ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR H

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2280 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1277 ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR H Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Savafl HARMANKAYA (Ünite 1) Prof.Dr. Kemalettin KÖRO LU (Ünite 2-6) Doç.Dr. Hakan S VAS (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. Kemalettin KÖRO LU ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Gülcan Ergün Grafiker Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri... 2 G R fi... 3 ESK TAfi ÇA I / PALEOL T K (MÖ )... 4 ORTA TAfi ÇA I / EP PALEOL T K (MÖ )... 5 YEN TAfi ÇA I / NEOL T K (MÖ )... 6 Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ )... 9 Hassuna Dönemi (MÖ ) Samarra Dönemi (MÖ ) BAKIR-TAfi ÇA I / KALKOL T K Halaf Dönemi (MÖ ) Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ ) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yaz l (Tarihi) Sürecin Bafllang c ve Sümerler G R fi Sümer Ülkesi URUK DÖNEM VE YAZININ GEL fi M Uruk Dönemi (MÖ ) Çiviyaz s n n Geliflimi SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER UYGARLIK Devlet Yönetimi Mitoloji ve Din Sanat Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Akkadlar n Mezopotamya ya Göçü, Akkad - Sümer liflkileri G R fi Akkadlar n Mezopotamya ya Göçü AKKAD MPARATORLU U Kurucu Kral Sargon Tanr laflt r lm fl Kral: Naram-Sin III. UR SÜLALES (YEN SÜMER DEVLET ) Siyasal Geliflmeler UYGARLIK ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler Akkad Devlet Anlay fl Sanat III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar nfla Faaliyetleri Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 5. ÜN TE MÖ kinci Biny lda Mezopotamya G R fi Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap Amurrular Hurriler Kent Devletleri ESK ASSUR VE ESK BAB L KRALLIKLARI Eski Assur Krall Eski Babil Krall M TANN DEVLET VE KASS TLER Mitanni Devleti Kassitler ORTA ASSUR KRALLI I UYGARLIK Ticaret Tarihleme Devlet Yönetimi ve Kanunlar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yeni Assur ve Yeni Babil Krall : Siyasi Tarih G R fi YEN ASSUR KRALLI I Krall ktan mparatorlu a Yeni Assur mparatorlu u nun Y k l fl YEN BAB L KRALLI I Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar... 87

5 çindekiler v Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl klar G R fi: KAYNAKLAR Yaz l Kaynaklar Kral Y ll klar (Annallar) Limmu listeleri Arflivler Arkeolojik Veriler DEVLET YÖNET M Eyaletler Ordu KENTLEfiME VE SANAT Sanat Din Mezopotamya da Siyasal De iflim - Kültürel Devaml l k Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Eski M s r Tarihi G R fi Co rafi Koflullar Sülaleler Öncesi Dönemde M s r ERKEN DEV R (1-2. SÜLALELER) (YAKL. OL. MÖ ) ESK KRALLIK ( SÜLALELER) (MÖ ) B R NC ARA DÖNEM (MÖ ) ORTA KRALLIK ( SÜLALELER) (MÖ ) K NC ARA DÖNEM (MÖ ) YEN KRALLIK ( SÜLALELER) (MÖ ) ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ ) GEÇ DÖNEM ( SÜLALELER) (MÖ ) Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Eski M s r Uygarl G R fi: KAYNAKLAR Yaz l Kaynaklar ve Edebiyat DEVLET YÖNET M VE TOPLUMSAL YAPI Ekonomi Ev Yaflam Din Ölü Gömme Gelenekleri Mumyalama ÜN TE 7. ÜN TE 8. ÜN TE

6 vi çindekiler B L M, M MAR VE SANAT Bilim Mimari Güzel Sanatlar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

7 çindekiler vii Önsöz F rat ve Dicle nehirlerinin hayat verdi i co rafyan n ad olan Mezopotamya, Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl klardan günümüze ulaflan geliflmifl kültürel birikimi de ifade etmektedir. nsan n uygarlaflma süreci içindeki en temel ad mlar Mezopotamya da at lm flt r. Yerleflik yaflam, tar m, hayvanlar n evcillefltirilmesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap m, an tsal tap naklar n inflas gibi önemli geliflmeler Kuzey Mezopotamya da Toroslar n eteklerinde yaflanm flt r. Kentleflme, uluslararas ticaret, devletin ortaya ç k fl ve yaz n n gelifltirilmesi gibi etkileri günümüze kadar ulaflan ad mlar ise Güney Mezopotamya da MÖ dördüncü biny lda at lm flt r. Mezopotamya da ortaya ç kan yenilikler Eskiça da Anadolu, ran ve Akdeniz dünyas baflta olmak üzere çevresindeki bütün toplumlar etkilemifl ve geliflmelerine katk da bulunmufltur. M s r ise Nil Nehri vadisinde do mufl ve geliflmifl bir uygarl ifade etmektedir. Burada MÖ dördüncü biny ldan itibaren yönetim biçimi, din, mimari ve ölü gömme gelenekleri konusunda yaflanan geliflmeler dikkat çekicidir. Çevresi çöllerle çevrili bir vadide bulunan M s r, kapal bir uygarl k görünümündedir. Nil in Akdeniz e ulaflt delta bölgesi uygarl n d fl dünya ile adeta tek ba lant s n oluflturmaktayd. Mezopotamya ve M s r n uzun tarihini ana hatlar yla ele alan elinizdeki kitap, sekiz üniteden oluflmaktad r. lk ünitede insan n ilk tafl aletleri yapmaya bafllad dönemden yaz n n ortaya ç k fl na kadar geçen tarih öncesi dönem anlat lmaktad r. Daha sonra s ras yla Sümer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarl klar ile bu bölgeye göç ederek Mezopotamyal olan di er toplumlar n tarihi ele al nmaktad r. Son iki ünite M s r tarihi ve uygarl na ayr lm flt r. Ünitelerin seçiminde tarihe yön veren siyasal geliflmeler yan nda yönetim biçimi, din, mimari ve sanat gibi konular da de erlendirilmifltir. Baflar dileklerimle Prof. Dr. Kemalettin Köro lu Editör

8 1ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR H Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; nsan n günümüz yaflam flartlar na ulaflana kadar geçirdi i bafllang ç evreleri hakk nda de erlendirme yapabilecek, Tarih öncesinin mimarisi, ölü gömme gelenekleri, çanak çömle i, günlük eflyalar ve di er kültür ö elerini aç klayabilecek, Mezopotamya da Sumer kültürünün kökenini, kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl sürecini tart flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Neolitik (Yenitafl Ça ) Halaf Kültürü Hassuna - Samarra Kültürleri Obeyd Kültürü çindekiler Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri G R fi ESK TAfi ÇA I / PALEOL T K ORTATAfi ÇA I / EP PALEOL T K YEN TAfi ÇA I / NEOL T K BAKIR-TAfi ÇA I / KALKOL T K

9 Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri G R fi ki nehir aras ndaki ülke anlam na gelen Mezopotamya terimi, F rat ve Dicle nehirleri ile bu nehirlerin kollar aras ndaki bölgeyi kapsayan co rafya için kullan lmaktad r. Bu terim Eski Yunanca daki orta anlam ndaki mesos ve rmak manas na gelen potamos kelimesinden türetilmifltir. Kuzey s n r yaklafl k olarak Anadolu da Güneydo u Toros Da lar, do u s n r ran daki Zagros Da lar, bat s n r yaklafl k Amanos Da lar, güney s n r ise F rat ve Dicle nehirlerinin birleflip beraber döküldü ü Basra Körfezi dir. Mezopotamya kuzeyde da l k bölge ve da eteklerinde step ortam, ortada ovalar, güneyi ve bat s çöllerden meydana gelmifltir. Mezopotamya n n co rafi yap s genel özellikleri bak m ndan, Yukar /Kuzey, Orta ve Afla /Güney Mezopotamya olarak üçe ayr lmaktad r. Yukar Mezopotamya siyasi harita aç s ndan Türkiye nin Güneydo u Anadolu Bölgesi, Kuzey Suriye, Kuzey Irak, Afla Mezopotamya da Güney Irak ve k smen Güneybat ran bölgesidir. Mezopotamya n n kuzeyi, Zagros Da lar, Güneydo u Toroslar ve Amanoslar taraf ndan çizilen yar m daire biçimindeki hat nedeniyle Bereketli Hilal olarak adland r - l r. Bölgenin en büyük akarsuyu F rat t r. Karasu ve Murat çaylar n n oluflturdu u F rat Nehri Toros Da lar n n kuzeyinden kar sular ile beslenerek güneye do ru Gaziantep ve fianl urfa platolar n ay r p Türkiye-Suriye s n r n aflarak Suriye ye ulafl r. Burada Bal k/ Balih Nehri ve do uda Habur Çay ile birleflir. Bu yan kollarla daha güçlenen F rat Nehri Mezopotamya düzlüklerini geçerek fiattülarap da Dicle ile birleflir. Mezopotamya n n ikinci büyük nehri olan Dicle ise Güneydo u Toroslar n orta kesiminde iki kaynaktan do ar. Diyarbak r dan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Botan çaylar ile birleflir. Raman Da n n güney ete indeki dar bo azlar geçerek s n r - m z d fl na ç kar. Kuzey Irak ta Küçük Zap, Büyük Zap, Adhem ve Diyala sular ile beslenir. Güney Mezopotamya da F rat Nehri ile birleflip Basra Körfezi ne dökülür. Mezopotamya n n do u s n r n teflkil eden Zagros Da lar üç silsile fleklinde kuzey-güney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ran Platosu aras ndaki s n r çizer. Baz co rafyac lar Toroslarda oldu u gibi do uda da lar n aras ndaki ovalar ve platolar, geçitleri de Mezopotamya uzant s olarak yorumlamaktad r. Kuzey Mezopotamya n n Suriye Ovas haricindeki Toros, Hakkâri, Abdülaziz, Sincar da eteklerindeki eflik k sm k fl n ya fll ancak yüksekli i yüzünden sert iklime sahiptir. Afla Mezopotamya ise yaz n kurak ve çok s cakt r. S cakl k yaz aylar nda dereceyi bulmaktad r. K fllar ise so uk geçer.

10 4 Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi Resim 1.1 Mezopotamya n n tarihöncesine ait yerleflmeleri gösteren harita (Köro lu 2010). Mezopotamya n n uzak geçmiflinin çeflitli aflamalar, ilk kez saptand yerin ad yla an lan kültür isimleri alt nda incelenir. Günümüze ulaflan eski yerleflme yerlerinde saptanan kal nt lar n tarihlenmelerinde buluntular n teknik özellikleri, baflka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliflim sürecinin izleri gibi k staslar yan nda C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yöntemlerden de yararlan l r. Alt bafll klar halinde tarihleri de verilerek s ralanan dönem isimleri tamamen ham madde yap m tekniklerine göre ayr lm flt r. Birçok kültür tarihçisi pek çok nedenle bu s - n fland rmaya karfl ç km fllarsa da terim ve tan mlamalar Türkiye deki Orta E itim kurumlar nda kullan lmaya devam etmektedir. Afla da sunulan Halaf, Hassuna, Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihöncesi kültür isimleri herhangi yaz l bir kaynaktan de il, ilk defa bulundu u höyük (tafl, kerpiç, hayvan kemi i, kül gibi kullan m ö elerinin y k lan yerleflme yerlerinde birikmesinden oluflan tepe) isminden esinlenerek verilmifltir. Daha sonra bu isimlendirme tüm dünya kültür tarihçileri taraf ndan kabul görmüfltür. ESK TAfi ÇA I / PALEOL T K (MÖ ) Kültür tarihçileri insanl k tarihinin çok uzun süren bu dönemini Alt, Orta ve Üst olmak üzere üçe bölmektedir. Günümüze kadar gerçekleflen araflt rmalarla insan n Afrika da ortaya ç kt kesinleflmifltir. Homo Erectus ad verilen eski atam z n buradan da l p yaklafl k y l önce dünyan n de iflik yerlerinde farkl ortamlarda yaflad saptanm flt r. nsan n kültürel evrimi içinde bu insan türünün gerçeklefltirdi i ilkler çok önemlidir. Mezopotamya n n bat s ndan Güney Asya ya oradan Uzakdo u ya hatta Avustralya k tas na kadar yay ld bilinen ve olas l kla be-

11 1. Ünite - Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri lirgin bir dili olan bu insanlar n bilinçli avc l k yapt, atefli kontrollü kullanmay ö rendi i, ilk standart tafl aletleri üretti i anlafl lmaktad r. Afrika dan Asya ya geçifllerinde o zamanlar olas l kla yaflan lmas zor olan Orta Mezopotamya yerine daha bat kesimi, k y bölgesini tercih ettikleri Filistin deki Ubeidia buluntu yerinde ele geçen ikili yüzey (el baltas ) endüstri örnekleriyle belgelenmektedir. Uzun y llar el baltas olarak tan mlanan, ço unlukla kaba ve armut biçiminde olan aletler kaz mak, kesmek, k ymak, vurmak gibi ifllerde kullan l yordu. Ayn tip endüstrilere Kuzey Mezopotamya da Ad yaman, Gaziantep, fianl urfa, Batman ve Kuzey Suriye de rastlan lmaktad r. Homo Erectus insanlar n n ma ara, kaya s na-, a aç kovu u, çad r ve kulübe tipindeki bar naklarda yaflad klar, fundal klar tutuflturmak suretiyle hayvan sürülerini ürküttükleri, yanan veya yaralanan hayvanlar büyük tafllarla öldürdükleri, çakmaktafl ndan yapt klar sat r gibi aletlerle bunlar parçalay p yedikleri anlafl lmaktad r. Atefl yakmay da bilen bu tür insanlar n geçici kamp yerleri de yüzey araflt rmalar sonucunda saptanm flt r. çlerinde Ad - yaman daki fiehremuz S rt kamp yeri kaz larla incelenmifltir. Özellikle Türkiye Gaziantep düzlüklerinde, Il su Baraj göl alan nda, Kuzey Suriye de yine bu dönemdeki insan taraf ndan ifllevi bitti i için at lm fl veya unutulmufl çok say da iki yüzeyli (el baltas ) alet günümüzde gerçekleflen yüzey araflt rmalar nda ele geçmifltir. Günümüzden y l önce olas l kla Homo Erectus dan geliflen yeni bir insan türü Homo Neanderthal insan ortaya ç kar. Bu tür, teknolojik olarak geliflmifl tafl aletler yapmay baflarm flt r. Neanderthaller ölülerini ilk gömen insanlard r. Ölü gömme geleneklerinde belki ruh ya da baflka dünya inan fl n n varl Mezopotamya da Kuzey Irak-fianidar Ma ara s ndaki önemli (?) bir kiflinin özellikle flifal ot ve çiçeklerle beraber törenle gömülmesi ile belgelenmifltir. Günlük yaflant t pk Homo Erectuslar n yaflant s gibi toplay c l k ve avc l n oldu u karma ekonomi fleklindedir. Yaklafl k y llar nda günümüz insan n n atas olan Homo Sapiens insan tarih sahnesine ç kar. Bu tarihlerde Neanderthal türü de yaflamaya devam etmifltir. Hatta iki türün uzun bir süre en az y l beraber yaflad, sonra Neanderthallerin tümüyle yok oldu u kabul edilmektedir. Klasik s n flamada bu dönem ÜstEski Tafl Ça olarak tan mlanmaktad r. Bu dönem insanlar Kuzey Mezopotamya da tahminen kiflilik topluluklar halinde genellikle hayvanlar n mevsime ba l göç yollar yla ilgili akarsu vadilerinde yaflam fllard r. Ma ara, kaya s na d fl nda aç k havada a aç dallar ve postlarla yapt klar çad r tipinde basit bar naklarda oturmufllard r. Çok bilinçli yo un avc l k ve toplay c l kla yaflamlar n devam ettirdikleri anlafl lmaktad r. Çakmaktafl ve obsidiyenden (do al cam) ustaca yapt klar dilgi türü aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikilmesi için kullan lm flt r. Sapienslerin dinsel düflünce sistemi d fl nda sanat ile ilgilendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar abart larak yap lan ve kültür tarihçileri taraf ndan Venüs ad verilen kad n heykelcikleri (ana tanr ça) hem bolluk hem de üreme ile ilgili olmal d r. Homo Sapiensler de ölülerini gömmüfllerdir. 5 Homo Erectus, Homo Neanderthal, Homo Sapiens: nsan n ortaya ç k fl sürecinden itibaren biyolojik ve kültürel geliflimini gösteren aflamalar için kullan lan terimler. Homo sapiens, ak ll insan anlam na gelir. ORTA TAfi ÇA I / EP PALEOL T K (MÖ ) Yaklafl k olarak MÖ y llar nda Son Buzul Ça n n sona ermesi ile Mezopotamya daki iklimin yumuflad tahmin edilmektedir. Bölgedeki nüfusun artt ve ilk defa köpe in evcillefltirildi i saptanm flt r. klimin de iflmesi ile besin kaynaklar da de iflmifltir. Yabani domuz, geyik, koyun, keçi gibi da n k yaflayan hayvanlar n ço almas ile avlanman n daha zorlaflt yorumlanmaktad r. Çilek, f nd k gibi çeflitli yemifller ile yenebilecek kökler toplanmaya devam etmifltir.

12 6 Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi Zagros Da lar n n bat yamaçlar, Kuzey Mezopotamya n n Türkiye s n rlar içindeki da l k bölgesi ve Akdeniz k y lar nda yaflayan, ekonomileri hâlâ yo un besin toplay c l na dayanan Homo Sapiens türü insanlar n kulland alet tipleri bir önceki dönemin aletlerinden genelde farks zd r. Olas l kla hayvan çeflitlerinin farkl laflmas ndan dolay av sistemi de iflmifl ve mikrolit ad verilen minik tafl aletler ortaya ç km flt r. Çakmaktafl ve obsidiyenden üretilmifl geometrik biçimde olan bu minik tafllar, boynuz veya ahflap bir sap üzerine insan difli gibi yan yana saplanarak bileflik alet yap m nda kullan lm flt r. Olas l kla ok ve yay kullan m daha geliflmifltir. Bu insanlar olas l kla büyük topluluk halinde yaflamaktayd lar. Bu dönemde, Kuzeybat Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini yapan bir kültür olarak bilinen Zarzi kültürü görülür. Rusya steplerinden gelmifl olabilecek bu kültürün en iyi tan mland yer fianidar Ma aras d r. YEN TAfi ÇA I / NEOL T K (MÖ ) nsan n do aya hâkimiyetinin bafllad, avc l k-toplay c l a dayanan geçim ekonomisinden besin üretimine geçiflin oldu u bu dönem, dünyada baflta G. Childe olmak üzere pek çok kültür tarihçisi taraf ndan devrim olarak kabul edilmektedir. Ayn süreçte toplumun sosyal yap s ndaki farkl laflma da devam etmifltir. Büyük olas l kla tar m n yayg nlaflmas yla tah llar da biyolojik bir de ifliklik geçirmifl ve do ada yaban l olan özellikleri farkl laflm flt r. Böylece daha verimli ve daha dayan kl türler ortaya ç km flt r. Neolitik Dönem Kuzey Mezopotamya da çanak çömleksiz ve çanak çömlekli olmak üzere iki dönemde incelenmektedir. Bu ayr lmada sanki çanak çömlek yap m önemli bir ayraç olarak gözükse de esas ayr m toplum yaflam nda meydana gelen büyük de iflimlerdir. Killi topra n bitki art ve su ile kar flt r l p flekillendirilmesi, kuruduktan sonra piflirilmesi bu dönemden çok daha önceleri bilinmektedir. Yeni Tafl (Neolitik) tan m sadece tafl yap m gelene inde yontma tafl n yan nda sürtme tafl tekni i ile yap lan aletlerin ço ald bir dönem olarak tan mlanamaz. Bu dönemin bafllang c nda Orta ve Afla /Güney Mezopotamya ya olas l kla çevresel flartlar n zorlu u yüzünden henüz tam yerleflilmedi i anlafl lmaktad r. Neolitik teriminin kullan m 1866 y l nda A. Candolle ile bafllar. Candolle bilinçli ekip biçmenin esas n oluflturan yaban l tah llar n Yeni Tafl Ça ile birlikte evrim geçirdi ini belirtmifltir. Daha sonra R. Pumpelly Yak ndo u da tar m ve hayvanc - l n vaha olarak tan mlanabilecek sulak, verimli ancak küçük yörelerde, insan, bitki ve hayvanlar n n beraberce yaflamak zorunda kalmas ndan do du unu iddia etmifltir. Günümüzden y l öncesi iklimin çok kötü oldu u bilinmektedir. Yak ndo u da yaflayan gruplar belki su kaynaklar n n var oldu u yerlerde yapt klar gözlemler sonucunda hayvanlar evcillefltirip bitkileri ziraata alm fllard r. G. Childe de ilk evcillefltirme ve ziraat n F rat, Dicle ve Nil gibi büyük rmaklar n kenarlar ndaki taflk nlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda oldu unu ileri sürmüfltür. J.H. Breasted bu fikre karfl ç karak Zagros Da lar ndan Toros Da lar, Akdeniz ve M s r a kadar yar may biçiminde bir bölgeyi kapsad için Verimli Hilal ad verilen bölgede bu olay n bafllad n kabul etmifltir. Bu konuda en önemli çal flma ise R.J. Braidwood un baflkanl nda çeflitli bilim dallar ndan oluflan ekibin yürüttü ü araflt rmad r. Irak ta Jarmo, Türkiye de Çayönü kaz lar ve di- er araflt rmalar sonucunda Verimli Hilal bölgesinin hemen kuzeyinde do al yaflam bölgesi ad verilen alanda ilk kültüre alma ve evcillefltirmenin oldu u öne sürülmüfltür. Evcillefltirilecek hayvan cinslerinin ve yaban l bitkilerin do ada bulunabilecekleri ortamda evcillefltirilebilece ine dayanan bu kuram günümüzde de geçerlili ini korumaktad r.

13 1. Ünite - Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri 7 Yeni Tafl veya tarih kitaplar nda Cilal Tafl Devri (Neolitik) olarak geçen bu sürecin ilk evresi olan Çanak Çömleksiz Neolitik (MÖ ) Ürdün- Jeriho da yap lan arkeolojik kaz lar sonucunda kendi içinde bir dizi geliflmeyi aç klamak amac yla alt evrelere ayr lm flt r. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça n n bafllang ç evresinde (MÖ ) Kuzey/Yukar Mezopotamya da Filistin/Natuf kültüründen farkl olarak göreceli daha büyük yerleflimler kurulmufltur. Bu yerleflmeler tafl temelli dal örgülü veya tafl temelli y ma kerpiç duvarl (kerpiç çamurunun duvar fleklinde y - lmas ) oval veya yuvarlak planl yap lardan oluflmaktad r. Mekânlar n içinde ocak ve ifllik yerleri, mekân d fl nda avlu ve meydanlar n varl Türkiye de Hallan Çemi, Çayönü, Körtik Tepe, Demirköy gibi yerleflme yerlerinde saptanm flt r. lk defa bu dönemde tap nak gibi büyük iflgücü gerektiren an tsal özel yap lar infla edilmifl, uzman bir zanaatkâr s n f ortaya ç km fl, uzak bölgeler aras ndaki ticaret yap lmaya bafllanm flt r. Son zamanlarda kaz lan Göbekli Tepe de ise çaplar 10 ile 30 metre aras nda de iflen boyutlarda, tafl duvarl, yuvarlak veya oval biçimli tap naklar bulunmufltur. Tap na n içinde ortada hem çat lentolar na direk vazifesi gören hem de menhir ya da tanr sureti (put) olan 10 ton a rl nda, uzunlu- u 3-5 metre aras nda de iflen iki adet tafl stel (dikilitafl) yer almaktad r. Bu merkezi dikilitafllar n etraf nda tafl sekiler aras nda duvara yap fl k on iki adet daha küçük boyutlu dikilitafl s ral d r. Kaz baflkan flimdilik bu tafllar menhir olarak tan mlamaktad r. Dikilitafllar n üst yatay bölümü bafl, dikey bölümü gövdeyi temsil etmektedir. Baz lar nda yan yüzeye kol, ön yüzeye parmaklar n ifllenmesi bunlar n stilize insan tasviri oldu unu kesinlefltirmektedir. Üzerinde bir giysi varm fl gibi çizgiler ve kabartmalar oluflturulmufltur. Baz lar nda H biçimli semboller baz lar nda belki günefl ve ay temsil eden iflaretler bulunmaktad r. Dikilitafllar n Sumer ve Yunan dinlerindeki tanr ailesine ait heykellerin flimdilik ilk örnekleri oldu u düflünülebilir. Tap na n merkezindeki T bafll iki tanr suretinin belki gök tanr ile günefl tanr ças n betimledi i önerilebilir. Henüz yaz keflfedilmedi i için bu konuda kesin yorum yap lamamaktad r. Kesin olan çok büyük bir iflgücü gerektiren bu yap - lar n seçkin ve uzman insanlar taraf ndan infla edildi i ya da ettirildi idir. Henüz maden keflfedilmedi i için zanaatkârlar Göbekli Tepe nin oldu u kayal kta, sahip olduklar yass tafl balta ve keskilerin yard m yla tek parça halinde ç kard klar büyük tafllar önce düzgün yüzeyli hale getirmifllerdi. kinci aflamada stellerin üzerine y lan, yaban domuzu, tilki, yaban efle i, turna, yabani bo a, gazel, koç, akrep ve örümcek gibi figürleri kabartma olarak ifllemifllerdir. nsan biçiminde ifllenen figürlerin tanr olabilece i anlafl lmaktad r. Figürlerin tümünün erkek olmas da ilginçtir. Bundan toplumda baba tanr n n a rl oldu u anlafl lmaktad r. Tap na n içine duvarlara korkutucu hayvan figürleri de konularak rahiplerin burada gerçeklefltirdikleri dinsel törenlerin avc ve toplay c toplum üzerinde daha etkileyici olmas sa lanm flt r. Bir tap nak yap s ömrünü tamamlad nda, nedenini bilemedi imiz bir sebepten dolay d flar dan getirilen toprakla doldurularak gömülmekteydi. Olas l kla rahip görevi de üstlenen seçkinler, yeniden dikilitafllar haz rlay p ayn alana ayn planda ancak daha küçük boyutta yeni bir tap nak infla etmekteydiler. Bu yüzden gün fl na ç kan tap nak kal nt lar iç içe geçmifl daireler fleklindedir. lk tap na n oldu u yerde yeni bir tap nak yapacak yer kalmad nda baflka tarafa geçilmifltir. Bu gömülüp yeniden yapma süreci y llarca sürmüfltür. Göbekli Tepe de yirminin üzerinde tap nak oldu u saptanm flt r. Yine ilginç hususlardan biri baz tap naklarda özellikle merkezdeki iki dikilitafl n bafl k s mlar n n zaman nda bilinçli olarak k r lmas d r.

14 8 Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi Göbekli Tepe de henüz ayd nlat lmayan hususlardan biri tap nak alan n n d - fl nda sivil mimari yani ruhban s n f ve halk n yaflad yap lar n olup olmamas d r. Göbekli Tepe deki tap naklardaki T bafll dikilitafllara fianl urfa yöresinde Nevali Çori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleflmelerde de rastlanm flt r. Bu kültürü yaratan uzman topluluklar n kuzeyden Rusya dan geldikleri iddia edilmektedir. Neolitik Ça n bafllar nda yaflayan köy topluluklar ölülerini, içinde yaflad klar kulübe tipi yap lar n taban alt na açt klar çukura, cenin pozisyonunda büzülmüfl olarak gömmekteydiler. Bir anlamda atalar ile ayn mekânda yaflmaya devam ediyorlard. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça n n ikinci evresi, MÖ y llar na tarihlenir. Bu süreçte tar m modeline henüz tam bir geçifl yoktur. Bu döneme ait yerleflmelerde baflta domuz olmak üzere az say da keçi, koyun, s r gibi yabani hayvanlar n evcillefltirildi i anlafl lmaktad r. Hangi hayvan n ilk olarak evcillefltirildi i kesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamya da yerleflik düzen daha geliflmifltir. Her yerleflme kendi içinde merkezi sistemle yönetilmektedir. Yap lar n da l m belirgin bir plan çerçevesinde merkezi sistemin önerisi ile infla edilmektedir. Köylerde baz yap lar n hatta bazen tüm köyün ifllevi bittikten sonra tap naklar gibi bilinçli gömülmeleri bu dönemde de devam etmektedir. Köyün tümü gömülünce yap sahibi aileler ayn yere eski duvarlar n temel gibi kullan p evlerini yeniden infla ederek köyü yeniden kurmufllard r. Neolitik Dönem in bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tap naklar dörtgen hale dönüflmüfltür. Hemen hemen tüm yerleflmelerde sivil mimarinin yan s ra özel yap lar/kült yap lar n n oluflu yayg n bir inanç sistemi oldu unu göstermektedir. nan lmaz boyutta tap nak yap lar n n ve tanr heykellerinin yap lmas ndan dinsel ö elerin tüm toplumu yönlendirdi i ve etkin bir ruhban s n f n n varl anlafl lmaktad r. Gömüt gelenekleriyle ilgili oldukça ilginç uygulamalar saptanm flt r. Gömütlerin yerleflim içine yap ld n belirtmifltik. Baz durumlarda iskeletin ilk gömüldü ü yerden baflka yere tafl nd belgelenmifltir. Baz bireylerin bafllar n n kesilip tören ve flölenlerde bir flekilde kullan ld tahmin edilmektedir. Olas l kla çok önemli bireylerin kafataslar n n kille kaplan p gerçek bafl biçimine getirilme denemelerinin yap ld (etlendirilmesi) görülür. Ayr ca kutsal stel ve küçük tanr figürleri (idol) bu dönemin çeflitli ritüel ö eleri olarak karfl m za ç kar. Diyarbak r/ Çayönü yerleflmesinde bu döneme ait, baflka yerleflmelerde saptanamayan ilginç bir yap ortaya ç kar lm flt r. Bafllang çta tap nak olarak infla edildi- i anlafl lan dörtgen yap daha sonra köyde yaflayan yaklafl k dört yüz elli kiflinin bedenlerinin sakland bir yer haline dönüflmüfltür. Önce çürütülüp daha sonra da lm fl vücut kemikleri yap içindeki mahzenlere yerlefltirilmifl, kafataslar ise yap daki raflara konmufltur. Yap n n di er taraf nda ise duvar dibinde oturma sekileri ortada ise özenle parlat lm fl pembe renkte büyük yass tafl levha bulunmufltur. Tafl levhan n çatlaklar nda insan ve hayvan kan kal nt lar n n oluflu bu tafl n buraya ne amaçla yerlefltirildi i konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola ç karak toplumda bir birey öldü ünde cesedinin belki bu yass tafl n üzerine yat r ld -, bafl n n kesilerek gövdeden ayr ld veya olas l kla köyün d fl nda vahfli hayvanlar n ulaflamayaca bir yerde k smen çürütüldükten sonra kafatas n n daha sonra yap lacak törenlere kat lmas için yap n n içindeki rafa yerlefltirildi i yorumlanmaktad r. Köyün içinde çok say da basit toprak mezar da ortaya ç kar lm flt r.

15 1. Ünite - Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri 9 Çayönü yerleflmesinde o zamanki teknolojik imkânlarla nas l yap ld hâlâ tart flma konusu olan ilginç yap lar vard r. Bunlardan biri kireç + k rm z taflc k kar - fl m (terrazzo) tabana sahip tap nak yap s d r. Yap n n taban nda, günümüzdeki havuzlar n taban ndaki gibi beyaz renkli tafllarla yap lan çizgili bir döfleme vard r. Bunlar n yap m nda olas l kla önce k rm z renkte taban harc, çizgi oluflmas için düzgün bir a aç yard m yla uzun boflluk b rak larak dökülmüfl sonra bu boflluklar beyaz tafl taflç k ve kireç harçla doldurulmufltur. Son aflamada tüm taban parlat lm flt r. Yine Çayönü nde altta ifllik ve k fl n bar nma yeri olarak kullan lan mahzenlerin oldu u iki katl yap lar n keflfedilmesi Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça nda yaflayan insanlar n inflaat aç s ndan ne kadar geliflmifl oldu unun bir göstergesidir. Baflka yerlerde de benzer yap lar n varl ticaret ile teknolojik bilgilerin tüm co rafyaya nas l yay ld n da belgelemektedir. Binalar n özenli iflçili i, özellikle tap nak tabanlar n n kireç tafl n n önce yak l p sonra söndürülmesi ile oluflturulan kireç ve kum kar fl m harç tabakas (çimentolaflm fl kireç taban) ile kaplanmas bu evredeki teknolojik geliflimi ortaya koymaktad r. Bu döneme ait günlük yaflamda kullan lan aletler aras nda ince kenarl d fl çizgi bezemeli tafl kaplar, tafltan bilezikler, çeflitli tipte yontma tafltan ok uçlar, kemik aletler say labilir. Mezarlara cesetlerin yan na arma an olarak konan boncuklar n bireyin özel tak s oldu u anlafl lmaktad r. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça n n en son evresinde (MÖ ) bir önceki evreden devam eden geliflmifl yaflam biçimi devam eder. Ancak bilinmeyen bir nedenle bu evrenin sonunda bu kültür çökmüfltür. Yaklafl k bin y l süren büyük kar fl kl klar n yaflad bu evrede genelde büyük yerleflmelerin terk edildi i izlenmektedir. Olas l kla nüfusun de iflmesi ve belki iklimdeki farkl laflma, avlanacak hayvan say s n n ve yaban l tah llar n azalmas büyük yerleflmelerin boflalt lmas na, insanlar n küçük topluluklar halinde daha göçer flartlarda yaflamas na sebep olmufltur. Bu kar fl k dönemle ilgili bilgiler s n rl d r. Mezopotamya da köy yaflam n n bafllang c yla, yaz l belgelerin ortaya ç k fl aras ndaki geliflmeler, tafl alet ya da madencilikte kat edilen aflamay gösteren adlar yerine, yerleflim karakteri, ev plan tipi, üretim teknolojisi ve moda olan çanak çömlek tipleri gibi ortak kültürel unsurlar tan mlayan adlarla an l r. Bu kültürler genellikle ilk belirlendikleri yerin ad n alm fllard r. Afla da de inece imiz üzere, Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de genifl bölgelerde, farkl zaman dilimlerinde kabul gören kültürel unsurlar simgeler. Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ ) Hassuna, Kuzey Irak ta Musul yak n nda, Dicle Nehri üzerinde kurulmufl bir yerleflim birimidir. Son araflt rmalarla Proto-Hassuna Dönemi (Hassuna öncesi dönem) genel anlamda Kuzey Mezopotamya da Çanak Çömlekli Yeni Tafl Ça n n bafllang c veya Erken Yeni Tafl Ça olarak kabul edilir. Bu dönemde kültürel anlamda bölgesel farkl l klar fazla gözükmez. Bölgede hayatlar hayvanc l k ve tar m ekonomisine dayanan köy topluluklar yayg nd r. Bölgede Çanak Çömlekli Neolitik Dönem in bafllang c nda bir önceki dönem yerleflme ve yap düzeni devam etmektedir. Ancak eski dönemdeki merkezi ve güçlü inanç sistemi bu dönemde görülmez. Kült yap lar da bulunmamaktad r. Yerleflmelerde g da depolamaya yönelik birimler fazlad r. Yerleflme yerleri aras nda bu dönemi temsil eden mimari Hassuna Höyü ü nde, Yar m Tepe ve Telul Eth-Thalatlat adl merkezlerde belirgindir.

16 10 Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi Bu dönem yerleflmelerinde çad r ve kulübe tipi yap lardan oluflan kamp izleri saptanm flt r. Umm Dabagiyeh gibi yerleflmelerde de küçük birkaç odadan oluflan dikdörtgen yap lar infla edilmifltir. Duvar yap m nda s k flt r lm fl çamur topaklar kullan lmaktayd. Ambar olarak yap ld düflünülen iki metrekareden küçük odalar zgara fleklindedir. Baz evlere damdan girildi ini gösteren merdiven izleri belirlenmifltir. Yap lar n içinde yemek piflirmek ve s nmak için yap lm fl ocak ve f r nlar vard r. Bu dönemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sotto da küçük çocuklar çömlek içinde evlerin tabanlar alt na gömülmüfltür. Yar m Tepe de cesetler dikdörtgen ve yuvarlak yap lara yerlefltirilerek saklanm flt r. Çanak çömle in Kuzey Mezopotamya da ne zaman ve nerede ortaya ç kt tart - fl lmakta bu konuda çeflitli modellemeler yap lmaktad r. lk çanaklar belli bir merkezde yap l p bu bilgi de ifl tokufl yöntemi ile tüm bölgeye mi yay lm flt r? Yoksa farkl bölgelerde mi geliflmifltir? Çanak çömlek kullan m n n geliflmifl tar mla birlikte bafllad kesindir. Tar m bu çanak çömlek üretim teknolojisini do urmufltur. Kil kap yap m ndan önce genelde kille s vanm fl sepetlerin, deriden yap lm fl nesnelerin, alç ve tafl kaplar n kullan ld bilinir. Tar m ürünlerin artmas ile bu tür kaplar ihtiyac karfl lamam fl ve bu yüzden kilden kap yap m bafllam fl olmal d r. Gerçekten ilk yap lan kil kaplar yemek piflirmeden çok depolamaya yöneliktir. Hassuna ve Yar m Tepe de ele geçen büyük ve kaba çömlekler buna örnek gösterebilir. Kuzey Mezopotamya n n tarihöncesi toplumlar sepet yapmay çok iyi bilmekteydiler. Sepet ancak y l n belli zamanlar nda, tafl veya tahta kaplar ise uzun zaman harcanarak üretilebilmekteydi. Buna karfl l k kil kaplar n yap m, her yerde su, kil ve saman oldu u için maliyeti olmayan bir ifllemdi. Mezopotamya ve çevresinde toplumun geliflimine paralel olarak önce sepet, sonra piflirilmeden kullan lan kil kap, en son da f r nlanarak tamamen piflirilen kaplar kullan lm flt r. Bu flekilde bir ilerlemenin normal bir teknolojik geliflim oldu u kabul edilmektedir. Genel olarak sepet daha hafif oldu u için göçerler, çanak çömlek ise yerleflik topluluklar taraf ndan tercih edilmekteydi. Proto-Hassuna Dönemi nin çanak çömlekleri, kilin su ve samanla kar flt r lmas yla elde edilen hamurdan flekillendirilmifltir. lk yap lan örnekler yayvan ve derin kâseler, yuvarlak ya da oval çanaklar, k sa silindir boyunlu, yuvarlak gövdeli kaba kaplard r. Hepsi elde flekillendirilmifltir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerleflmelerinde daha sonraki Hassuna kültürünün yay ld bölgede yayg n olan ekmek piflirme kaplar da yap lmaktayd. Kâselerin baz lar geometrik baz lar hayvan motifleri ile süslenmifltir. Bu dönemde günlük yaflamda çok önemli rol oynayan yontma tafl alet endüstrisi üretim aç s ndan düflük kalitededir. Buna karfl l k tafl kap, ok ucu gibi nesnelerin üretimi devam ettirilmiflse de eski örnekler kadar özenli de ildir. Bu dönemde tar m yayg nlaflm flt r. Ürünlerin bereketli olup olmamas tamam yla ya mura ba l d r. Yerleflmelerde birçok bu day türünün tar ma al nd belgelenmifltir. Bunlar aras nda tek s ral emmer, k z l, ekmeklik ve kapl ca bu day say labilir. Ayr ca alt s ral arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biçilmekteydi. Evlerin içinde ve çevresinde bulunan kemik kal nt lar ndan evcil s r, koyun ve keçi yedikleri anlafl lmaktad r. Büyükbafl hayvanlar n etiyle birlikte post ve sütünden de yararlanmaktayd lar. Avc l n daha az oldu u saptanm flt r. Umm Dabaghiyah höyü ünün bu döneme tarihlenen küçük köyünde yaflayanlar tar m n yan s ra avc l da devam ettirmekteydiler. Avlad klar hayvanlar aras nda yabani eflek ve ceylan baflta gelmekteydi. Olas l kla bu hayvanlar n derilerinden faydalan p ayakkab ve giysi yapmaktayd lar.

17 1. Ünite - Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri 11 Hassuna Dönemi ( MÖ ) Mezopotamya da Hassuna ve Samarra kültürleri birbirleriyle iliflkilidir. Hassuna kültürünün görüldü ü yerlerde Samarra kültürüne ait çanak çömlek örnekleri de bulunmaktad r. Hassuna kültürünün kökeni kendinden önceki lk Neolitik Ça n bafllang c ndad r. Kültür daha çok Kuzey Irak bölgesinde yo unlaflm flt r. Bu kültürün merkezi, en az 80 adet yerleflime sahip Sincar ve Habur vadileridir. Hassuna Kültürü erken ve geç olmak kayd yla iki evreli olarak tan mlanmaktad r. Bu dönemde duvar yap m nda kerpiç kullan lmaya bafllam flt r. Evler bir avlu etraf nda yer alan çok say da odadan oluflur. Duvarlara s va yap ld belirlenmifltir. Duvarlarda tafl temel Güneydo u Anadolu da Mezraa-Teleilat ve Akarçay Tepe yerleflmelerinde görülmektedir. Yap içlerinde de iflik tipte f r n ve ocaklar yer almaktad r. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz birimlerin taban tafl döflelidir. Avlularda ve mekânlar n içinde silo ve büyük depolama çömlekleri bulunmufltur. Bu dönem, yukarda anlat lan mimari özellikleri ile köy yaflam ndan kasaba yaflam na geçifli göstermektedir. Hassuna Dönemi nde de bir önceki dönem gibi bebek ve çocuklar, bir çömlek içinde daha çok yerleflim alan nda gömülmektedir. Hassuna kültürü, bu dönemde yayg n olarak kullan lan belli form ve bezemeye sahip çanak çömlek türleri ile tan n r. Genel olarak iki grup alt nda s n fland r - labilecek çanak çömlek üretilmifltir. Birinci gruptakiler olas l kta mutfakta kullanmak üzere yap lan kaba, kahverengi, gri veya k rm z renkte olan çanak çömleklerdir. kinci grup ise daha özenli bir biçimde flekillendirilmifltir. Bunlar k rm z boya astarl, çizi ya da boya bezemelidir. En çok omurgal kâseler ile boyunlu çömlekler yap lm flt r. Hassuna çanak çömle inin çizi bezemeli gelene i bat ya do ru gittikçe azal r. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piflirmede kullan ld iddia edilen kaplar n her çeflidi bulunmaktad r. Hassuna Dönemi yerleflmelerinde çok say da piflmifl topraktan sapan tanesi, yün veya keten iplik elde etmek için kullan lan a rflak, mühür, tafl boncuk, kemik i ne, kemik spatül ve kemik biz gibi günlük yaflamda farkl amaçlar için üretilmifl aletler bulunmufltur. Sürtme tafl endüstrisinde en ilginç bulgular bu day ö ütmek için kullan lan havanelleri ve yass tafl baltalard r. Yontma tafl alet endüstrisinde orak-b çaklar say ca di erlerinden fazlad r. Buluntular n ço u anlafl laca üzere tar mla ilgilidir. Bu dönemde tar m ve hayvanc l k toplumlar n esas geçim kayna hüviyetini kazanm flt r. Arpa, bu day çeflitleri ana g da maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Koyun, keçi ve s r ve domuz beslenmektedir. Nüfusun ve dolay s yla köylerin say s artm flt r. Kent hüviyetini tafl yabilecek yerleflmeler yoktur. Tap nak olabilecek büyük ve özel yap bulunmad gibi dinsel inan fllar hakk ndaki bilgilerimiz azd r. Hassuna Dönemi nde do ada bulunan ham bak rdan dövülerek tak gibi çeflitli nesneler yapm fllard r. Ergitilmifl bak r n en eski örne i de bu dönemde ortaya ç kar. Samarra Dönemi (MÖ ) Samarra Kültürü, Hassuna kültürünün geliflti i bölgenin daha güneyinde, Orta Mezopotamya da Zagros Da lar n n otlaklarla kapl eteklerinde ortaya ç km flt r. Kendine özgü boyal bir tür çanak çömlek grubu ile temsil edilen Samarra Kültürü yerleflmelerinden en ünlüleri Tel ül Savvan, Co a Mami ve Samarra d r. Samarra Dönemi basit de olsa Mezopotamya da sulama kanallar n n aç ld ilk dönemdir. Coga Mami de saptanan kanallar bu döneme tarihlenmektedir. Bitki kal nt lar aras nda evcillefltirilmifl tah llar d fl nda iri keten tohumlar n n bulunuflu gerçekte düzgün sulama yap ld n n belirtisidir. Ne yaz k ki bu toplumlardan keten ve yünlü kumafl örnekleri günümüze gelememifltir. Ya mura dayanan kuru ta-

18 12 Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi Resim 1.2 Samarra Dönemi ev tipleri Kaynak: Braidwood 1995:176. r m yerine kanallar aç lmas yla gelifltirilen sulu tar m yerleflmelerindeki nüfusun atmas na neden olmufltur. Bu dönemdeki dörtgen planl yap larda yaklafl k 60 cm boyutunda kaliteli kerpiç kullan lmaya bafllar. Konutlar n içine ve d fl na duvar ortalar na ve köflelere konan payandalar daha sonraki kültürlerdeki tap nak mimarisinin öncüsü olarak de- erlendirilir. Tel ül Savvan da on befl odal büyük yap lar gün fl na ç kar lm flt r. Etraf hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi küçük köy yerleflmeleri bulunmaktad r. Samarra Dönemi nde de bu daya ek olarak mercimek ve bakla yetifltirilmekte, koyun, keçi ve domuz beslenmektedir. Samarra çömlekçi ustalar koyu kahverengi boya ile güzel desenlerle süslenmifl ve iyi piflirilmifl kaplar üretmifllerdir. Ayr ca su mermerinden oyularak yap lm fl kaplar ve kad n heykelcikleri de bu dönem sanatkârlar n n ustal klar n göstermektedir. SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU 1 Mezopotamya da SIRA tarihöncesi S ZDE dönemde birçok kültür ad geçmektedir. Bu kültürlerin isimlendirilmesi çanak çömlek yap m ve süslenmeleri rol oynam flt r. Bu do ru bir yaklafl m m d r? BAKIR-TAfi DÜfiÜNEL M ÇA I / KALKOL T K Anadolu da Kalkolitik Dönem bafll alt nda incelenen geliflmeler, Mezopotamya da Halaf ve SORU Obeyd bafll klar alt nda incelenir. Halaf Dönemi (MÖ ) D KKAT D KKAT Halaf kültürü, do uda Zagros Da lar, bat da F rat Nehri, kuzeyde Toros Da lar taraf ndan çevrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Türkiye nin Güneydo u Anadolu Bölgesi nde SIRA S ZDE yayg nd. En belirgin özelli i günlük yaflamda boya ve çizi beze- SIRA S ZDE meli ola anüstü güzel çanak çömleklerdir. Bu kültür, ilk defa 1911 y l nda s n r - m za çok yak n konumdaki Halaf Höyü ü nde gerçekleflen kaz larda saptand AMAÇLARIMIZ için Halaf AMAÇLARIMIZ kültürü ad verilmifltir. Halaf Dönemi nde moda olan günlük kullan m eflyalar, Güneydo u Anadolu ve Kuzey Irak d fl nda bat da Çukurova ve Amik Ovas na, kuzeydo uda Van Gölü çevresine, do uda Kuzeybat ran a kadar ulaflm flt r. Halaf kültür ürünlerinin bu K T A P K T A P kadar genifl alana yay lmas ancak yayg n bir ticaret ile mümkündü. Kültürün kökeni konusunda pek çok teori ortaya at lm flt r. Son y llarda Kuzey Suriye de Tell TELEV ZYON TELEV ZYON Sabi Abyad Höyü ü nde gerçekleflen arkeolojik kaz lar, söz konusu kültürün Hassuna-Samarra gibi Çanak Çömlekli Neolitik dönem toplumlar n n etkisiyle ortaya ç kt n göstermektedir. Bunun en iyi örne i Samarra ad verilen boya bezemeli NTERNET kap örneklerinin NTERNET Halaf kültürünün bafllang c nda da görülmesidir. Halaf Dönemi nde, ovalarda yaklafl k 2 ile 12 hektar aras nda de iflen boyutta bir büyük yerleflme ve çevresinde 1-2 hektar geniflli inde küçük uydu yerleflme-

19 1. Ünite - Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri ler kurulmufltu. Büyük yerleflmeler, etraf tahkimat duvar ile çevrili, tar m n ve ticaretin yayg n oldu u yönetim merkezidir. Küçük olanlar ise hayvanc l k ve süt ürünlerinin a rl kl oldu u günümüzdeki çiftliklere benzeyen yerleflmelerdir. Büyük yerleflmelerde de irmen tafllar, ezgi tafllar, orak b çaklar gibi tah l üretiminin yap ld n gösteren aletler vard r. Küçük yerleflmelerde ise bitki ve hayvan kal nt lar daha yüksek oranda ele geçmifltir. Temel geçim kayna hayvanc l k olan bu yerleflmelerde avc l k da önemlidir. Her iki yerleflim tipinde mal de ifl tokuflu yap larak günlük hayat n devam ettirildi i anlafl lmaktad r. Yerleflim alanlar genellikle su kaynaklar na yak nd r. Halaf kültürünü en iyi flekilde tan tan Musul yak nlar ndaki Tell Arpaciya höyü üdür. Bu dönemde bak r n kullan m daha önceki dönemlere göre yayg nlaflm flt r. Halaf Dönemi nde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirinden ayr lan, yuvarlak ve dörtgen yap lar infla etmifllerdir. Halaf mimarisinin belirleyici ö elerinden biri olan yuvarlak yap lar arkeoloji yaz n na Tholos ad ile girmifltir. Tholos, dikdörtgen planl girifli ve yuvarlak planl ana odas olan yap tipidir. Hem yuvarlak yap lar hem de dörtgen yap lar tafl temelli, y ma duvarl ve s val d r. Tabanlar kil s va ile düzletilmifltir. Çok say da yuvarlak yap da duvarlar n içe do ru daralt larak yükseltildi i saptand ndan üst örtünün kubbe biçiminde oldu u düflünülmektedir. Çaplar 4 ile 10 metre aras nda olan yuvarlak yap lar n daha çok depolama mekânlar oldu u iddia edilmektedir. Baz bilim adamlar Yar m Tepe de ortaya ç kan dik duvarl lardan dolay bu tip yap lar n üstünün ahflap, kam fl ve sazla düz dam fleklinde kapat lm fl olabilece ini de önermektedirler. Yerleflmelerde özellikle ev, depolama veya ah r olarak kullan lan dörtgen planl yap lar daha çok Halaf Dönemi nin sonlar nda yayg nlaflm flt r. Mekân içlerinde ocaklar yer almaktad r. Yap lar aras ndaki boflluklarda ekmek ve çanak çömlek piflirim f r nlar ortaya ç kar lm flt r. Çap 1 ile 2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biçimli kubbeli f r nlar iki katl infla edilmifltir. Alt kat nda atefl yak lmakta, üst kat na ise piflirilecek kaplar dizilmekteydi. Çok odal ve payandal yap lar azd r. Halaf toplumunun tap nak gibi dinsel yap lar saptanamam flt r. Ölüler, yerleflim içinde, yap taban alt na aç lan basit toprak mezara, büzülmüfl pozisyonda (cenin pozisyonu) gömülmekteydi. Yar mtepe ve Tell Arpaciya yerleflmelerindeki kaz larda kafataslar n n ayr gömüldü ü saptanm flsa da bu bir gelenek de ildir. Yukar Mezopotamya da Kahramanmarafl/ Domuztepe yerleflmesinde yaklafl k 3 metre çap nda bir çukura ölülerin kafataslar beden kemiklerinin ayr b - rak ld saptanm flt r. Bu kült çukuruna ölülerin yerlefltirilmesi, ayn yerde bulunan bir kap üzerine boya ile yap lm fl bir resimde tasvir edilmifltir. Tümü bulunamayan bu resimde, üzerine kufllar konmufl bafls z bedenler yerde yatmaktad r. Yanlar nda kolunu yukar kald rm fl ayakta duran bir birey tasvir edilmifltir. Halaf kültürünün özgün ürünü boya bezemeli kaplar, olas l kla mutfakta kullan lmak için de il prestij ürünü olarak üretilmifltir. Birçok yerleflmede ele geçen birbirinin benzeri olan kaplar, tek elden üretilmifl ve de ifl tokufl yöntemi ile genifl bir bölgeye da lm fl olabileceklerini düflündürmektedir. Resim Halaf Dönemi ne ait yap tiplerinden birinin tamamlanma biçimleri Kaynak: Lloyd 1978; Res. 36).

20 14 Eski Mezopotamya ve M s r Tarihi Resim 1.4 Halaf Dönemi ne ait bir kap parças üzerinde hayvan bezemeleri. Erken Halaf Dönemi nde üretilen kap biçimleri s n rl d r. Çanak çömle in üzerine farkl renk ve ton sa lamak amac yla bilinçli olarak yo unlu u azalt lan k rm z veya siyah renkte boyalarla motifler ifllenmifltir. Yayg n olan motifler aras nda bo a, koyun bafl, yaban efle i, yaban domuzu, tavflan, geyik ve kufl gibi yabani hayvanlar; y lan ve akrep gibi sürüngenler; flematik bitki ve a açlar, dans eden insanlar say labilir. Ayr ca dikey veya yatay gösterilmifl düz ve dalgal zikzak çizgiler, noktalarla oluflturulan daireler, içi taranm fl eflkenar dörtgenlerle panolar haz rlanm flt r. fiematik bo a bafllar na göre geometrik motifler say ca daha fazlad r. Halaf Dönemi çömlekçi ustalar bu kaplar geliflmifl kubbeli f r nlarda f r nlamakta yani piflirmekteydiler. Halaf Dönemi nin ortalar nda ise çok renkli bezeme görülmektedir. Kaplar n f r nlanmalar n n daha iyi kalitede oldu u gözlenir. Tanr simgesi olan stilize bo a bafl figürü çok kullan lm fl, do a betimlemeleri ortadan kalkm flt r. Süslemede krem astar üzerine yine k rm z ve siyah n çeflitli tonlar nda boya kullan ld görülmektedir. En çok kullan lan motifler günefl, nokta, e ri çizgilerden oluflan geometrik bezeklerdir. Karelerin birlefltirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, üçgenlerin birlefltirilmesi ile oluflturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplar n tüm yüzeyine çizilmifltir. Halaf Dönemi nin geç evresinde çömlekçi ustalar, kaplar n yüzeyine yapt klar renk cümbüflü izlenimi veren uygulamalarla çanak çömlek üretimini oldukça ileri düzeye tafl m flt r. Kaplar üzerine hem boya ile hem de kaz ma yöntemiyle bezemeler yap lmaktayd. Ayr ca beyaz boya da kullan lmaya bafllam flt r. Çanak çömlek piflirme f - r nlar bu evrede çok geliflmifltir. Malta hac ve bal k pulu biçiminde bezemenin çok kullan ld tabak formunda kaplar ortaya ç km flt r. Kâse ve çömlekler de kullan lmaktad r. Kaplar n iç yüzeyleri etraf doldurulmufl rozetlerle bezenmifltir. Eski evrelerde var olan do al yaflam sahneleri bütünüyle ortadan kalkm fl hatta bo a bafllar bir düz iki e ri çizgi ile tamamen stilize hale sokulmufltur. Halaf Dönemi nde toplum günlük yaflamda b çak, kalem ve kaz y c gibi aletleri yapmak için çakmaktafl ve obsidiyeni (do al cam) kullanm flt r. Obsidiyen Do u Anadolu daki yataklardan elde edilmifltir. Baz yerleflmeler obsidiyeni ham madde olarak sa lam flt r. Bir tür statü göstergesi olan tafl kaplar n da kullan ld görülür. Kumtafl, kireçtafl, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde düz ya da yuvarlak dipli derin veya s kâse biçimde kaplar üretmifllerdir. Tafl kap yap m uzun bir u rafl gerektirmektedir. Bu dönemde hayvan kemikleri de daha önceki kültürlerde olu u gibi alet yap m nda malzeme olmufltur. Halaf Dönemi nde çeflitli tafllardan yap lan, kaz ma bezemeli mühürlerin kullan m artm flt r. nanç sistemiyle ilgili olabilecek en yayg n buluntular, idol olarak da adland r lan küçük heykellerdir. Kad n biçimindeki bu heykelcikler ana tanr ça olarak nitelendiril-

21 1. Ünite - Mezopotamya n n Tarih (Yaz ) Öncesi Dönemleri 15 mifllerdir. Bunlar genelde bacaklar bitiflik, kollar iri ve abart l gö üsleri üzerinde birlefltirilmifl olarak tasvir edilmifltir. Erkek tanr tasviri yoktur. dollerin ço u boya ile yap lm fl haç ve çizgilerle süslenmifltir. Çanaklar n üzerine resmedilmifl bo a bafl ve koçbafl figürleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baflka simge erkeklik organ d r. Halaf Dönemi yerleflmelerinde tar m n yayg n oldu unu gösteren birçok alet bulunmufltur. En çok ele geçen tah llar n biçilmesinde kullan lm fl oraklard r. Y lda ortalama mm ya fl alan Halaf kültür bölgesi kuru tar m için oldukça müsaittir. Bu dönemde emmer bu day, iki s ral arpa, einkorn bu day, nohut, mercimek, badem ve f st k yetifltirildi i saptanm flt r. Ayr ca dokumada kullan lmak ve tohumundan ya ç karmak için keten ekilmekteydi. Evcil olarak koyun, keçi, domuz ve büyükbafl hayvanlar beslenmekteydi. Evcil s - r n tarla sürülmesinde kullan lmaya baflland iddia edilmektedir. Bu kullan m n çok önemli oldu una iflaret eden baz bilim adamlar kaplar üzerindeki bo a bafl bezemesinin bu kadar çok olmas n buna ba lamaktad r. Beslenmede tah l üretimi ve hayvanc l k kadar olmasa da avc l k önemi bir yere sahipti. En çok avlanan hayvanlar k z l geyik, kaplumba a, kufl ve bal kt r. Leopar, ay ve k z l tilki gibi hayvanlar da avlanm fllard r. Çok say da a rflak ve kaplar üzerindeki motifler dokumac n önemli yer tuttu unu göstermektedir. Olas l kla yün ve keten dokumac l yap l yordu. Halaf Dönemi nde de kam fl ve sazdan has r ve sepet yap ld belgelenmifltir. Mezopotamya daki dinsel ö eler nas l do mufl, nas l geliflmifltir? Tart fl n z. SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU D KKAT SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M Resim 1.5 Obeyd Dönemi kaplar üzerindeki SORU bezemelerden örnekler D KKAT Kaynak: Lloyd 1978: Res. Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ ) Kuzey Mezopotamya da Halaf Kültürü devam ederken Güney Mezopotamya n n verimli topraklar nda yeni bir kültürün do du u görülmektedir. Kültüre ilk kez, Sümer yerleflmesi olarak bilinen Ur Höyü ü nün yak n nda Tel El Ubaid adl höyükteki araflt rmada rastlanm fl ve bu höyü ün ad verilmifltir. Obeyd kültürünü, kuzey ve do udaki da lardan güneye gelen, kanallar açarak kuru tar mdan sulu tar ma geçen topluluklar n oluflturdu u san lmaktad r. Obeyd kültürü bütün ayr nt lar yla Eridu SIRA S ZDE kentinde ortaya ç kar lm flt r. Ayr ca Hac Muhammed, Te l ul Savvan ve Tell Aveyli gibi birçok höyükte bu döneme ait yerleflmelerin kal nt s incelenmifltir. AMAÇLARIMIZ Eridu kentinde Obeyd Dönemi nin ikinci evresinde tap naklar infla edilmifltir. Sulu tar m olanaklar yla geliflen yerleflmelerde ortaya ç kan refah seviyesi yüksek toplumun yaflam biçimini tan mlayan Obeyd, üçüncü evrede kuzeye do ru yay lmaya bafl- K T A P lam flt r. Dördüncü evrede kültür tüm Mezopotamya ya yay lm flt r. Do u ve Güneydo u Anadolu da, Do u Akdeniz de hat-telev ZYOta Çukurova da çok say da yerleflme yerinde Geç Obeyd kültürünün etkileri belgelenmifltir ). SIRA S ZDE K T A P TELEV ZYON Bu dönemin yaflam biçimi hemen hemen tümüyle ziraat ve hayvanc l a dayanmaktad r. Güney Mezopotamya da sulama kanallar vas tas yla tar m gelifltirilmifl, elde NTERNET NTERNET edilen ürün art r lm flt r. Ancak Mezopotamya a aç, maden tafl gibi hammadde kaynaklar ndan yoksundur. Bu yüzden Obeyd kasabalar nda yaflayan seçkinler kurduklar ticaret kolonileri ile ihtiyaçlar olan hammaddeleri çok uzak bölgelerden temin etmekteydiler. 2