İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ULUSAL MİMARİ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) *

Transkript

1 .D.T.U. Mimarlık Fakültesi Cilt 2, ayı 1, Bahar Dergisi İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE ULUAL MİMARİ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) * Yılırım YAVUZ 17 Şubat, 1976'a alını. * l.t.t). Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Tahi ve Restrasyn kürsüsü yöneticisi sayın Pf. Dğan Kuban'ın enetimine Mimar Ahmet Kemalctttn Bey üzene hazırlamakta luğum ktra tezinin bir bölümü lan bu yazıa kullanılan belgelen negatifleni hazırlayan sayın Mustafa Niksarlı'ya, bütün ftğrafların basımını yapan sayın Mehmet Ali Erkin'e, belgelen hazırlanmasına yarımlarını sakınmayan, 1970 Yılına Vakıflar Türk Mima ve anat Eserle Müzesine görevli sayın Güngör Yavuz(Dilmen)'e, sayın Kemal Elker'e ve sayın Erem Yücel'e teşekkür eem. Yazının İngilizce bir özeti 1975 Eylül'Une, Buapeşte'e yapılmış lan V. Türk anatları Kngresi'ne tebliğ larak velmiştir. Bir ülkenin sanatı üzene, ülkenin içine bulunuğu ssyeknmik ve plitik urumların etkinliği küçümsenemeyecek kaar önemliir. Dlayısı ile, belirli bir tah kesimi içineki sanat eserlenin incelenerek bir ülkenin çağaki ssy-eknmik Özellikle üzene tahminlere bulunmak, tahçiler için lukça geçerli bir yöntem larak kullanılmaktaır. Böyle bir çalışma için ise, ülkenin yaşamı byunca biktirmiş luğu mima kalıtım en önemli inceleme kaynağı larak aya çıkar. smanlı İmparatrluğu'nun 15. ve 16. Yüzyıllaraki gücünü bu yüzyıllaran günümüze kalan mima yapıtlaraki üstün nitelikleren izleyebiliğimiz gibi, 19. Yüzyılaki ssyeknmik çöküntüyü e, bu çağ yapılarının görkemli kılıfları arınaki sağlıksız urumlarına bulabiliz. Tahçiler genellikle smanlı İmparatrluğu'na çöküş öneminin 1699 aki Karlfça antlaşması ile başlaığını kabul etmişler. Özellikle aske knulara Batı üstünlüğünün hisseilmesi neeni ile Avrupa yaşantısına uyulan ilgi, 18. Yüzyıl byunca sanatta ve saray çevrelenin yaşamına Batı etkisinin başlamasına neen lmuş, bu etki 19. Yüzyılın Batı melineki refrmist havası içine gierek kuvvetlenmiş, Avrupa kültür ve üşüncesi smanlı kültürünün zararına, özellikle başkent çevrelene yerleşmiştir, Enüst ve Fransız evmlenin başlattığı sınıf çatışmaları 19. Yüzyıl Avrupa'sını Batıan Dğuya sarsmış ve yeni ssyal üşüncelen ğuşuna neen lmuşr. Bu araa, çk uluslu smanlı İmparatrluğu a keni yapısınaki bzuklukların ve Batıan aktarılan yeni üşüncelen ışığına çözülerek ufalanmış ve 1922 e tah amınan silinmiştir. smanlı İmparatrluğu'nun çözülmesine neen lan ulusçuluk ilkesi, Naplyn'un yayılma siyâsetinen snra, özellikle İtalya ve Almanya'a aya çıkmış, aha snra bütün 19. Yüzyıl byunca Avrupa'aki özgürlük çabalarına yön veren üşünce larak süregelmiş ve 1. Dünya avaşı snuna a yeni Avrupa hatasının biçimlenmesine ana etken lmuşr Viyana Kngresi'nen snra, sınırları büyük evletler tarafınan tanımlanmış Avrupa hatasınaki ilk eğişiklik, smanlı İmparatrluğu zararına 180 a yeni Yunan evletinin kurulması İle luşmuşr. 18. Yüzyıla Batı Avrupa ülkelene gelişen tahçilik (histcism) akımının etkisi ile başlayan eski Yunan ve Rma uygarlıklarına uyulan ilgi, gierek Yunan hayranlığına (Philhellenism) önüşmüş, bu ise Avrupa sanatına eski Yunan ve Rma uygarlıklarının yüzeysel yinelenmesi lan

2 10 YILDIRIM YAVUZ 1. B.LEWI, The Emergence f Mern Turkey, Lnn: Ryal Instite Öf Internatinal Affairs, 1968 (1961), s H.G. WELL, Th utline f Histry, Lnn: Cassell an C. Lt., 1961 (1920), ss (Alıntı yazarın çevisi.) ne-klâsik biçimlemenin aya çıkmasına neen lmuşr. Naplyn'un Fransa yararına yenien canlanırmayı üşleiği Rma İmparatrluğu'nun ar Avrupa'sına simgesi niteliğine bürünen ne-klâsizm akımı Dğuan Batıya bütün ünyayı etkisi altına alırken, Özellikle, mima biçimleme larak smanlı İmparatrluğu'nun başkentine e 18. Yüzyıl snlarına kenisini göstermeye başlamıştır a III. elim'in tahta geçmesi ile başlayan, İmparatrluk çökünceye kaar süren, ve hatta çöktükten snra a evam eecek lan Batı meline yenileşme hareketle, bu biçimlemenin ana neenlenen bi lmuşr. 18. Yüzyıl başlarına, özellikle Fransa ile başlayan resmi lmayan ilişkiler, İstanbul'aki saray çevrelene Fransız kültürünün bir süre için yerleşmesine neen lmuş, Fransız bahçele, Fransız biçimlemeli ev eşyaları ve cc süslemeler ma haline gelmiştir Yüzyıla ise Fransız kültürü, İngiliz ve Alman kültürle yanına etkisini sürürmüş, bu etkilen ışığına aya çıkan mima biçimler, İmparatrluk üzeneki Batı kaynaklı emparyalist baskıların görsel kanıtları larak günümüze kaar yaşamışlarır. III. elim'in ilk refrmları özellikle aske alanları kapsaığı için, bu evire yapılan ilk ne-klâsik biçimli yapılar, genellikle yabancılar tarafınan inşa eilen büyük aske kuruluşlar, kışlalar, ve aske kullar lmuş, bunlar başkentin türeş (hmgeneus) biçimsel yapısına, büyük inî kuruluşlar ışınaki ilk ölçek eğişiklikleni getirmişler. 18. Yüzyıla gelişen tahçilik akımının Avrupa halkları üzeneki en Önemli etkisi, 19. Yüzyıl uygarlığına amgasını vuran ulusçuluk kavramının gelişmesine görülür. 19. Yüzyıl başlarına eğin bir kaç sylu ailenin egemenliğine yaşayan, kültür birliğine sahip geniş halk kitlelenin ayınlar ylu ile kökenleni araştırmaları snucu başlayan ulusal kıpıranmalar, yüzyılın alarına İtalya ve Almanya evletlenin kurulmasına yl açarken, Rusya, Avusrya, ve smanlı Devleti'nin enetimi altına, özellikle Balkanlara yaşayan azınlıkların a bağımsızlık çabalarına neen lmuşr. H.G.Wells'e göre: 19. Yüzyıl ulusçuluğunun ana üşüncesi, her milletin keni sınırları içine bağımsız yöntemlerle ve herhangi bir başka ulusun karışması lmaan yönetilme ve egemen lma isteği ii. Bu üşüncenin sakıncalı yönü ise, 19. Yüzyıl insan tpluluklarının, özellikle gereksinmeler açısınan, ünyanın her nktası ile ilişkileni sürürmek zruna lmalarına yatıyru. Dlayısı ile, ulusçuluk üşüncesine kşut yürüyen iğer bir üşünce e ppagana ylu ile 19. Yüzyılın ikinci yarısına etkin lmuşr. Bu, kuretli ve gelişmiş lan ülkelen, az gelişmiş ülkeler üzene, yönetim, enetleme ve kruma hakkına sahip lma isteğini yasallaştırmaya çabalayan emperyalizm üşüncesiir Yüzyıl Avrupa'sına yapay çevrenin biçimlenmesine, birbine kşut larak gelişen bu iki üşüncenin katkısı büyük lmuşr. Enüst evminin aya çıkarığı yeni kent-sylu sınıfın beğenileni yanıtlayan geçmişin görkemli biçimlemele, yeni işlevl-ere ve ulusal özlemlere göre yinelenirken, emperyalist üşüncenin gereği ev ölçekli yapılar, 19. Yüzyıl mima seçmeciliğinin görsel kanıtları larak Avrupa kentleni süslemişler. 18 lere Avrupa ile başlayan yğun ilişkiler snucu, smanlı İmparatrluğu yapısınaki eğişim üzene, Batıa gelişen bu

3 ULUAL MİMARÎ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) 11 iki üşüncenin etkileni görmemek lanaksızır Fransız evminin getiği özgürlük üşüncesi, smanlı İmparatrluğu'naki ilk etkileni, 1797 en snra Bnapae'ın. I. YAL, Fransız İhtilali ve Türk-.... ^ ,, Fransız Diplmasi Münasebetle, Ankara: Inıa aalarına el kyup, Yunan özgürlüğü ıçm gişimlere Türk Tah Kurumu, 1964,8. ı2. bulunması ile hi sset t irmiş t ir. Yunan ulusçuluğunun 180 a kazanığı zafer, İmparatrluğun ge kalan ömrüne ili ufaklı ulusçuluk hareketle için önemli bir özgürlük simgesi lmuş, ulusçuluk hareketlenin yğunlaştığı Rumeli tprakları ise Avrupa Emperyalizmi'nin göste alanı larak ön plana çıkmıştır. 189 Tanzimat Fermanı ile Batı üşünce ve yaşantısına açılmanın yğunlaşması ile birlikte, özellikle İmparatrluk başkentine, çevre biçimlemesi ve sanat, Batı örnekleni yineliyen bir yöne gelişmiş, Türk müziğine piyan, Türk eebiyatına- man türü Avrupa'an aktarılmıştır. 19. yüzyıla kaar Hassa Mimarları cağz'nan yetişen ustalar tarafınan yürütülen mimarlık işle ise bu yüzyıla gelişen karmaşık mekânsal pblemlen çözümüne, geleneksel yapı yöntemle ile karşılık veremeyen bu cağın tekelinen çıkarak yabancı uyruklu mimarların veya genellikle Batı eğitimi görmüş lan azınlık mimarlarının eline geçmiştir. Avrupaa gelişen ulusçuluk ilkelenin, smanlı başkentine yapılan 19. Yüzyıl yapılarınaki biçimsel yankılarını, öncelikle bu azınlık mimarlarının keni tplumları için yapmış lukları yapılara görmekteyiz. Tanzimat 1 la birlikte gelen yaşam ve eğitim eşitliği içine yapılan, ve bugün çğu halen işlevleni yürüten azınlık kullarının, kiliselen, v.b. yapıların biçimlemele, eski Yunan mimasinin yüzeysel bir yinelenmesinen başka bir şey eğilir. Öte yanan, tplumu ve kurumları yenileştirmek için Batı melini seçen saray ve çevresinin önayak luğu yğun yapı çalışmalarına görev alan yabancı uyruklu veya azınlık mimarların aya kyukları yapıtlara, sn emleni yaşamakta lan bir büyük İmparatrluğun, Batıaki örneklene benzeme çabası içine kabulleniği, ev ölçekli, seçmeci biçimli, abaılmış biçime süslemeli, ve Batı Emperyalizmi'nin, İstanbul'aki simgesi haline gelen bir yapay çevre anlayışı görülmekteir. II. Mahmut'la birlikte, Fetih'en be Avrupalı tüccarların ve yabancı elçiliklen kenilene Özgü yaşantılarını sürürükle Galata'nm bitişiğineki Beşiktaş sahillene, Batı yaşantısının işlevlene uygun, ne-klâsik biçimli, görkemli yeni saraylar bölgesi, Tpkapı arayı'nın alçakgönüllü, insan ölçeğine saygılı mekânlarına yeğ lmaya başlanmış, 4. M. CEZAR, sanatta Batıya Açılış ve ve Abülmeci'in tahta geçmesi ile birlikte, eski saray bütünü sman Hamı, İstanbul: Türkiye İş.,,..,,. 4 _.., ıne-r. i J Bankası, 1970, s. 82. ile terkeilmiştir. Böylece, 1850 leren başlıyarak, sınırlarının ışına taşan Galata, Beyğlu, Beşiktaş, aköy, ve yüzyılın sn çeyreğine Yılız çevresi, Şişli, Nişantaşı, Maçka bölgele, yeni yetişme smanlı kent-sylusunun beğeniği Batı üzenineki yaşantının göstergesi larak, sur içineki eski İstanbul kentinen farklı bir biçimleme ve ölçek ile büyümeye başlamışlarır. Bu evire, - sur içineki- eski kent kusuna yapılan benzer eğişiklikler ise, genellikle.bu yıllara gelişen-, ve azınlık tüccarların tekeline geçen ticaret işlevlenin yğunlaştığı, Eminönü, ultanhamam, Hanlar bölgesi ile, evlet eylemlenin yürütülüğü, Bab-ı Alî ve Ayasfya yörelene görülmüştür. Batı Emperyalizmi'nin, özel bankalar, Levantenler ve azınlık tüccarlar aracılığı ile sürürüğü sömürü üzeni gereği, Batı seçmeciliğinen esinlenmiş çk katlı bankalar, Batı üretiminin iştah açıcı mallarının sergileniği ükkanlar, ve para ünyasının

4 12 YILDIRIM YAVUZ 5. Ş. MARDİN, The Genesis f Yung ttman Thught, Pncetn. N.J.; Pncetn University Press, 1962, s B. LEWI, The emergence f Mern Turkey, Lnn: Ryal Instite f Internatinal Affairs, 1968 (1961), as GUlhane Aske Tıp Mektebi, ilk larak 1826 a, Şehzaebaşı'na, Tulumbacıbaşı knağına açılmış, 186 a Tpkapı arayı içineki tlukçu Kışlası'na, 189 a Galatasaray'a taşınmış, 1898 e Hayarpaşa'aki yeni yene geçmeen önce, 1876 a tekrar tlukçu Kışlası'na öğretime evam etmiştir. Örgütün kuruluğu yıl lan 1889 a Gülhane Askerî Tıp Mektebi'nin bu kışlaa bulunuğu anlaşılmaktaır.. ERGİN, Türkiye Maaf Tahi, c., İstanbul, 1941, s B. LEWI, The Emergence f Mern Turkey, Lnn! Ryal Instite f Internatinal Affairs, 1968 (1961), s E.E. RAMAUR, The Yung Turks, Pncetn, N.J.: Pncetn University Press, 1957, s B. LF.WI, The Emergence f Mern Turkey, Lnn: Ryal Instite f Internatinal Affairs, 1968 (1961), s. 21. bütün karmaşık işlemlenin yürütülüğü iş hanları, Bizans'tan be pek fasla eğişmeyen, engebeli ve aha insancıl ilişkilere göre biçimlenmiş arsalar üzene yükselmiş; ve bu yapılar, Galata Köprüsü'nün iki başına, kentin ölçülü kusuna yabancı, plansız uygulamaan ötürü e tam larak Batı meli kentleşmeyi yansıtmayan, karanlık, sıkıcı, ve üzensiz iş merkezle luşrmuşlarır. Tanzimat Fermanı'mtı getirmiş luğu eşitlik ve üşünce Özgürlüğünün rahatlığı içine, ve Batı ülkelenin üüsü ile Balkanlara gelişen ulusçuluk hareketlenin imparatrluk üzeneki yıkıcı snuçlarını görmeye başlayan smanlı ayınının, beceksiz evlet yönetimine karşı ilk tepkile Abülaziz zamanlarına rastlar. Kırım avaşı ile başlayan eknmik ve plitik çöküntünün ayanılmaz byutlara varığı bu öneme, özgür Batı eğitimi ile yetişmiş smanlı ayınlarının bir kesimi, smanlı ulusçuluğu ilkelene ayanarak, parlamenter yönetim gibi, Batının plitik kurumlarının benimsenip, in ve il farklılığı gösteren çeşitli uluslaran kurulu İmparatrluğun bütünlüğünün sağlanması gerekliliğini savunmuşr. smanlı ulusçularının bu görüşle, Şef Man'e göre, aha baştan başarısız lmaya mahkûmu, çünkü, Batının plitik kurumlarını, Müslüman bir alt yapıya ma lanağı yk. 5 Nitekim, smanlı ulusçuluğu kavramının imparatrluğu parçalanmaktan alıkyamıyacağı gerçeği, yüzyılın snlarına geliniğine aha klay algılanabilir lmuşr, işte 1908 evmini ve ikinci parlamenter yönetimi hazırlayan Türk ulusçuluğu üşüncesi böyle bir am içine gelişme lanağı bulmuşr yılları arasınaki tekelci Abülhami yönetimine karşı ilk özgürlükçü gizli örgüt, 1889 a, yani Fransız evminin tam 1 üncü yılına kurulmuşr Mayısına, Aske Tıp Mektebi 'nin 7 bahçesine kurulan bu örgütün ilk üyele, h'li ibrahim Tem, Kafkasya'lı Mehmet Reşit, Arapkir'li Abullah Cevet, Diyarbakır'lı Ishak ükuti, ve büyük bir lasıllıkla, Baku'lü Hüseyinzae Ali aınaki tıp Öğrencile iiler. 8 Bursa Vilâyeti Maaf Müürü iken, 1889 Pas ergisi'ni görmek gerekçesi ile yu ışına gien, ve Pas'te kalarak Auguste Cmte'un lumculuk (psitivist) felsefesi etkisine çıkarığı Meşveret ergisi ile Abülhami yönetimini eleştiren Ahmet Rıza, istanbul'aki örgütü, üşünce yönünen en çk etkileyen kimse lmuşr. lumculuk felsefesinin en önemli kuralı lan üzen ve ilerleme ilkesi, büyük bir lasılıkla, örgütün İttiha-ı smanî lan aının, 1895 yılına, İttiha ve Terakki larak eğişmesine neen lmuşr evmini hazırlayan, ve imparatrluğun sn evne II. Meşrutiyet yönetimine neen lan örgütün kuruluş neenle arasına, Abülhami yönetimine göstelen tepki kaar, Müslüman Türk ulusçuluğu ilkesi e görülebilir. Devmi hazırlayan Jön Türkler arasına öncele iki üşünce çarpışmıştır. Bunlaran bir tanesi yönetime insel ve ulusal azınlıklara bağımsız yetkiler vermek, iğe ise imparatrluğun ana yapısını meyana getiren Türklere üstünlük tanımak ilkeleni savunmakta iiler Temmuzuna, başkentteki kargaşalıklaran fayalanan Avusrya'nın Bsna-Hersek'i, Yunanistan'ın Git'i tpraklarına katması, ve Bulgastan'ın bağımsızlığını ilân etmesi, ikinci üşüncenin güçlenmesinin neenlenen bi lmuşr. aray ve çevresinin evlet yönetimineki üstünlüğüne sn veren 1908 evmini hazırlayan

5 ULUAL MİMARI ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) F.AHMAD, İttiha ve Terakki ( ), istanbul: aner Yayınevi, 1971, ss Yeni TUrk Ulusçulugu'nun felsefesini aya kyan önemli üşlinür Ziya Gökalp'in, 1 Ağusts 1918 tahli ve 52 numaralı Yeni Mecımıa'a yayınlaığı "Maaf ve Hars" alı yazıan alınan aşağıaki bölüm, bu üşüncenin yeni lizen üzeneki etkisini belime yönünen önemliir....russeau'an feyyaz (vemli) bir mantizm ğuğu gibi, bugünkü Türkçülükten e feyyaz bir hayatçılık ğacaktır. Fakat bu hayatçılık yalnız eebiyata münhasır lmayacak, içtimai müesseselen hepsine şamil bulunacaktır. Meselâ, knuşulan lisana avet, lisana hayatçılxktır. Halk musikisine önüş, musikie hayatçılıktır. Bu üsru mimaye, a ve saln tefşatına, ressamlığa, hatta bütün ince elişlene tatbik eersek beiiacta (estetik bilimi) a umumi bir hayatçılık husule gelir... Y.H. BAYUR, Türk inkılabı Tahi, c., kısım 4; Ankara; Türk Tah Kurumu, 1967, s Fransız mimarı Alexaner Vallaury ve Alman mimarı Jachmun, smanlı imparatrluğu'na mimarlık öğretimi yapan ilk resmi eğitim kuruluşlarına görev alan yabancı eğitmenler lmuşlarır. 188 yılına açılan anayi-i Nefise Mektebi ( fiüzel anatlar Akaemisi ) ne mima ersle veren Vallaury, anayi-i Nefise Mektebi (bugünkü Eski Şark Eserle Müzesi), istanbul Arkelji Müzesi, Duyûn-u Umumiye binası (bugünkü İstanbul Erkek Lisesi), Hayarpaşa Aske Tıp Akaemisi (bugünkü Hayarpaşa Lisesi), Galata smanlı Bankası binası ite bazı özel ahşap knak ve yalıları yapmıştır. Alman mimarı Jachaun ise, 1884 e açılan Merese-i Mülkiye Mektebi (Yüksek Mühenislik kulu)ne, 1890 an başlıyarak mimarlık ersle vermiş lup, irkeci Garı ile iğer hazı özel binaları yapmıştır. M. CEZAR, anatta Batıya Açılış ve sman Hami, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 1970, s. 11. Müslüman Türk ulusçuluğu üşüncesi, özellikle 1912 Balkan avaşı"nan snra kuvvetlenmiş, Müslüman Arnavut'ların İmparatrluktan ayrılmaları, ve Müslüman Arap ulusçuluğuna lagelen gelişmeler, smanlı ulusçuluğu plitikasının tümen terk eilmesine, ve aşırı bir Türk ulusçuluğu lan Turancılığın ilke larak benimsenmesine yl açmıştır. 11 Türk ulusçuluğu üşüncesi, arasınaki II. Meşrutiyet evne yürütülen ber türlü işleme amgasını vurmuşr. Ulusal bir plitika ve eknmi yaratma çabalarının yanısıra, yazına getilmeye çalışılan il yalınlığı, resime ele alınan yöresel knular, ve yüzyıllık bir araan snra yeni yetişmeye başlıyan Türk mimarları tarafınan yaratılmaya çalışılan ulusal bir mima biçimi hep bu üşüncenin ürünleni belirlemekteir. )2 Türk ulusçuluğu üşüncesinin, günün kşullarınan layı, Batı eğitimi görmüş smanlı ayını tarafınan aya atılığı bir gerçektir. Batı uygarlığına yetişme çabası île geçen yüzyıllık bir öneme luşan eğişikliklen, smanlı ayınına Batı çizgisine bir üşünce yapısı getiği e kuşku götürmez. Nitekim, 20. Yüzyılın başlarına gelişmeye başlayan, ve 1908 evminen snra güçlenen ulusal mimarlık ilkeleni inceleiğimiz zaman bu üşünceyi kanıtlama lanağını bulabiliz. Tahçilik akımının etkisi ile Dğu uygarlıklarına uyulan ilgi 18. Yüzyıla kaar ayanır. Fransa'aki ilk sürekli smanlı elçisi Es-eyyi Ali Efeni'nin Pas'te uyanırığı cşkunluk, Fransız giyimini etkileyecek kaar büyük lmuşr. İngiliz mimarı Jhn Nash'ın 1818 e Bghtn'a yaptığı Kraliyet Pavynu, Binbir Gece Masallarını hatırlatan, seçmeci bir biçimleme kaygısı göster. Yüzyılın snuna ğru gelişen A Nuveau akımının ise Uzak Dğu'nun estetik anlayışınan etkileniği bilinmekteir. III. elim'le başlayan Batılılaşma sürecine en önemli etken, smanlı eğitim üzeninin yenileştilmesi çabaları lmuşr. Bu çabaa görev alan Avrupa'lı öğretici ve teknisyenlen smanlı başkentineki çalışmaları genellikle Batı uygarlığı'nın teknik ve biçimleni yansıtmışlarsa a, özellikle resim ve mimarlık gibi görsel nitelikli alanlara çalışan yabancılaran bir kaç tanesinin, bulunukları çevreen etkilenikle e görülmüştür. İmparatrluk başkentine aya kyukları yapıtlara bu etkinin yansıması en çk Fransız mimarı Alexanre Vallaury ve Alman mimarı Jachmun'a görülür. 1 Bu iki mimarın, keni ülkelene alıkları eğitim snucu, günün ma lan seçmeci biçimleni yansıtan yapıtlarının bazılarına, smanlı mimasinen esinlenmiş bir izi yüzeysel üzenlemelere tanık lmaktayız. Vallaury'nin Galata'a yaptığı en önemli yapıtı smanlı Bankası'na, Batı seçmeciliğini yansıtan yeni-rönesans biçimlemeyi, bulunuğu çevreye aykırı üşmeiği için yeğ tarken, Cağalğlu'na yaptığı Duyûn-u Umumiye'e benzer bir yeni-rönesans kütle üzene siv kemerli pencereler, geniş saçaklar, ve saçak payanaları kullanmasını, yine tahi çevreye uyma çabası larak nitelenirebiliz. Jachmun'un ultanhamam'a yaptığı Deutsche ent Bank, Alman eknmik gücünün simgesi larak, 19. Yüzyıl a Avrupa mima biçimleni yinelerken, irkeci Garı'nın ne-bak kütlesi üzene bursa kemerli pencereler, geniş saçaklar, ve minare biçimli saat kulele eklenmiştir. Böylece aya çıkan yapılar, Avrupa seçmeciliğine eklenen klâsik smanlı biçimle ile gap bir kargaşalık göstermekte iiler. Bülent özer, smanlı İmparatrluğu'na gelişen si'çmci ligin, Batıa luğu gibi kültürel yönen beslenen ve tplumun ünya görüşüne ayanan

6 14 YILDIRIM YAVUZ 14. B. ÖZER, Rejynalizm, Universalizm, ve Çağaş Mimamiz (/zene bir Deneme, İstanbul: t.t.u. Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1964, ss ÖZKAN, Mimar Veat Tek ( ), «imarlı*, sayı; 11-12, 197, ss Dktra çalışmalarım neeni ile tparlayabiliğim, Mimar Ahmet Kenıalettin Bey'in tasarlaığı ya a yaptığı yapıların ökümü şöyleir: Knutlar: Galip Bey Köşkle (Rumelihisarı), İsmail Bey knağı (Nişantaşı), ultan köşkü (Enver Paşa köşkü, aköy), Ratip Paşa knağı (Çamlıca Kız Lisesi, Acıbaem), Hakzeegân Apamanları (Laleli), Binci Evkaf Apamanları (Anafaalar, Ankara), Vakıf evle (İstasyn caesi ve HamamÖnü, Ankara); Camiler: Bstancı, Bebek, Bakırköy, Yeşilköy, uaiye, Kamer Han (Beyğlu, İstanbul); Türbeler: Ahmet Ceva Paşa (Fatih), Gazi sman Paşa (Fatih), Mahmut Şevket Paşa (Hüiyet-i Ebeiyye tepesi), V. Mehmet Reşat (Eyüp), Ali Rıza Paşa, Hüsnü Paşa; kullar: Bstancı ilkkulu, Ayazma İlkkulu (Üsküar), Taşmektep (Göztepe), Reşaiye İlkkulu (Eyüp), Mimar Kemal İlkkulu (Ankara), Atatürk ilkkulu (Ankara), Karaağaç ilkkulu (Karaağaç, Eirne), Hamiiye Meresesi (Yavuz elim), Fethiye Meresesi (Çarşamba), Mereset-ül Kuzat (üleymaniye), Uşak Meslek kulu, Gazi Eğitim Enstitüsü (Ankara). öğrenci yuru (Şehzaebaşı) ; İş Hanları: Binci Vakıf Hanı (ultanhamam), İkinci Vakıf Hanı (ultanhamam), Üçüncü Vakıf Hanı (Beyğlu), Dörüncü, Vakıf Hanı (irkeci), İkinci Vakıf Hanı (Ankara); Devlet Yapıları ve Kamu Kuruluşları: Filibe Garı, Eirne Garı, D.D.Y. İşletme Binası (Ankara), aaret ve Şurayı Devlet (Bab-ı Ali, İstanbul), Banırma Hükümet Knağı, Ayın Evkaf Müürlüğü, Valie ultan Hastahanesi Müürlük binası ve İç hastalıklar Pavynu (Gureba, İstanbul), Hayarpaşa göçmen misafirhanesi (yıkılmıştır), Ankara Palas teli; Tasarımları tamamlanan fakat yapılamayan veya yarım kalan yapılar: V. Vakıf Hanı (İstanbul), VI. Vakıf Hanı (İstanbul), VII. Vakıf Hanı (İstanbul), Binci Şehir Hanı (Karaköy, İstanbul), Geikpaşa Mühenis Mektebi, Şam Meresesi, elahattin Eyyubi Türbesi (Şam), Ayın'a banka ve cami. Bursa Hükümet Knağı, Evkaf Nezareti (İstanbul), ittihat ve Terakki Kulübü şubesi (Şam), çeşitli gazinlar, çeşitli Evkaf airele. belirli bir kaynağa sahip lmaığını, ve bu seçmeciliğe yapıtları ile tepki gösteren başlıca Türk mimarlarının Kemalettin ve Veat Beyler luğunu söyler. lk Veat bey ( ), Galatasaray Lisesi'nin 2. sınıfınan ayrılıktan snra, Pas'te 9 yıl kalarak Acaemie Julien' e resim ve Ecle Centrale'e mühenislik kumuş, Ecle Natinale es Beaux As'a mimarlık öğrenimini yaptıktan snra yura önerek Arabesk (sic), smanlı, elçuk mimarlığı üzene çalışmış, tahsel Türk mimarlığını keni yapıtları için kaynak larak kullanmağa çalışmıştır. 15 Mimar Kemalettin Bey ( ) ise, 1891 yılına Henese-i Mülkiye Mektebi'ni Jachmun'un öğrencisi larak bitirmiş, 1895 e Almanya'a eğitimine evam için yutan ayrılmış, 19 yılına İstanbul'a önerek özel atelyesini açmış, ve ayrıca Henese-i Mülkiye Mektebi'ne mimarlık eğitimine öğretici larak katılmıştır. II. Meşrutiyet evne kaar geçen sekiz yıl içineki üretimi, genellikle bugün bir çğu yıkılmış lan özel knutlaran meyana gelmiştir. Ancak, 1910 yılına ultan Reşat için özel larak tasarlaığı türbe ve yanınaki kul yapısı ile ikkati çeken Kemalettin Bey, 1911 yılına, Ürgüplü Hay Efeni'nin Evkaf Nazırı lması ile birlikte, Evkaf Nezareti İnşaat ve Tamirat Müürlüğü ser-mimarlığma atanmış, ve I.Dünya avaşı*nm snuna kaar bu göreve kalarak en önemli yapıtlarını bu evree vermiştir. 16 II. Meşrutiyet ev Türk mimasinin en önemli iki temsilcisinen bi lan Kemalettin Bey'in bu evireki yapıtlarınan bir kaç tanesinin incelenmesi, bize Türk ulusçuluğu üşüncesinin üzeneki Batı etkileni göstermeye yetecektir. mmm &M C'^+j-mı+ J, 4?İ' *,*J? Şekil Vakıf Hanı, zemin kat plânı. Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Fatih, İstanbul. Belge n. 125-aT VI, ~ jtffiş^tff+'&t J -»-. *

7 ULUAL MİMARÎ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) Bu bilgi, 1975'in Aralık ayına, Kemalettin Bey 1 in ikinci hanımı lan sayın abiha prel ile yapılan bit görüşme snucu ele eilmiştir. 18. Şekil 1. e, Han'ın yer katı planının özgün çizim kpyası velmiştir. Mavi renkli çizim muşambası üzene çini mürekkebi ile yapılan planın a üstüne, eski harflerle Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun, înşaat ve Tamirat Heyet-i Fenniyesi yazısı lastik amga ile vurulmuşr. Damganın hemen altına, çini mürekkebi ile yazılı Celal Bey Hanı Ciheti yazısı bulunmaktaır. Paftanın sağ (ist köşesine, iki izin haline, yine eski yazı ve çini mürekkebi ile yazılmış, Yeni Camie Vani Efeni Meresesi arsasına inşa lunacak hanın pjesiir yazısı bulunmaktaır. Paftanın sağına, üşey yöne, zibak ciheti yazılmıştır. l alt köşee, çini ile yazılmış inşaat ve Tamirat Müür ve ermimarı yazısının altına, Kemalettin Bey'in eski harflerle attığı imzası bulunmakta, aa zemin katı ve altına a Mikyası 1/50 metre yazmaktaır. Plan üzeneki 'ölçüler bugünkü Latin rakkamları ile velmiş, yalnız mehal, asansör, ve kahve cağı tanımları eski harflerle yazılmıştır. Kemalettin Bey'in yılları arasına ürettiği yüzlerce yapıtın en önemlile, hiç kuşkusuz, tahçiler tarafınan a sık sık aları geçen ö aet iş hanıır. Binci, İkinci, Üçüncü, ve Dörüncü Vakıf Hanları iye bilinen bu hanlaran üç tanesi, irkeci ve ultanhamam iş merkezlene, birbirlene çk yakın arsalar üzene kurulmuşlarır. Yalnız Üçüncü Vakıf Hanı, Beyğlu'na, Ağa Hamam'ı yakınına yapılmıştır. Tasarımlarına, Kemalettin Bey'in Evkaf Nezaretine ilk giği yıl lan 1911 e başlanan ilk üç Hanın yapımları I. Dünya avaşı'nan önce bitilmiş, tasarımına ne zaman başlanığı tam larak saptanamayan Dörüncü Vakıf Hanı ise, ancak 192 ten snra tamamlanabilmiştir. 17 Yapımı savaş yıllarına tamamlanan Binci Vakıf Hanı, 18 ultanhamam'a, bugünkü Şeyhülislâm Hay Efeni ve Vakıf Hanı Caelenin kesiştiği köşeeki arsa Üzene, Deutsche ent Bank*in tam karşısına yapılmıştır. Kuzey yönünen, 1975 yılına yıkılmış lan Celâl Bey Hanı'na bitişik lan Binci Vakıf Hanı'nm gişi, Vakıf Hanı caesine açılan Rahvancılar skağmaır. Hemen hemen kareye yakın bir arsaya ran Han, özellikle eş üzenli katlarına, kesişen iki ğrul üzene bakışımlı (symmetcal) bir şekile planlanmıştır. Yer katına, Han'ın Kuzeybatı köşesine bulunan giş hlünen, üze cam çatı ile öülü ışıklığa geçilmekte, gişin tam karşısına ufak bir kahve cağı yer almaktaır. Işıklığa açılan kare planlı meven ve asansör kvası katları birbine bağlamaktaır. Han'ın yer ve ara katı tek bir kiralık mekân larak üzenlenmiş lup, bugün, Yapı ve Krei Bankası, ultanhamam şubesi larak Şekil Vakıf Hanı, binci kat plânı, Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Fatih tstanbul. Belge n. 125-aT VI, 8-16.

8 16 YILDIRIM YAVUZ 19. Şekil 2 e, Han'ın binci katının özgün çizim kpyası görülmekteir. Mavi renkli çizim muşambası üzene çini mürekkebi ile yapılan planın a üstüne yine Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun İnşaat ve Tamirat ffeyet-i Penniyesi amgası bulunmaktaır. ag üst köşee eski yazı ile, Yeni Camie Vani Efeni Meresesi arasına inşa lunacak hanın pjesiir yazısı ile, sl Üst köşee, Fransızca, Ministere e L'Bvkaf, Pjet 'une Maisn e Rapp, Vani Effeni Han yazıları görülmekteir. l alt köşee, Kemalettin Bey'in Evkaf Nezaretine geçmeen önce, keni atelyesine yapmış luğu tasarım paftalarına vuruğu, eski yazı ve Fransızca larak hazırlanmış amga bulunmaktaır. Bu amganın üst kısmına, süslü eski yazı ile Mimar Kemalettin, altınaki izine ise Fransızca larak Pf. A. Kemalettin, Ingenieur-Architecte sözcükle ile, amganın altına mürekkeple ve eski harflerle atılmış imza bulunmaktaır. Alt aa, eski yazı İle, binci kat ve mikyası 1/50 metre ile Fransızca larak premier etage ve echelle 1:50 eözcukle yer almaktaır. Planın sag Üst köşesine Fransızca larak Hur upâur u Visin yazısı ile, plan içine ilgili yerlere yine Fransızca larak Vestibule, Cir, Cur hauteur.90, Ascenseur, Tilette yazıları île valet mekanlarına ayrıca eski yazı ile hela sözcükle görülmekteir. Kemalettin Bey'in özel amgasının bu plan Üzene bulunması, Binci Vakıf Hanı tasarımının, Evkaf Nezaretî'neki ilk işlenen bi luğuna işaret etmekteir. kullanılmaktaır. Yapının iğer katlarına, meven kvasını çevreleyen U biçimli bîr kr üzene 10 aet kiralık a, ve krun uçlarına a, ışıklığa bakan bir aet alafranga, bir aet e alarka valet bulunmaktaır. Han'ın yüzey ğrullarına rastlayan ikişer aet a, ara kat üzeneki üç kat byunca, 85 cm. ışarı taşırılarak bakışım vurgulanmıştır. Ayrıca, Han'ın Güneyğu köşesi yüzeye yuvarlatılarak, Şeyhülislâm Hay Efeni ve Vakıf Hanı caelenin kesiştikle nkta belirginleştilmiştir. 19 Brumla birlikte yei katlı lan yapının yüzeyi, birbinin benze 14 bimsel (mular) ilime bölünmüş, her ilim üşey yöne eş-eğer bir şekile üzenlenmiştir. Her bimsel yüzey Şekil. 1. Vakıf Hanı, yüzey tasarı Çizimi. Vakıflar Genel Müürlüjjii. Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi. Fatih. İstanbul. Belse N. 125-aT VI, 8-16.

9 ULUAL MİMARÎ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) 17 iliminin yer katına bir büyük vitn ile, ara katına yatay bir iktögen pencere bulunmaktaır. Bunan snraki üç katın pencerele, yüzeyen gintili bir pan üzene, bütünlük gösteren bir biçime üzenlenmiş lup, kare biçimli binci kat pencerele üz taş kemerlerle, ikinci kat pencerele ise pencî kemerlerle geçilmişler. Üçüncü kata panyu tamamlayan pencî kemerli, üçlü pencereler, sn kata yinelenmişler. Bimsel yüzey ilimlenin yuvarlatılan köşeye rastlayan üç tanesinin üşey üzenlene, köşenin önemini belirleyen bazı eğişiklikler yapılmıştır. Yer ve ara katta bulunan büyük kiralık mekânın gişini belirleyen bu ilimleren aakinin iki yanına, üzene klasik smanlı biçimli kln başlıkları lan, 'iki yuvarlak mermer sün bulunmaktaır. Bu üç ilimeki Şekil Vakıf Hanı, görünüş. Güneyğu'an

10 18 YILDIRIM YAVUZ 20. Şekil e, Han'ın yüzey üzenlemesinin özgün gizim kpyası velmiştir. Kağıt üzene çini mürekkebi ve kurşun kalemle yapılmış lan, ve yapının ğu yüzünü gösteren tasarı çizim Üzene, yalnız Fransızca larak Façae Pncipale, Echelle 1:50 yazıları bulunmaktaır. Yuvarlatılmış köşenin yüzey üzenlemesine, üçüncü ve örüncü katlara görülen üçlü pencereler, esas yapıa ikili larak eğiştilmişler. ara kat pencerele pencî kemerlerle geçilmiş lup, üçüncü ve örüncü kat pencerele, ilim genişliğinin yetersizliği neeni ile, üçlü yene ikili larak üzenlenmişler. 20 Han'ın tüm yüzeyle, binci katın altınan ve üçüncü katın üzenen geçen, biçimkesitli (pfile) ve sürekli taş kuşaklar ile yatay yöne üç ana bölüme ayrılmış lup, bu bölümler keni içleneki pencere üzenlene bütüncül bir yaklaşım göstermekteirler. Özellikle Rönesans saray mimasine görülen bu bölünmenin neeni, Klasik Çağ mimasinen esinlenen italyan Rönesans yapılarına, Yunan Çağı'nın geçerli üç üzeninin (Dc, Inic, Cnthian) yapı yüzeyinin üç ayrı bölümüne, aynı ana kullanma çabasına ayanmaktaır. 19. Yüzyıl seçmeci Batı mimasine e çk görülen bu yüzey üzenlemesinin Mimar Kemalettin'in yapıtlarına yansımasının neenini, mimarın almış luğu Batı kaynaklı eğitime aramak gerekir. Binci Vakıf Hanı'nm yüzey üzenlemesi, ökme emir payanalar üzene uran, alt yüzle nakışlı, geniş saçaklarla bitilmiştir. Klasik evir smanlı mimasinen esinlenen yüzey süslemelene gelince, bunlar, üçüncü ve örüncü kat kemer aynalarına yerleştilen mavi-yeşil renkli üz çiniler, kemer aralarına ulan kabama taş zetler, çıkmaları taşıyan sarkıt (stalactite) süslemeli taş payanalar, yer katına, köşe gişinin iki yanına bulunan sünlar üzeneki sarkıtlı başlıklar, saçak altına sürekli lan ve ayrıca üçüncü kat pencerele üzene kesintili larak kullanılan üstle Türk üçgenle ile süslü silmeleren, ve saçak altınaki yağlı bya nakışlaran meyana gelmiştir. Ağır görünüşlü kesme taş kılıfının arına, çelik yapı bimle ile yapılan öşemeler, merkezcil ısıtma üzeni, asansör gibi batı kaynaklı gereçler, yüzyıl başına İstanbul iş çevrelenin Batı kökenli yapay çevre tkusunu kanıtlamaktaırlar. imparatrluğun sn evne, büyük ölçekli, karmaşık yapıları üstlenecek yerli yüklenici (müteahhit) firmaların ykluğu, bu yapıların yapım işlenin yabancı yüklenicilere velmesine neen lmuşr. Binci Vakıf Hanı'nın yapımını a yabancı bir firmanın yükleniğini, natım ve ısıtma tasarımlarının a ışarıa yaptırılığını bilmekteyiz. Mimar Kemalettin'in çizimlene görülen Fransızca açıklamaların ve planların Latin rakkamları İle ölçülenilmelenin neeni e bu lsa gerektir. ::. Şekil Vakıf Hanı, zemin kat plânı. Röleve: Y. Yavuz, Aralık Şekil Vakıf Hanı, 1. ve 2. kat plânı. Röleve: Y. Yavuz, Aralık 1975.» : «?.ç}±ş.j!wi»-..: --r>"- m

11 ULUAL MÎMARt ÜZERÎNDEKÎ BATI ETKÎLERÎ ( ) 19» w nınt» ı r-j-.. ; /-v Şekil Vakıf Hanı, ön-yiiz tasarı çizimi Vakıflar Genel Müürlüğü., Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi. Belge n. 125-a IV, 1-. Şekil Vakıf Hanı, DgVan görünüş.

12 20 YILDIRIM YAVUZ 21. Şekil 7 e, Han'ın yüzey üzenlemesinin özgün çizim kpyası velmiştir. Kağıt üzene çini mürekkebi ve kurşun kalemle yapılmış lan ve yapının ar yüzünü gösteren tasarı çizimin sağ üst köşesine Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun amgası ve nun altına üç izin larak, çini ile yazılmış ultan Hamamına inşa lunacak Vakıf Hanı, cephe resmi, mikyas 1/50 metre yazıları bulunmaktaır. l üst köşee, Fransızca Ministâre e L'Evkaf, Pjet 'un Maisn e Rapp, ultan Hamam, anikjilar yazısı görülmekteir. l alt köşee, tnşaat ve Tamirat Müür ve ermimarı yazısının altına Latin harfle ile Pf. A. Kemal ve eski yazı ile Kemal imzaları bulunmaktaır. aa, eski yazı ile mikyas 1/50 metre yazısı tekrar eilmiş lup, sağ alt köşee Mayıs 27 (1911) tahi atılmıştır. Çizime yapının sağ alt köşesine görülen ufak çeşme yapılmamıştır. 22. Şekil 9 a, Han'ın yer katının özgün çizim kpyası velmiştir. Mavi renkli çizim muşambası üzene çini mürekkebi ile yapılan planın sağ üst köşesineki Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun amgası altına, üçizin larak, eski harflerle Beyğlu'na, Ağa Hamamına inşa lunacak Üçüncü Vakıf Han, zemin katı, mikyas 1/50 metre yazıları bulunmaktaır. l üst köşee Fransızca, Hinistâre e L'Evkaf, Pjet 'une Maisn e Rapp (Tisieme Vakıf Han) a Ağa Hamam, Fez e Chausses, Echelle 1/50 yazısı bulunmaktaır. l alt köşee, eski yazı ile înşaat ve Tamirat Müür ve ermimarı amgası altına, eski harflerle Kemal, ve Latin harfle ile Pf. A. Kemal imzaları yer almaktaır. ağ alt köşeye, eski yazı ile «ayış 27 (1911) tahi atılmıştır. ölçüler Latin rakkamları ile vefilmiş, mektn aları Fransızca yazılmıştır. Plan üzene görülen kesintili çizgiler, öşemee kullanılan çelik yapı bimlenin yer ve yönleni belimekteir. ultanhamam meyanına açılan akaçeşme skağı üzene, çk ar yüzlü bir arsa üzene yapılan İkinci Vakıf Hanı'nın tasarlanmasına yine 1911 e başlanmıştır. Uzun yüzü akaçeşme skağına ik larak açılan bir aralığa bakan beş katlı Han'ın yer ve ara katına yeişer, iğer katlarına ise sekizer aet kiralık mekân bulunmaktaır. Yer katına ve ara kattaki mekanların, birbirlene içeen bağlı, ikişer katlı ükkânlar larak kullanılacakları üşünülmüşse e, ancak yan taraftaki aralıktan yaklaşılabîlen uzun yüzeki ö ükkâna, bugün, Özgün tasarıma aykırı larak iç kran eşilebilmekte, yalnız ön yüzeki iki ükkân işlevleni tasarlanıkları biçime sürürebilmekteirler. Yer katına, akaçeşme skağına açılan, ve tam bakışım ğrulsuna bulunan gişten snra eşilen, ve yapıyı bylamasına kateen krun sağına, sırası ile, asansör, meven kvası, ve valetler yer almaktaır. Bu mekânlar bitişikteki iş hanı ile İkinci Vakıf Hanı arasına kalan ışıklıktan ayınlanmaktaırlar. Han'ın öne ve sl yana bulunan iki ana yüzü, sekiz bimsel yüzey ilimine bölünmüştür. 2 Ön yüzeki üç ilim, yan yüzeki beş ilimen, yüzey genişliğinin farklılaşması neeni ile, aha eğişik bir türe biçimlenmişler. Giş ğrulsuna göre bakışımlı larak üzenlenen ön yüzün aaki ilimi, kr genişliğini yüzeye [yansıtmakta lup, üst üç katta skağa ğru 75 cm. kaar taşarak giş ğrulsunu pekiştirmekteir. Öbür ilimlere, iş ye; tanıtımı için hazırlanmış, geniş yüzeyli mermer kişler ile, geçilen zemin kat vitnlenin üstüneki ara kat pencerele sepet kulbu kemerlerle geçilmiş, böylece bu iki kata bütüncül bir görünüm velmiştir. smanlı mimasine tümen yabancı lan sepet kulbu kemerler Avrupa'a geliştilmiş lup, Mimar Kemalettin 1 in ulusal mimaye getiği yabancı bir öğeir. Yüzey ilimlenin binci ve ikinci kat p.encerele yine bir bütün larak ele alınmış, binci kattaki ikili pencereler üz taş kemerlerle, ikinci kattaki ikili pencereler ise pencî kemerlerle geçilmişler. n katta ufak byutlu iki aet ikili, siv kemerli pencere yüzey üzenlemesini tamamlamaktaır. Ön yüzün a iliminin aha az enli lması neeni ile, buraa ikili pencereler tek'e inilmiş, ara katınaki pencere üze ise sepet kulbu kemer yene siv bir kemerle geçilmiştir. İkinci katın üzenen ve binci katın altınan geçen sürekli taş kuşaklar, Binci Vakıf Hanı'na luğu gibi, yapı yüzeyini yatay larak üç ana bölüme ayırmıştır. Ana ğrulaki çıkmayı taşıyan taş payanaların yma sarkıtları, üst kat pencere kemerlenin aynalarını kaplayan mavi-yeşil çiniler, bu çinilen üst kenarını çerçeveleyen Türk üçgenli silmeler, ve saçak altlarının renkli nakışları, yüzeylere kullanılan, Klasik Çağ smanlı mimasinen esinlenme süslemele meyana getirmekteirler. Tasarımına yine 1911 yılına başlanan Üçüncü Vakıf Hanı, Beyğlu'na, Ağa Hamamı'na, Turnacıbaşı ve Kulğlu skaklarının kesiştiği köşee, yamuk ve eğimli bir arsa üzene yapılmıştır. Eminönü'ne, ticaret ve iş merkezine yapılan iğer üç Vakıf Hanı'nın tersine, yğun bir knut bölgesi içine kurulan Üçüncü Vakıf Hanı, altı katta, kuz aet kiralık knut ve ö aet ükkânı içermekteir. Arsanın elveği Ölçüe, her iki skağa göre bakışımlı larak üzenlenen Han'ın yer katına kuz aet ep ile, ikisi büyük ö aet kiralık ükkân bulunmaktaır. Han'a Turnacıbaşı skağınan gilmekte, ve yapının hemen hemen tam asına bulunan ana meven kvasına eşilmekteir. Ana mevenin açılığı aaki ışıklığm arka tarafınaki ufak bir servis meveni üst katlaraki knut mutfaklarına bağlantıyı 22

13 ULUAL MİMARÎ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) Şekil 10 a, Han'ın binci katının Özgün çizim kpyası velmiştir. Mavi çizim muşambası üzene çini mürekkebi ile yapılan planın sağ üst köşesine Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun amgası. Bunun sağına eski yazı ile levha numarası, numara 8, amganın altına eski yazı ile üç ize, Ağa Hamamına inşa lunacak Üçüncü Vakıf Han, binci kat, mikyas 1/50 metre yazıları bulunmaktaır. l üst köşee, Fransızca larak, Ministere e L'Evkaf, Pjet 'une liaisn e Rapp (Tisieme Vakıf Han) a Ağa Hamam, l.ei Etage, echelle: 1:50 yazmaktaır. l alt köşee, İnşaat ve Tamirat Müür vs ermimarı amgası altına, eski harflerle ve Latin alfabesi ile ayrı ayrı atılmış Kemal İmzası bulunmaktaır. ağ alt köşee ise Fransızca larak, 18 Mai 1911 tahi atılmıştır, ölçüler Latin rakkamları ile velmiş, mekân aları Fransızca larak yazılmıştır. sağlamaktaır. İki yüzeyli Han'ın köşesi pahlanarak belirginleştilmiştir. Eş üzenli katlarına ikişer aet kiralık knut bulunan Han'ın her knuna 6 a, 1 hl, 1 mutfak, 1 bany, 1 valet ve 1 giş hlü bulunmaktaır. Hller, gişler, mutfaklar ve krlar aa bulunan ışıklıktan ayınlanmaktaırlar. Tasarlanan yapıa, sn katta tek knut bırakılıp, iğer knun yene pastırmalık biçimine, üze çatı ile öülü bir çamaşırhane ile çamaşır kurutma terası öngörülmüşse e, bugün bu teras a kiralık knuta çevlmiştir. 2 Han'a merkezcil ısıtma öşemi (tesisat) ve asansör ımm& Şekil 9.. Vakıf Hanı, zemin kat plânı. Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Fatih, İstanbul. Belge n. 125-a V, 1-2. y<..~j&%xf~{j'^r^^ Jİ^U <^^yv ^ f t..._..j'.. >.-., 7 i ' i " h=ı *? «=B.', rür-i >" «9 * Şekil 10.. Vakıf Hanı, 1. kat plnı. Vakıflar Genel Müürlüğü,Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Fatih, İstanbul. Belge n. 125-a V, 1-2.

14 22 YILDIRIM YAVUZ 24. Şekil 11 e, Han'ın ön yüzünün özgün çizim kpyası velmiştir. Kağıt üzene çini mürekkebi ve kurşun kalemle yapılmış lan tasarı çizimin sağ üst köşesine, Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun amgası, altına eski harfler ile, Beyğlu'na Ağa Hamamına inşa lunacak Üçüncü Vakıf Han, cephe, mikyas 1/50 metre yazısı bulunmaktaır. l üst köşee, Fransızca larak, Ministere e L'Evkaf, Maisn e Rapp ITisiâme Vakıf Han) Pera, Ağa Hamam, Facae Pncipals, Echelle: 1:50 yazmaktaır. l alt köşee, İnşaat ve Tamirat Müür ve ermimarı yazısı altına, Kemalettin Bey'in eski yazı ve Latin harfle ile imzaları bulunmaktaır. Çizimeki kapının üzene, eski yazı ile, Üçüncü Vakıf Hanı yazmaktaır. Şekil 12 e kpyası velen, Han'ın yan yüzünün özgün çizimi ise, mavi muşamba üzene çini mürekkebi ile yapılmıştır. Çizimin sag üst köşesine bulunan Evkaf Nezareti amgasının altına, eski harfler ile, Beyğlu 'na. Ağa Hamamına inşa lunacak Üçüncü Vakıf Han, yan cephe, mikyas 1/1 metre, amganın sağına, yine eski harflerle, numara: yazıları bulunmaktaır. l üst köşee, Fransızca larak, Ministers e L'Evkaf, Pjet 'une Maisn e Rapp (Tisieme Vakıf Han), Pera, Ağa Hamam, Facae LatĞrale, Echelle 1:1 yazmaktaır. l alt köşeeki imzalar iğer paftalaraki gibiir. Hanın ön yüz ve yan yüz çizimlene görülen üst kattaki öülü teras, snraan kapatılarak knut haline getilmiştir. b u1unmamaktaır taş yansılamalı öbür hanlar ile Tuğla yığma bir yapı lan hanın yüzeyle, (taklii) yatay erzli sıva ile kaplanmıştır. aynı zamana tasarlanığı bilinen Üçüncü Vakıf Hanı'nm yüzey üzenlemesine, Mimar Kemalettin'in ilke larak getirmek istei ği ulusal mimarlık öğelenen hiç bi bulunmamaktaır. 2l+ Batı özentisi içine, ve aha çk yabancılarla kenileni Bat ı kültürüne aha yakın bulan azınlıkların yaşaığı, seçme ci bir yaklaşım ile biçimlenmiş Beyğlu çevresine uyma kaygısının Üçüncü Vakıf Hanı'nm biçimlenmesine önemli bir ye luğu görülmekteir. Dışa önük yaşantının, ve çamaşırhane gibi ak işlevlen uygulanığı çk katlı kiralık knut yapısı, Beyğlu bölgesinin tplum yapısına işlevsel yönen uygun üştüğü gibi, Han'ın yüzeysel biçimlemesine kullanılan öğeler e bu tplumsal yapıyı Şekil 11.. Vakıf Hanı, ön-yüz tasarı çizimi. Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Fatih, İstanbul. Belge n. 125-a V, 1-2.,sM'4i

15 ULUAL MİMARİ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) 2 vurgulamaktaır. Binci ve İkinci Vakıf Han'larına görülen, Batı'an aktarılma genel kütle anlayışı, Üçüncü Vakıf Han'ına a görülmekteir. Yapının yüzey üzenlemele bakışımlı larak ele alınmış, aha az belirgin e lsa, üşey yöne bütünlük gösteren bimsel yüzey ilimle, iğer Han'laraki gibi kullanılmış, yer katının ve örüncü katın üzenen geçen taş kuşaklar, yapı yüzeyini keni içlene üzenleme bütünlüğü gösteren üç ayrı bölüme ayırmışlarır. Ancak, bu üzenlemee kullanılan yüzey öğele, Beyğlu bölgesine çk sık görülen Batı kaynaklı biçimleren luşmuşr. Han'ın ön yüzünün üçüncü kat pencereleni geçen sepet kulbu kemerlen Batı'an Şekil 12.. Vakıf Hanı, yan-yüz.! Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk 7 Mimarlık ve anac Eserle Müzesi Arşivi, Fatih, İstanbul. Belge n. 125-a V,

16 24 YILDIRIM YAVUZ aktarılığını yukarıa belimiştik. Bu kemerlen üzerleni süsleyen efne alı ve ay-yılızlı yüksek kabamalar, balkn ve çıkmaları taşıyan, üze efne alı kabamalı scll payanalar, pencere çevreleni belirleyen, keskin hatlı, klasik biçimkesitli silmeler, ve üçüncü katın üstüneki kuşak altına önen işli silme, yapıya neree ise geç kalmış bir Ampir biçimleme getirmişler. Üçüncü Vakıf Hanı, bu urumu ile, Mimar Kemalettin'in 1908 Devmi'nen snraki üretimi içine en kural ışı yapı larak aya çıkmaktaır. Şekil 1.. Vakıf Hanı.Güneyğu'an görünüş.

17 ULUAL MİMARİ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) 25 Şekil 14.. Vakıf Hanı, Güney'en görünüş. 25. Kemalettin Bey'in ikinci hanımı sayın abiha prel ile yaptığım bir görüşmee, 192 yılına, Han'ın bitilmesi için çalışmaları mimar Alaattîn Bey'in yürütmekte luğu beliilmiştir. Tah~i sman i Encümeni üyelenen Mehmet Ziya ise, Han'ın bitiliş tahini 1919 larak vermiştir. (M. ZlYA, Istanbul ve Bğaziçi, istanbul: Maaf-i Umumiye Nezareti Telif ve Tercüme Dairesi, 1920, s.86). Aynı yazar, kitabının 90 inci sayfasına, Han'ın yene inşa eiliği 1. Abülhami imareti'nin, 1917 yılına kaar ayakta uruğunu a belimekteir. eat Çetintaş ise, İstanbul'un İşgal yıllarına, ışı tamamlanmış, fakat içi nksan lan yapının, Caserne Victr aı ile, Fransız askerle tarafınan işgal eiliğini belimekteir. (. ÇETÎNTAŞ, Mimar Kemalettin, Mesleği ve anat ülküsü, Güzel sanatlar, n. 5, 1944, ss ). Buna göre, Han'in yapımına 1917 e başlanığını, ana yapının 1919 a bitiliğini, fakat içesinin işgal ve eknmik güçlükler neeni ile ancak Cumhuyet'ten snra tamamlanmış luğunu varsayabiliz. 26. Şekil 16 a, Han'ın üçüncü ve örüncü katlarının özgün çizim kpyası görülmekteir. Mavi renkli çizim muşambası üzene çini mürekkeple yapılan çizimin, sağ üst köşesine, Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun amgası, nun altına beş izin haline, eski harflerle, Hamiiye İmareti arsasına inşa lunacak Dörüncü Vakıf Han, üçüncü ve örüncü kat, mikyas 1/50 metre, numara V-6 yazıları bulunmaktaır..l üst köşee, Fransızca larak, Ministere e L'Evkaf, Pjet 'une Naisn e Rapp, (Quatemc Han) a Hamiir İmaret, Plans e ">e, me Etage, Echelle 1:1 yazılmıştır. Bu yazının bira; altına yer alan sekizgen köşe kulesinin çatı katı planının hemen altına, eski yazı ile İnşaat ve Tamirat Müür ve ermimarı amgası, nun altına a Latin harfle ile Pf. A. Kemal, ve eski yazı ile Kemal imzaları yan yana bulunmaktaırlar. Paftanın alt kısmına bulunan kısmi örüncü kat planının kesit çizgisi üzene, eski yazı ile, Dörüncü katır. Echa-ı fasatan aksamı, ve Fransızca larak. Plan e la façae u quateme Ğtage yazıları bulunmaktaır. Bütün mimarlık tahçile tarafınan Mimar Kemalettin'in başyapıtı larak tanımlanan Dörüncü Vakıf Hanı, aynı zamana, Başkentteki sn görkemli İmparatrluk yapısı larak önem kazanmaktaır. Özgün çizimlenin hiç bine tah bulunmaığı için, tasarımına hangi yıl başlanığı tam larak saptanamayan Han'ın bitilişinin 192 veya 1924 e luğu kestilebilir. 25 Eminönü'ne, Yeni Cami'nin arkasınan geçen Hamiiye caesinin üzene, eski I. Abülhami imaretinin yene yapılan yei katlı Han'ın planlamasına, kısıtlı arsa Üzene en fayalı alanın ele eilmesi çabası görülmekteir. 26 Han'ın yer ve ara katlarına, ikişer katlı ve çeşitli büyüklükte 24 aet ükkân bulunmaktaır. Dükkânlaran 1 tanesi caeye, Öbür 11 tanesi ise, üze cam tavanla Öülü, U şeklineki bir iç pasaja açılmaktaırlar. Pasajın iki ucunaki meven kvaları ve asansörler iğer katlarla ilişkiyi sağlamaktaırlar. Yapının tam a arkasına bir aet hizmet meveni bulunmaktaır. Han'ın geye kalan katlarına, her katta 7 aet lmak üzere, tplam 148 aet kiralık a bulunmaktaır. Her katta 1 er a, alttaki pasajın üzene rastlayan U biçimli ışıklıktan ayınlanmaktaır. Köşe kulelenin kubbe altlarınaki sekizgen mekanlara ise, çatı içinen geçilerek eşilebilmekteir. Han'ın Hamiiye caesine bakan Ön yüzü ile, yapıya yaklaşılırken algılanan yan yüzle, Mimar Kemalettin'in Klasik Çağ smanlı mimasinen esinlenerek kullanığı öğelerle üzenlenmiştir. 7 Ön yüz, Binci ve İkinci Vakıf Hanları nin üşey üzenlenin karışımı bir.üzenleme gösteren, ve a ğrulya göre bakışımlı larak yerleştilen 15 aet bimsel yüzey iliminen luşmuşr. İki uçtaki ilimlere, çatı üzeyine birer kat eklenip üstle siv kubbelerle öülerek kule görünümü velmiş, bu kulelen ve gişlen bulunuğu ilimlen binci, ikinci, ve üçüncü katları çıkmalarla caeye ğru taşırılarak yüzey bakışımı pekiştilmiştir. Yüzey ilimlenin üşey üzenlemesi, alt iki kata İkinci Vakıf Han'maki, öbür katlara işe Binci Vakıf Hanı'naki biçimlemeyi yansıtmaktaır. Yapı yüzeyi, iğer Han'lara luğu gibi, binci katın altınan, ve üçüncü katın üstünen geçen kesintisiz taş kuşaklarla yatay

18 26 YILDIRIM YAVUZ Şekil Vakıf Hanı, zemin kat plânı. Tıpkı-çizim Y. Yavuz, temmuz Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Fatih, İstanbul. Belge n: 125-aT I, Şekil Vakıf Hanı,. ve 4. kat plânları. Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Fatih, İstanbul. Belge n. 125-aT I, Şekil 17 e. Dörüncü Vakıf Han'ının ön yüzünün özgün çizim kpyası görülmekteir. 90 cm.x 180 cm. byutlarına, mavi renkli muşamba Üzene, çini mürekkebi ile yapılan çizimin sl üst köşesine, Nezaret-i Evkaf-ı Hümayun amgası, ve altına, eski harflerle Dörüncü Vakıf Han yazısı görülmekteir. ag alt köşee ise, yine eski yazı ile, Itışaat ve Tamirat Müür ve ermimarı amgası ve altına metre mikyası: 1/50 yazıları bulunmaktaır. Bu yazının yanına, eski harflerle Kemal ve Latin harfle Üe Pf. A.Kemalettin imzaları yer almaktaır. 28. Le Guie am, Annuae e L'ent, Garches, 1928, ss yöne üçe bölünmüş lup, her bölüm keni içine bir bütün larak ele alınmıştır. Kesme köfeki taşı ile yapılan ön yüz üzene, ikinci katın kemer aynaları yma taş süslemelerle, sn katın kemer aynaları ise esenli çinilerle bezenmiştir. Köşe kulelenin ymalı taştan yapılmış kubbe eteklenin altına ve üçüncü kat pencerelenin üzene sarkıtlı silmeler bulunmakta, yüzey üzenlemesi, ökme emir payanalar üzene uran, alt yüzü çıtalı, geniş bir ahşap saçakla tamamlanmaktaır. 19. Yüzyıl Batı Emperyalizmi'nin smanlı başkentine getiği yeni sömürü üzeni içine gelişen iş çevrelene mekân sağlayan bu görkemli hanlar izisi, 18 len başına başlayan batılılaşma süreci snlarına, yeni yetişme Müslüman smanlı kent-sylusunun ulusal uygularını yüceltecek biçime hazırlanmış kılıfları arına, yeni üzenin bütün kirli eknmik işlevleni barınırmakta iiler. Örneğin, 1928 yılına, İstanbul Ticaret Brsası'nm çk yakınına bulunan, yeni ve gösteşli Dörüncü Vakıf Hanı'na, Istanbul tüccarlarının parasal işlemleni yürüten 7 kambiy ajanı, 4 banker, 2 banka şubesi, ve bir aet ticaret ve enüst ası bulunmakta ii. Bunların arasına, bu gibi işlerle yeni yeni uğraşmaya başlayan 10 aet Türk e yer almıştı. 28 Bütün ulusal uygu ve çabalara karşın, çökmekte lan İmparatrluğun sn günlene, batılılaşma sürecinin getirmiş

19 ULUAL MİMARÎ ÜZERİNDEKİ BATI ETKİLERİ ( ) 27 Şekil Vakıf Hanı, Ön-yüz. Vakıflar Genel Müürlüğü, Türk Mimarlık ve anat Eserle Müzesi Arşivi, Facih, İstanbul. ;' Belge n. 125-aT I, 1-44.

20 28 YILDIRIM YAVUZ luğu yeni eknmik üzen kaar ağır basmakta ii ki, karmaşık tica ilişkiler yanına kültürel ve töresel eğerler yk lup gitmekte iiler. Örneğin, 1914 e, yine Mimar Kemalettin'in Vakıflar aına yenien yapmış luğu, Beyğlu'na, İngiliz elçiliği arkasına, çk katlı knut blkları arasına sıkışmış Kamer Han camii, minyatür ölçeği ve zavallı görünüşü ile kent-sylu tplumun, yeni üzen içine yitirmiş luğu insel eğerle açıkça belgelemekteir. 29 Müslüman smanlı tplumunun, batılılaşma snucu eğişen yaşantısını aha iyi örnekleyebilmek için, Mimar Kemalettin'in İstanbul'a yaptığı sn yapı tpluluğuna bakmak gereği varır. 29, Yukarıa resmi görülen Kamer Han Camii, Yavuz ultan elim'in aısı Kamer Han tarafınan yaptırılmış, zamanla harap lan yapı, 1911 e Evkaf Nezareti İnşaat ve Tamirat Müürü Mimar Kemalettin Bey tarafınan yenien tasarlanmıştır. Yapı'n bitiliği tahin 1914 luğunu, Güneyğu uvarınaki mihrap çıkıntısının üzene bulunan yazıttan anlamaktayız. Mihrap çıkıntısının hemen Önüne Kamer Han'un mezarı bulunmaktaır. T. ÖZ, İstanbul Camiie CiJt II, Ankara: Türk Tah Kurumu, 1965, s.4. Şekil Vakıf Hanı, Güneyğu'an görünüş.