-22; M.Cezar, Typical Comınercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, Türkiye İş Bankası yayınları, İstanbul 1983, s İ.H.Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I ( ), Türkiye Yayınevi, İstanbul 1971, s.184,217; Gökbilgin, "Edirne", İA, s.lll. 29. Bunlar; Üç Şerefeli Cami yakınında Ketenciler'e açılan Kule Kapı (1), Gazi Mihal Köprüsü yakınında Kafes Kapı (2), Batı duvarında Keçeciler veya Kazancılar Kapısı (3), Germe kule yakınında Uğrın Kapı (4), Güney duvarı üzerinde Manyas Kapısı (5), Doğu duvarında Taht-al Kala'ya açılan Tavuk kapısı (6), Kalenin doğusundaki Bitpazarına açılan İğneciler Kapısı (7), Ali Paşa Çarşısı ortasına açılan Orta Kapı (8) idi (Selen, loc.cit, s ; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Kitap 5, s.306; Gökbilgin, "Edirne", İA, s.116). 30. Bu kapının diğer adı Balıkpazarı Kapısı idi (bkz. Peremeci, op.cit. Edirne planı, C kapısı). Günümüzde Balıkpazarı caddesi ile Saraçlar caddesi bu noktada kesişınektedir yüzyıl coğrafyacısı Kiltip Çelebi'den naklen Selen (loc.cit, s.304) ve Gökbilgin ("Edirne", İA, s.116) bu kapının Topkapı Hamarnının yapımından sonra açıldığını ileri sürmektedirler. Yazıtma göre hamam 1441 yılında yapılınıştı (Onur, op.cit, s.ll). 32. Rifat Osman tarafından yayınlanan çizim muhtemelen bu kapının yıkımdan önceki durumunu göstermektedir (Edirne Evleri, TTOK, İstanbul 1983, Resim 5). 33. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve, s ; (cami); (hamam); Aslanapa, op.cit, s ; Kuban, loc.cit, s Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve., ; Aslanapa, op.cit, s.l00-103; Bilge, op.cit, s Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve., s ; Aslanapa, op.cit, s Bilge, op.cit, s , ; Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve., s.382-5; Aslanapa, op.cit, s Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Kitap 5_, s ; Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde _Çelebi ve., s ; Aslanapa, op.cit, s.14-30; Kuran A. Dk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, ODTU, Yayın no.l, Ankara 1964, s.54-56; Kuban, "Architecture of the Ottoman Period", The Art and Architecture of Turkey (ed. E.Akurgal), Oxford University Press 1980, s Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve.., s.471-7; Aslanapa, op.cit, s.13; Bilge, op.cit, s.225-6; Peremeci, op.cit, s Ayverdi, yapıyı görmeden, yıkıldığını ileri sürmektedir (Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve, s.465); R.M.Meriç hamanıın kısmen yıktırıldıktan sonraki durumuna ait 1962 tarihli fotoğraflar yayınlamıştır ("Edirne' nin Tarihi ve Mimari Eserleri Hakkında", Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, İstanbul Güzel Sanatlar Akadeınisi Türk Sanatı Tarihi Enstitüsü Yayınları: 1, İstanbul 1963, s.530). Harap durumda olmakla birlikte yapı halen ayaktadır (Peremeci, op.cit., s.95; Kuban; "Edirne'de Bazı İkinci Murat Çağı Hamamları.., s.454-5). 40. Rif at Osman, Edirne Sarayı, s.21; T.Öz, "Edirne Yeni Sarayında Kazı ve Araştırmalar", Edirne, TTK Ankara 1965, s.217; Peremeci, op.cit, s.44; Gökbilgin, "Edirne", İA, s Rifat Osman, Edirne Sarayı, s.62; Gökbilgin, "Edirne", İA, s Rifat Osman, Edirne Sarayı, s.66-79; S.H.Eldem, Köşkler ve Kasırlar, C.l, İstanbul 1969, s Rifat Osman, Edirne Sarayı, s İbid, s İbid., s Gökbilgin, "Edirne", İA, s.117; Rif at Osman, Edirne Sarayı, s B.N.Şehsuvaroğlu, "Edirne IL Beyazıd Darüşşifası'', Edirne, TTK Ankara 1965, s.257-8; LA. Yüksel, Osmanlı Mimarisinde ll Bayezid, Yavuz Selim Devri ( ), İstanbul Fetih Ceıniyeti, İstanbul 1983, s.103.

13 ~. islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Peremeci, op.cit., s.68; Yüksel, op.cit., s.l Rifat Osman, Edirne Sarayı, s Gökbilgin, "Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler", s.iol. 51. Aslanapa, op.cit, s.l34; E. Çakırlar, "Edirne Rüstempaşa Kervansarayı", Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sayı: I, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınlan, Ankara 1974, s.l29-144; Peremeci, op.cit, s Peremeci, op.cit, s.93; Gökbilgin, "Edirne Hakkında.. " s.l Peremeci, op.cit., s.85-6; Özdeş, op.cit, s.21; Cezar, op.cit, s.ll Rif at Osman, Edirne Sarayı, s.27; Peremeci, op.cit, s.i00-1; Gökbilgin, "Edirne", İA, s.ll Rifat Osman, Edirne Sarayı, s.27, Kuban, "Sinan", Macıİıillan Encyclopedia of Architects, V.4, The Free Press, Londra 1982, s Rifat Osman (Badi Efendi'nin Riyaz-ı Belde-i Edirne eserinden naklen) Edirne Sarayı, s.l8; Peremeci, op.cit, s.59; Gökbilgin, "Edirne", İA, s.l Peremeci, op.cit., s.86-7; Özdeş, op.cit, s.20-l; Cezar, op.cit, s.l R.M.Meriç, "Türk Sanatı Tarihi Yesikalan-Mimariye Ait Vesikalar", Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, s.746-7; Peremeci, yapının I. Ahmet zamarnnda 1609 da yapıldığıru ileri sürmektedir (op.cit, s.90). 60. Peremeci, op.cit, s.80; Aslanapa, op.cit, s.l Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Kitap 6, İstanbul 1970, s.ll-2; Peremeci, op.cit, s.89; Aslanapa, op.cit, s.l34; Onur, op.cit, s.220-2; Z.Nayır Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası ( ), İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul 1975, s Bu yapı Havlucular Ham olarak bilinmektedir (Peremeci, op.cit, s.92; Gök bilgin, "Edirne hakkında.. ", s.102). 63. Peremeci, op.cit., s.104-5; Onur, op.cit., s Gök bilgin, "Edirne Hakkında.. ", s Rifat Osman, Edirne Sarayı, s Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Kitap 6,5.\ 1.;. Rifat Osman, Edirne Evleri; S.H.Eldem, Türk Evi Plan Tipleri, İTÜ Mimarlık Fakültesi~ ]stanbul 1968, s.87,154; S.H.Eldem, Köşkler ve Kasırlar, Cil, İstanbul 1973, s.2-7, Rifat Osman, Edirne Sarayı, s.33, Gökbilgin, "Edirne", İA, s.ll8; 119; Eldem, Köşkler ve Kasırlar Il, s.8-14, 18-23, 26-56, Rifat Osman, Edirne Sarayı, s.33,90, 94-5; Gökbilgin, "Edirne", İA, s.ll S.Zorlutuna, "XVII. Yüzyılın İkinci Yansında Edirne'nin Sahne Olduğu Şahane Sünnet ve Evlenme Düğünleri", Edirne, TTK Ankara 1965, s Evliya Çelebi Seyahatııamesi, Kitap 5,s ; Kitap 6, s.5-31; K. Kreiser, Edirne im 17. Jahrhundert nach Evliya Çelebi- Ein Beitragzur Kenntnis der osmanisehen Stadt, Klaus Schwarz Verlag, Freiburg B.S.Baykal, "Edirne' nin Uğramış Olduğu İstilaiar", Edirne, TTK Ankara 1965, s.l Gökbilgin, "Edirne'', İA, s.l O. Bahçelioğlu-N.Bilgin, Edirne Merkez İlçesi Toplum Kalkınması Araştırması Hakkında Rapor, T.C. Köy İşleri Bakanlığı Araştırma Yayınları sayı: 4, ankara 1965, s.l. 74. M.Cezar, "Osmanlı Devrinde istanbul'da Yangınlar ve Tabü Afetler", Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, s

14 280 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 75. Selimiye Camisi onarımı (Gökbilgin, "Edirne", s.123); Eski Cami onarımı (Gökbilgin, "Edirne", s.121; Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve, s.160); Muradiye Camisi onarımı (Onur, op.cit, s.108); Rüstempaşa Kervansarayı onarımı (Onur, op.cit, s.223). 76. Onur, op.cit, s Baykal, loc.cit, s Gökbilgin, "Edirne", s.ll Peremeci, op.cit, s.32; Gökbilgin, "Edirne", s.ll9; Aslanapa, "Edirne'de Türk Mimarisinin Gelişmesi", s.232; Meriç, "Edirne'nin Tarihi ve Mimari Eserleri Hakkında", s Peremeci, op.cit., ; Gök bilgin, "Edirne", s Peremeci, op.ci~, s Peremeci ilk binanin 1829 da Rus işgali sırasında yanarak yeniden yapıldığını ileri sürmektedir (op.cit, s.343-4). Onur yeniden yapılan Hükümet binasının Edirne Müzesinde bulunan 1279 H./1863 tarihli yazıtı yayınlamıştır (op.cit, s ). Bu yapı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu'nun 2271 sayı ve tarihli kararı ile yeni Hükümet Binası yapımı için yıkılmıştır. 83. Onur, op.cit, s Gökbilgin, "Edirne", s.125. Yapım yaklaşık dört yıl sürmüştür (1842-7) (Onur, op.cit, s.155). 85. Peremeci, op.cit, s.346; Onur, op.cit, s Peremeci, op.cit, s.356-8; Gökbilgin, "Edirne Şehrinin Kurucuları", Edirne, TTK Ankara 1965, s.163-4; Meriç, loc.cit, s.453; Onur, op.cit, s.2ı, Peremeci, op.cit, s.39,344; Eyice, loc.cit, s.65; Bilge, op.cit, s Peremeci, op.cit, s.43; Gökbilgin, "Edirne", s. ı ı Rifat Osman, Edirne Sarayı, s Ibid. s.101; Gökbilgin, "Edirne", s Köyün planı için bkz. B.Ergil (Bilgiç), Edirne Karaağaç Yerleşmesi Konut Alanı Sıhhileştirme Programı İçin Analitik Bir Yaklaşım, İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mart 1984 (yayınlanmamış lisansüstü tezi), s Orientalischen Bahn (Doğu Demiryolu) şirketi Karaağaçta demiryolu teknisyenleri için bir okul açmıştı (K.Baedecker, Konstantinopel, Balkanstaaten, Kleinasien, Archipel, Cypern, Leipzig-Verlag von Karl Baedecker, 1914, s.55). 93. Y. Yavuz, Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi ve Mimar Kemalettin Bey, İTÜ Mimarlık Fakültesi, Ankara ı98ı, s ibid. 95. B.Darkot, "Edirne-Coğrafi Giriş", Edirne, TTK Ankara 1965, s. lo. 96. İslam Ansiklopedisi "Edirne" Maddesi içinde, s arasında yer alan harita. 97. Gökbilgin Kaleiçindeki büyük yangınların 1321 H./1903 ve 1331 H./1912 tarihli olduklarını yazmaktadır ("Edirne", İA, s. ı ı9). 98. Peremeci, op.cit, s.l66. Edirne Belediyesindeki kayıtlara göre Dilaver Bey iki kez başkanlık yapmıştır. ilk başkanlığı yılları arasında, ikincisi yılları arasındadır. 99. Peremeci, op.cit, s Meriç, "Edirne'nin Tarihi ve Mimari Eserleri Hakkında" s.44ı, ibid, s ibid, s.413-5ı ibid,

15 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI ibid, s tarihli Yeşilce Hamam Belediyenin izni ile sahibi tarafından 1957 yılında yıktınlınıştır (Meriç, loc.cit, s.471) Peremeci, op.cit, s.89; Gökbilgin, "Edirne Hakkında.. ", s.l01; Meriç, loc.cit, s.489, Meriç, loc.cit, s Peremeci, op.cit, s G.Özdeş, Edirne imar Planına Hazırlık Etüdü, İTÜ İstanbul ı 10. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu 13 Ocak 1979 da Edirne'de toplandı. Karar ise 13 Temmuz 1979 da sayı ile alındı. ---