BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU

Transkript

1

2

3 BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU SAYI: 5 / OCAK 2007 EYLÜL 2008 TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ KUR RĐSKĐ DEĞERLENDĐRME RAPORU (Eylül 2009)

4 Bu Rapor kamuoyunu bilgilendirme amacıyla, Türk bankacılık sektörünün Eylül 2009 geçici verileri üzerinden hazırlanmış olup, içinde yer alan bilgi ve verilere dayanılarak verilecek yatırım ve benzeri kararların sonuçlarından BDDK ve raporu hazırlayanlar sorumlu tutulamaz. BU YAYIN TÜM ĐÇERĐĞĐ ĐLE BDDK ĐNTERNET SAYFASINDA YER ALMAKTADIR. BDDK OFĐSTEKNĐK DOKÜMAN MERKEZĐNDE 250 ADET BASILMIŞTIR. Görüş ve Önerileriniz Đçin: Volkan TAŞ Denetim IV Daire Başkanlığı. (312) vtas@bddk.org.tr Alper A. HEKĐMOĞLU Denetim IV Daire Başkanlığı (312) ahekimoglu@bddk.org.tr 2

5 ĐÇĐNDEKĐLER TABLO DĐZĐNĐ... 4 GRAFĐK DĐZĐNĐ... 5 KISALTMALAR... 6 GĐRĐŞ YABANCI PARA NET GENEL POZĐSYONUNUN GELĐŞĐMĐ Türk Bankacılık Sektörü Yabancı Para Net Genel u Banka Grupları Bazında Yabancı Para Net Genel unun Gelişimi Kamu Bankaları Özel Bankalar Yabancı Bankalar Kalkınma ve Yatırım Bankaları TMSF Bankası (Birleşik Fon Bankası) Katılım Bankaları Türk Bankacılık Sektörü Yabancı Para unun Döviz Cinsleri Đtibarıyla Dağılımı KUR - FAĐZ RĐSKĐ ĐLĐŞKĐSĐ Türk Bankacılık Sektörünün Yeniden Fiyatlama Dönemine Göre Döviz Bazında GAP Analizi TÜREV SÖZLEŞMELER SONUÇ

6 TABLO DĐZĐNĐ Tablo 1: Türk Bankacılık Sektörü YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tablo 2: Kamu Bankaları Grubu YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tablo 3: Özel Bankalar Grubu YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tablo 4: Yabancı Bankalar Grubu YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tablo 5: Kalkınma ve Yatırım Bankaları Grubu YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tablo 6: TMSF Bankaları Grubu YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tablo 7: Katılım Bankaları Grubu YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tablo 8: Bankacılık Sektörü Yabancı Para unun Döviz Cinsleri Đtibarıyla Dağılımı39 Tablo 9: Türk Bankacılık Sektörünün Yeniden Fiyatlama Dönemine Göre Döviz Bazında GAP Analizi Tablo 10: Türev Đşlemlerin Vadesine Göre Dağılımı Eylül 2009 Đtibarıyla (Bin USD) Tablo 11: Türev Đşlemlerin Vadesine Göre Dağılımı Eylül 2009 Đtibarıyla (% Pay) Tablo 12: Türev Đşlemlerin Para Birimlerine Göre Dağılımı (Eylül 2009) (Bin USD) Tablo 13: Türev Đşlemlerin Karşı Taraf Bazında Dağılımı (Eylül 2009) Tablo 14: Türev Đşlemlerin Ülke Bazında Dağılımı (Eylül 2009)

7 GRAFĐK DĐZĐNĐ Grafik 1: Türk Bankacılık Sektörü YP unun Haftalık Seyri Grafik 2: Bilanço Đçi un Seçilmiş Kalemler Bazında Gelişimi (Bin USD) Grafik 3: Yurtdışından Kullandırılan YP Krediler Grafik 4: Türev Đşlemler ve Kambiyo Kar/Zarar Gelişimi Grafik 5: Kur Riski Đçin Gerekli Sermaye Yükümlülüğü ve Özkaynaklara Oranı Grafik 6: Türk Bankacılık Sektörü Bilanço Dışı Döviz unun Bileşenleri (Net Türev Đşlemler) Grafik 7: Banka Grupları Đtibarıyla Bilanço Đçi ve Dışı Döviz u ( ) Grafik 8:Kamu Bankaları YP unun Haftalık Seyri Grafik 9: Kamu Bankalarının Bilanço Dışı unun Bileşenleri Grafik 10: Özel Bankaların YP unun Haftalık Seyri Grafik 11: Özel Bankaların Bilanço Dışı unun Bileşenleri Grafik 12: Yabancı Bankaların YP unun Haftalık Seyri Grafik 13: Yabancı Bankaların Bilanço Dışı unun Bileşenleri Grafik 14: Kalkınma ve Yatırım Bankalarının YP un Haftalık Seyri Grafik 15: Kalkınma ve Yatırım Bankalarının Bilanço Dışı Đşlemler Bileşenleri Grafik 16: Katılım Bankaları YP unun Haftalık Seyri Grafik 17: Katılım Bankaları Bilanço Đçi ve Dövize Endeksli Gelişimi Grafik 18: Katılım Bankaları Bilanço Dışı YP u Bileşenleri Grafik 19: USD ve EUR Bazında Bilanço Đçi Net Grafik 20: Ocak 2008 Eylül 2009 Dönemi USD ve EUR Kuru ile /$ Çapraz Kuru Grafik 21: Ocak 2008 Kasım 2009 Dönemi Döviz Kurlarının Volatilitesi Grafik 22: Türev Đşlem Hacminin TP-YP Gelişimi Grafik 23: Tür Bazında Türev Đşlemler Grafik 24: Konu Bazında Türev Đşlemler Grafik 25: Banka Gruplarınca Gerçekleştirilen Türev Đşlemlerin Dağılımı (Eylül 2009) Grafik 26: Türev Đşlemlerin Banka Grupları Bazında Dağılımı (Eylül 2009)

8 KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri CHF : Đsviçre Frangı BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu DEK : Dövize Endeksli Kredi DTH : Döviz Tevdiat Hesabı EUR : Avrupa Birliği Para Birimi FED : Federal Reserve System (ABD Merkez Bankası) GBP : Đngiliz Sterlini HS : Hisse Senetleri JPY : Japon Yeni KKDF Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu MD : Menkul Değer MDC : Menkul Değerler Cüzdanı PP : Para Piyasaları TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TP : Türk Parası USD : Amerikan Doları YP : Yabancı Para YPNGP : Yabancı Para Net Genel u TL : Türk Lirası 6

9 GĐRĐŞ Amerika Birleşik Devletleri nde (ABD) 2007 yılında eşikaltı (subprime) konut (mortgage) kredileri geri dönüşlerinde problemlerin ortaya çıkmasıyla başlayan ve 2008 yılının Eylül ayında Lehman Brothers ın iflası ile derinleşerek küresel bir mahiyete bürünen kriz, birçok ülkede başta bankalar olmak üzere finans kuruluşlarının iflaslarına ve/veya zor duruma düşen kuruluşların el değiştirmesine veya devletleştirilmesine neden olmuştur. Bu aşama ile birlikte kriz reel sektöre de sirayet etmiş, işsizlik artmış, harcamalar ve üretim azalmış, ülkeler bazında ve dünya ölçeğinde resesyon gözlenmiştir. Durgunluğun engellenmesi, işsizliğe çözüm arayışları, güvenin yeniden tesis edilerek piyasaların işlerlik kazanması ve ekonomilerin güçlendirilmesi çabaları çerçevesinde başta politika faizlerinin indirilmesi olmak üzere, piyasalara likidite verilmesi, mevduat sigortası limitlerinin yükseltilmesi, harcamalar üzerinden alınan vergilerin azaltılması gibi çeşitli para ve maliye politikası araçları devreye sokulurken, krizin süresi ve şekli (V, L, U, W gibi) üzerindeki tartışmalar da halen devam etmektedir. Küresel krizin etkilerinin ülkemizde de daha şiddetli biçimde hissedilmeye başlaması ile birlikte, 27 çeyrek aralıksız büyüyen sabit fiyatlarla gayrisafi yurtiçi hasıla (GSYH) son dört çeyrekte küçülmüştür. Đlk olarak 2008 yılının son çeyreğinde %6,5 küçülen GSYH, 2008 yılını %0,9 luk büyüme ile kapatabilmiştir. GSYH daki küçülme 2009 yılının ilk çeyreğinde %14,7, ikinci çeyreğinde %7,9 ve üçüncü çeyreğinde %3,3 olarak gerçekleşmiştir. Tahminler, 2009 yılının son çeyreğinde baz etkisi ile birlikte bir miktar büyüme gerçekleşebileceği yönündedir. Gelişmiş ülkelerin tersine küresel kriz, ülkemizde finans sektörü üzerinden değil, reel sektör olarak adlandırılan üretim sektörü üzerinden etkili olmuştur. Finans sektörümüzün (en büyük aktörleri olarak özellikle bankalarımızın), krizin çıkış noktasını oluşturan mortgage kredilerine dayalı tahviller ve çok yüksek kaldıraç oranlarına sahip türev araçlara (toksik varlıklar) yatırım yapmamış olması, aktif kalitesi, likidite, sermaye yeterliliği, risk yönetimi ve iç kontrol açılarından güçlü olması krizin tahribatını azaltmıştır. Ancak finans sektöründen başlayan krizin tüm dünyayı ve reel sektörü sarması, dış pazarlardaki daralma nedeniyle ülkemizde reel sektörde etkili olmuş, işsizlik oranlarındaki artışlar ve iç pazara da sirayet eden talep yetersizliği ile krizin etkileri derinleşmiştir. Bu olumsuzlukların bir sonucu olarak reel sektör firmaları ve hane halklarının bozulan mali yapıları finans sektöründe kredi riski olarak kendini göstermiş, kredilerin takibe dönüşüm oranları Eylül 2008 deki %3,1 seviyesinden Eylül 2009 itibarıyla %5,3 düzeyine yükselmiştir. Kredi türleri bazında incelendiğinde, KOBĐ 7

10 kredileri ile kredi kartlarındaki takibe dönüşüm oranlarının diğer kredi türlerinden yüksek olduğu gözlenmektedir. Küresel krizin ülke para birimleri üzerindeki etkileri de krizin doğrudan etkileri ile birleşerek özellikle açık pozisyon taşıyan ekonomik birimlere olumsuz tesirde bulunmuştur. Lehman Brothers ın iflasının açıklanmasını takiben Eylül 2008 sonunda USD/TL kuru 1,231 düzeyinde iken bir ay sonra Ekim 2008 sonunda 1,560 a, Şubat 2009 sonunda 1,687 ye yükselmiştir. Bu süreçte bankalar çeşitli döviz birimlerinin TL karşısındaki değerlerindeki ve çapraz kurlardaki değişimlerden para birimleri bazında taşıdıkları pozisyon ölçüsünde etkilenmişlerdir. Ancak raporda detaylı olarak incelendiği üzere, yabancı para net genel pozisyonu oldukça düşük düzeyde olan bankacılık sektörünün söz konusu kur değişiklikleri nedeniyle maruz kaldığı etki oldukça sınırlı olmuştur. Raporun kapsadığı dönemde, Mart 2008 de iktidar partisi hakkında kapatma davası açılması, Eylül 2008 de Lehman Brothers ın iflasının açıklanması ile dünyada ve Türkiye de küresel krizin derinleşmeye başlaması, Mart 2009 da yerel seçimlerin yapılması gibi önemli olaylar gerçekleşmiştir. Raporda incelenen dönemde sektörün genellikle bilanço içi açık (kısa) pozisyonla çalıştığı, söz konusu açığı bilanço dışı türev işlemlerde fazla (uzun) pozisyon alarak kapattığı gözlenmektedir. Ağustos 2008 dönemi sonundan itibaren sektörün bilanço içi döviz pozisyonunu belirgin bir şekilde azalttığı izlenmiştir. Eylül 2008 den sonra krizin derinleşmesi, kurların yükselmesi ile yurtiçi yerleşiklerin tasarruflarını dövizden TL ye kaydırmaları ve opsiyonlu mevduat hesaplarının realize olmasının yanı sıra spotta döviz likiditesini arttıran swap işlemleri ile bu süreç hızlanmıştır yılının ilk çeyreğinde sektörün bilanço içi pozisyonunun sıfıra yaklaştığı, 2009 yılı Mart ayı sonundan itibaren yerel seçimlerin sona ermesi ve krizden çıkış sinyallerinin ağırlık kazanmasıyla bilanço içi açık pozisyonun yeniden artmaya başladığı gözlenmiştir. Detayları raporda incelenmiş olmakla birlikte, gruplar bazında bankaların yabancı para pozisyon yönetiminde farklı stratejiler benimsedikleri izlenmiştir. Bu anlamda, yurtdışı hakim ortaklarından sağladıkları YP fonlar ile finanse edilmeleri nedeniyle yabancı bankaların bilanço içi pozisyonlarında önemli bir değişiklik olmazken, kamu bankaları bilanço içi net döviz varlıklarını artırmışlar, özel bankalar ise 2008 yılı Eylül sonundan 2009 yılı Haziran başına kadar bilanço içi fazla pozisyonla çalışmışlardır. 8

11 Bankacılık sektörünün gruplar bazında yabancı para pozisyonunun haftalık gelişimi, raporun ilk bölümünü oluşturmaktadır 1. Yabancı para net genel pozisyonu, gerek banka grupları bazında gerekse sektörde incelenen dönem boyunca yasal sınırlar dahilinde kalmıştır. Bilanço içi ve dışı pozisyonlar, banka grupları bazında farklı trendlere sahip olmakla birlikte, genel olarak bilanço içi pozisyonların bilanço dışı türev işlemler ile dengelendiği, net genel pozisyonun sıfıra yakın düzeylerde oluştuğu gözlenmiştir. Raporun ikinci bölümünde sektörün yeniden fiyatlama dönemine göre döviz bazında GAP (boşluk) analizine yer verilmiştir. Sektörün yeniden fiyatlama dönemine göre varlık ve yükümlülük yapıları incelendiğinde bankaların önceki dönemlerde olduğu gibi en fazla TL, USD ve EUR bazında faiz riskine maruz oldukları anlaşılmaktadır. Raporun üçüncü bölümü, türev araçların detayına ilişkin yapılan açıklamalardan oluşmaktadır. Bilanço içi pozisyonların dengelenmesinde ve genel olarak kur riski yönetimi amacıyla, tüm banka grupları tarafından çeşitli tür ve tutarlarda türev işlemlere başvurulduğu görülmektedir. Öte yandan, Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar da yapılan değişiklikle, hane halkının dövize endeksli kredi kullanımı engellenerek kur şoklarına duyarlılığının azaltılması temin edilmiştir. Diğer taraftan; Karar da yapılan değişiklik ile bankalarca bir yıldan uzun vadeli ve 5 milyon USD nin üzerinde olması şartıyla, firmalara yurtiçinden döviz kredisi kullandırımı imkanı tanınmış olup, yurt dışından kredi kullanımına yol açan diğer faktörler de önemli olmakla birlikte, söz konusu değişikliğin önümüzdeki dönemlerde yurtdışından kullandırılmış kredilerin bir kısmının yurtiçine kaymasına yol açarak, banka bilançolarının ve dış borçlanma rakamlarının şeffaflığını artırabileceği değerlendirilmektedir. Rapor içinde kullanılan veriler BDDK veri tabanında yer alan haftalık ve aylık veriler, kurlar ise ilgili dönemlere ait TCMB döviz alış kurlarıdır. Türk bankacılık sektöründe gerçekleşen hisse devirleri sonucunda yabancı sahipliğine geçen bankalar, incelenen dönem boyunca dahil oldukları grupta değerlendirilmiştir. 1 Katılım bankaları dahildir. 9

12 1. YABANCI PARA NET GENEL POZĐSYONUNUN GELĐŞĐMĐ 1.1. Türk Bankacılık Sektörü Yabancı Para Net Genel u Bilindiği üzere, 2008 yılı son çeyreğinden itibaren, özellikle Lehman Brothers iflasının ardından gelişmekte olan ülke para birimleri, rezerv para birimleri olan USD ve EUR karşısında ciddi değer kayıplarına uğramıştır. Bu durum, Türk bankacılık sektörünü de etkilemiş ve Ocak 2008 Eylül 2009 dönemine ilişkin yabancı para pozisyonları incelendiğinde, özellikle Eylül 2008 sonrasında bankaların pozisyon kapatma yoluna gittikleri, bilanço içi ve bilanço dışı varlık-yükümlülük dengesini bu çerçevede kurdukları görülmektedir. Bunun sonucunda YPNGP deki sıfıra yakın seyir, varlığını sürdürmüştür. Sektörün bilanço içi pozisyonu, bilanço dışı pozisyonu ve yabancı para net genel pozisyonunun gelişimi aşağıdaki grafikte sunulmaktadır. Grafik 1: Türk Bankacılık Sektörü YP unun Haftalık Seyri Türk Bankacılık Sektörü YPNGP Gelişimi Bin USD Bilanço Đçi Bilanço Dışı Net Genel Sektörün yabancı para pozisyonu genel olarak değerlendirildiğinde; - Türk bankacılık sektörünün bilanço içi pozisyonu incelenen haftaların ikisi dışında negatif bakiye arz ederken, özellikle Eylül 2008 den itibaren bilanço içi açık pozisyonda düşüş gözlenmiştir. Bilanço içi açık pozisyon, 2009 yılından itibaren daha da azalmış ve Şubat ayının son haftası ile Mart ayının ilk haftasında kapalı (fazla) pozisyona geçmiştir. Ancak yerel seçimlerin gerçekleştirildiği, krizde dibin görüldüğü yorumlarının ağırlık kazandığı, ekonomik göstergelerin bozulma hızının yavaşladığı ve hisse senedi piyasalarının yükselişe geçtiği Mart ayı sonundan itibaren bilanço içi açık pozisyon yeniden artışa geçmiş, 10

13 25 Eylül 2009 itibarıyla 2008 Eylül ayındaki seviyesine dönmüştür. Buna karşılık, artışa geçen bilanço içi açık pozisyon aynı şekilde seyreden bilanço dışı fazla pozisyon ile kapatılmış, bu sayede YPNGP düşük seviyede kalmaya devam etmiştir. Bilanço dışı fazla pozisyonun, bilanço içi açık pozisyon ile paralel bir seyir izlediği, bu çerçevede yabancı para net genel pozisyonun oldukça düşük düzeylerde gerçekleştiği Grafik 1 den de izlenebilmektedir. - Ocak 2008 Eylül 2009 döneminde yabancı para net genel pozisyon tutarının en düşük değeri tarihinde milyon USD açık pozisyon olarak, en yüksek değeri ise tarihinde milyon USD fazla pozisyon olarak gerçekleşmiştir. - Bilanço içi açık pozisyon ilgili dönemde (Şubat 2009 sonu ve Mart 2009 başında kapalı pozisyonda olmakla birlikte) en yüksek değerine tarihinde milyon USD ile ulaşırken, en düşük değerine tarihinde -263 milyon USD ile ulaşmıştır. Öte yandan incelenen dönemde en yüksek bilanço içi fazla pozisyon ise tarihinde 175 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde, bilanço içi açık pozisyonu kapatma amacıyla kullanılan bilanço dışı işlemlerde de azalış görülmüştür. Söz konusu işlemler en yüksek değerine tarihinde milyon USD ile ulaşırken bu tarih sonrasında bilanço içi pozisyona paralel olarak ciddi bir düşüş eğilimine girmiş ve en düşük değerine ise tarihinde -406 milyon USD ile ulaşmıştır. Bu tarihten sonra artış trendine giren bilanço içi açık pozisyona paralel olarak bilanço dışı fazla pozisyonda da yükseliş tekrar başlamıştır. Grafik 2: Bilanço Đçi un Seçilmiş Kalemler Bazında Gelişimi (Bin USD) Milyon TL Krediler Bankalardan Alacaklar (PP Dahil) Diğer Aktifler Diğer Pasifler MDC Mevduat Bankalara Borçlar (PP Dahil)

14 - Sektörün bilanço içi pozisyonunun belirleyicileri olan seçilmiş aktif ve pasif kalemlerin 2 gelişimi Grafik 2 de verilmektedir. Aktif açısından incelendiğinde krediler, MDC ve bankalardan alacakların, pasifte ise mevduat ve bankalara borçlar kalemlerinin bilanço içi pozisyon açısından belirleyici olduğu görülmektedir. Đncelenen dönemde, pasif kalemler içinde en fazla ağırlığa sahip olan YP mevduatın en yüksek değerine 8 Ağustos 2008 tarihinde ulaştığı görülmektedir. Bu tarihten itibaren YP mevduat bir miktar çözülmeye başlamış ve bu süreç Lehman Brothers iflası ile hızlanmıştır. Mevduat en düşük değerine 21 Kasım 2008 tarihinde ulaşmış, daha sonra artış eğilimine girmiştir. Söz konusu sürecin; Ağustos 2008 e kadar mevduat sahiplerinin DTH larını artırdığı, Lehman Brothers iflası sonrası kurların yükselmesi ile DTH larını TL ye çevirdikleri şeklinde yorumlanması mümkündür. - Kredilerde ve mevduatta kriz nedeniyle Eylül 2008 döneminden itibaren Mart 2009 dönemine kadar azalma trendi, bu dönemden sonra ise kredilerde daha yavaş olmakla birlikte artış trendi gözlenmektedir. - Gerek banka grupları gerekse sektör bazında bilanço içi pozisyonun önemli bir bileşeni olan dövize endeksli varlıklar, incelenen dönem itibarıyla haftasında 22,7 milyar USD ile en yüksek değerine ulaşmış, krizin etkili olduğu Mart 2009 dönemine kadar 16,7 milyar USD ye kadar azalmış, sonrasında yatay seyrini korumuştur itibarıyla %94 ü kredilerden oluşan dövize endeksli varlıklar 16 milyar USD düzeyindeyken dövize endeksli yükümlülük bulunmamaktadır. - Bilindiği üzere, bankaların Türkiye de mukim kişi ve kuruluşlara Yabancı Para (YP) kredi kullandırması kambiyo mevzuatına tabidir. Bu konuda temel kısıt, döviz kazandırıcı faaliyeti (ihracat taahhüdü) olmayanlara döviz kredisi kullandırılamamasıdır. Ayrıca, 2008 yılının son çeyreğinde yaşanan dalgalanmalar dikkate alınmadığında son 6-7 yıllık dönemde döviz kurlarının durağanlığı ve hatta uzun bir süre devam eden TL nin değer kazanması eğilimi, döviz kredilerinin faiz maliyetlerinin Türk Parası (TP) kredilerin maliyetinin altında oluşu ile birlikte değerlendirildiğinde, kredi kullananlar açısından döviz cinsinden kredi kullanımını cazip hale getirmiştir. Söz konusu durum, YP kredi taleplerinin artmasına neden olmakla birlikte özellikle döviz kazandırıcı faaliyeti bulunmayan firmalar, yurtdışı banka ve finans kuruluşlarına yönelmekte veya Türkiye de kurulu bankaların yurtdışı şubelerine yönlendirilmektedir. 2 Dövize endeksli varlık ve yükümlülükler YP hesaplar olarak dikkate alınmıştır. 12

15 - Öte yandan, 16 Haziran 2009 tarihinde yayımlanan 2009/15082 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ın dövizli ve dövize endeksli kredilerin kullanılmasına ilişkin hükümlerinde değişiklik yapılmıştır. Buna göre; o Bankaların ihracatın, ihracat sayılan satış ve teslimler ile döviz kazandırıcı faaliyetlerin finansmanı için Türkiye'de yerleşik kişilere döviz kredisi açabilmesi bu kredilerin 18 ay vadeli olması şartına bağlı iken, 2009/15082 sayılı Karar ile söz konusu vade şartı kaldırılmıştır. o Karar ile Türkiye de faaliyette bulunan bankaların Türkiye'de yerleşik kişilere döviz kredisi kullandırmalarına, bu kredilerin ortalama vadesinin bir yıldan uzun ve 5 milyon USD üzerinde olması şartıyla olanak tanınmıştır. o Karar ile bankaların Türkiye'de yerleşik kişilere dövize endeksli kredi kullandırmasına ilişkin kısıtlamalar getirilmiştir. Buna göre bankalar, Türkiye'de yerleşik kişilere ticari veya mesleki amaçla dövize endeksli kredi kullandırabileceklerdir. o Kararda, Türkiye'de yerleşik gerçek kişilerin, yukarıda belirtilen haller ile Bakanlıkça belirlenecek haller dışında, yurt içinden ve yurt dışından döviz veya dövize endeksli kredi kullanmalarının mümkün olmadığı hükmüne yer verilmiştir. - Bu çerçevede yurt dışından kredi kullanımına yol açan diğer faktörler de önemli olmakla birlikte önümüzdeki dönemlerde reel sektörün yurtdışından YP kredi kullanımının bir miktar azalarak yurtiçine kayması olası görülmektedir. - Hangi yolla edinilmiş olursa olsun, bankaların kredi (TP veya YP) kullandırdıkları reel sektör firmalarının taşıdıkları yabancı para açık pozisyonun, bankalar açısından kredi riskini artıran bir unsur olduğu ve yakından izlenmesinin gerektiği değerlendirilmektedir. - Türk bankacılık sektörünün kullandırdığı YP krediler geçen yılın aynı dönemine göre 5,6 milyar USD (%7,7) azalarak Eylül 2009 itibarıyla 67,4 milyar USD ye gerilemiştir. Bu tutarın 39,6 milyar USD lik (%58,6 lık) kısmı yurtdışı şubelerden reel sektöre kullandırılmıştır. Eylül 2008 dönemine kadar artış eğilimindeki yurtdışı şubelerden kullandırılan YP krediler, bu dönemden sonra ılımlı bir azalma trendine girmiş, toplamda 6,7 milyar USD lik (%14,1) bir azalma ile Eylül 2009 itibarıyla 39,6 milyar USD ye gerilemiştir. Diğer taraftan, yurtdışı şubelerden kullandırılan YP kredilerin %79,6 sı (31,5 milyar USD) off-shore şubeler aracılığı ile kullandırılmıştır. 13

16 - Bankaların yurtdışı şubelerinin kullandırmış olduğu YP kredilerin Eylül 2009 dönemi itibarıyla %95,4 ü (38 milyar USD) Türkiye de yerleşik kişi ve kurumlara kullandırılmıştır. Bu kredilerin 3 milyar USD lik kısmının riski Hazine Müsteşarlığı na aittir. - Bankaların Türkiye deki müşterilerini kredilendirme yöntemlerinden biri de yurtdışında kurulu mali iştirakler aracılığıyla gerçekleştirilen kullandırımlardır. Bu çerçevede, bankaların konsolidasyona dahil yurtdışı mali kuruluşlarından Türkiye de yerleşik banka dışı kesime kullandırılan kredi tutarı Eylül 2009 itibarıyla yaklaşık 7,9 milyar USD 3 düzeyindedir. Söz konusu tutar, önceki yılın aynı dönemine göre yaklaşık 2,9 milyar USD tutarında bir azalmaya işaret etmektedir. - Buna göre Türkiye de kurulu bankaların yurtdışı şubelerinden ve konsolidasyona tabi yurtdışı ortaklıklarından, Hazine Müsteşarlığı haricindeki Türkiye de yerleşik banka dışı kesime kullandırılan kredi tutarı, geçen yılın aynı dönemine göre 7,1 milyar USD azalarak Eylül 2009 da yaklaşık 42,9 milyar USD olarak gerçekleşmiştir. Küresel kriz nedeniyle, gerek yeni kredi kullandırımlarının yavaşlaması gerekse mevcut kredilerin kapatılması sonucu söz konusu riskte önceki yıla göre azalış gözlenmiş olsa da, daha önceki raporlara da konu edilmiş olan bankaların kredi kullandırdıkları reel kesimin taşıdığı kur riskine ve sonuçlarına ilişkin yapılmış vurgular geçerliliğini korumaktadır. - Ayrıca bankacılık sektörü, doğrudan veya dolaylı olarak kendisi finanse etmemiş olsa dahi, özel sektörün yurtdışından kullandığı diğer krediler nedeniyle dolaylı olarak kur riskine maruz kalmaktadır. - Bankaların konsolidasyona tabi yurtdışı finansal ortaklıkları hariç tutulduğunda, doğrudan banka bilançolarında taşınan YP kredilerin gelişimi Grafik 3 te verilmektedir. Grafik 3: Yurtdışından Kullandırılan YP Krediler Bin USD % - Mart 05 Haziran 05 Eylül 05 Aralık 05 Mart 06 Haziran 06 Eylül 06 Aralık 06 Mart 07 Haziran 07 Eylül 07 Aralık 07 Mart 08 Haziran 08 Eylül 08 Aralık 08 Mart 09 Haziran 09 Ağustos 09 Eylül 09 - Yurtdışı Şube YP Krediler (Sol Eksen) Off- Shore Şube YP Krediler/ Yurtdışı Şube YP Krediler (Sağ Eksen) Toplam YP Krediler (Sol Eksen) Yurtdışı Şube YP Krediler /Sektör YP Krediler (Sağ Eksen) 3 Ülke mevzuatı gereği kredi detay bilgisi alınamayan üç finansal kuruluş hariçtir. Ancak söz konusu kuruluşların toplam kredi tutarları önemli bir bakiye arzetmemektedir. 14

17 yılı ve incelenen dönemde kurdan kaynaklanan (kambiyo) ve türev işlemler sonucunda ortaya çıkan kar-zarar tutarlarının gelişimi Grafik 4 te verilmektedir. Bankaların gerçekleştirdikleri türev işlemlerin, taşıdıkları döviz pozisyonları nedeniyle yüklendikleri riskleri dengelemedeki etkinliği söz konusu grafikten açık bir şekilde görülmektedir yılı boyunca türev işlemlerden zarar eden sektör, kambiyo karları sayesinde zararını büyük ölçüde bertaraf edebilmiştir. Piyasalarda ve buna bağlı olarak döviz kurlarında istikrarın azaldığı ve dalgalanmaların arttığı 2008 yılı ve sonrasında belirgin bir trendden bahsedebilmek mümkün değildir. Ayrıca bu dönemde çapraz kurlarda da oynaklığın yüksek olması yukarıda bahsedilen etkinliğin 2007 yılı düzeyinde oluşmamasına neden olmuştur. Grafikte net kar/zarar olarak ifade edilen, kambiyo kar/zararı ile türev işlem kar/zararının toplanması ile elde edilen değerdeki dalgalanma söz konusu durumu ifade etmekte; ayrıca türev işlemlerin, kur riskinden korunmada bankalara sağladığı katkıyı teyit etmektedir. Grafik 4: Türev Đşlemler ve Kambiyo Kar/Zarar Gelişimi Bin TL Oca.07 Şub.07 Mar.07 Nis.07 May.07 Haz.07 Tem.07 Ağu.07 Eyl.07 Eki.07 Kas.07 Ara.07 Oca.08 Şub.08 Mar.08 Nis.08 May.08 Haz.08 Tem.08 Ağu.08 Eyl.08 Eki.08 Kas.08 Ara.08 Oca.09 Şub.09 Mar.09 Nis.09 May.09 Haz.09 Tem.09 Ağu.09 Eyl.09 Türev Kar/Zarar Kambiyo Kar/Zarar Net Kar/Zarar - Bankacılık sektörünün maruz kaldığı kur riski için ayırması gereken sermaye yükümlülüğü Eylül 2009 dönemi için 498,1 milyon TL dir. Söz konusu yükümlülük, incelenen dönem içinde Lehman Brothers ın iflasının açıklandığı Eylül 2008 in (383,4 milyon TL) hemen sonrasında, Ekim 2008 de 560,6 milyon TL ile en yüksek değerine 15

18 ulaşmıştır. Devam eden süreçte Mayıs 2009 da 351,3 milyon TL ye kadar gerileyen söz konusu yükümlülük tutarı bu dönemden sonra yeniden yükselme trendine girmiştir. Grafik 5: Kur Riski Đçin Gerekli Sermaye Yükümlülüğü ve Özkaynaklara Oranı Bin TL ,80 0,70 0,60 0,50 0,40 % 0,30 0,20 0,10 0 0,00 Oca.08 Şub.08 Mar.08 Nis.08 May.08 Haz.08 Tem.08 Ağu.08 Eyl.08 Eki.08 Kas.08 Ara.08 Oca.09 Şub.09 Mar.09 Nis.09 May.09 Haz.09 Tem.09 Ağu.09 Eyl.09 Kur Riski Đçin Hesaplanan Sermaye Yükümlülüğü (KRHSY) KRHSY / Özkaynak (Sağ Eksen) Türk Bankacılık Sektörünün yabancı para pozisyonu ve bileşenlerinin gelişimi Tablo 1 de verilmektedir. 16

19 Tablo 1: Türk Bankacılık Sektörü YPNGP Haftalık Seyri (Bin USD) Tarih Bilanço Đçi Bil. Đçi Poz. (DE hariç) Türev Đşlemler (Net) Dövize Đki Güne Endeksli (DE) Kadar Vadeli Forward Future Swap Para Opsiyonları Diğer Bilanço Dışı Net Genel Özkaynak YPNGP / Özkaynak (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 17

20 - Bankaların bilanço dışı varlık ve yükümlülükleri içinde yer alan türev işlemlerin net değerleri 4 esas alınarak hazırlanmış olan Grafik 6 dan da görüleceği üzere, bankaların bilanço dışı pozisyonlarının büyük kısmı swap sözleşmelerinden oluşmaktadır. Grafik 6: Türk Bankacılık Sektörü Bilanço Dışı Döviz unun Bileşenleri (Net Türev Đşlemler) Bin USD Forward Future Swap Para Opsiyonları Diğer - Swap işlemlerinin kullanımı ve hacmi bilanço içi pozisyon ile bağlantılıdır. Grafik 6 dan da görüleceği üzere swap dışındaki türev işlemlerin, sektörün bilanço dışı pozisyonuna etkileri oldukça sınırlıdır. Swap işlemlerinin, konut kredileri gibi uzun vadeli aktiflerin finansmanında kullanılması bahse konu işlemlerin hacminin 2008 yılı Ağustos dönemine kadar artmasına neden olmuştur. Bu dönemden sonra piyasalarda artan dalgalanmalar ve belirsizlik nedeniyle swap işlemlerden oluşan pozisyon önemli ölçüde daralmıştır yılının ilk çeyreğinden sonra piyasalardaki toparlanmaya paralel olarak swap pozisyonu yeniden artış trendine girmiştir. Đncelenen dönem boyunca sektör forward (vadeli döviz alımsatım) işlemlerinde net satıcı konumundadır. Ayrıca para opsiyonlarında da bankalar incelenen dönem boyunca ( tarihleri arası ve haftası hariç) net satıcı konumundadırlar. 4 Bilanço dışı döviz varlığı olarak raporlanmış olan türev işlemlerden (işlem türü bazında) bilanço dışı döviz yükümlülüğü olarak raporlanan türev işlemler çıkarıldığında kalan tutar pozitif ise bilanço dışı fazla (uzun) pozisyon, negatif ise bilanço dışı açık (kısa) pozisyon oluşmaktadır. 18