ALTERNATİF PRİNA GERİ KAZANIM TESİSİ PROJESİ PROJE TEKNİK SONUÇ RAPORU

Transkript

1 ALTERNATİF PRİNA GERİ KAZANIM TESİSİ PROJESİ PROJE TEKNİK SONUÇ RAPORU

2 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ ÖZET SEKTÖREL DURUM Karasu Problemi Prinanın Değerlendirilmesi İki fazlı sisteme dönüşümün avantajları İki fazlı sisteme dönüşüm ve sonrasında yaşanabilecek problemler ALTERNATİF PRİNA GERİ KAZANIM TESİSİ PROJESİ Ar-Ge Çalışmalarımız Pilot Uygulamalarımız San-Tez Projesi Sonuçları Alternatif Prina Geri Kazanım Tesisi EKONOMİK HESAPLAMALAR Zeytinin ve Prinanın Kütle Denge Hesabı Proje ekonomik analizi Giderler Yatırım Maliyeti SONUÇ

3 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1 - Prina fabrikası hekzan patlatma anı Şekil 2 - Kurutma ve ayrıştırma ar-ge prototip tesisi Şekil 3 - Çekirdeksiz kuru zeytin posası ve zeytin çekirdeği şekil 4 - Ayvalık pilot tesisi Şekil 5 - San-Tez Kuzu Besi Denemeleri Şekil 6 - San-Tez Uygulaması Tarfaş A.Ş. Eğitim Çiftlii Şekil 7 - Proje İş Akış Şeması Şekil 8 - Zeytin Çeşidine Göre Kütle Denge Oranları Şekil 9 - Kuzey-güney ege marmara yağlık zeytin kompozisasyonuna göre 1 kg zeytinin kütle-denge oranları Şekil 10-1 Ton Zeytinin 1. ve 2. Sıkım İşleminden Geçişi ve Üretilenler Şekil 11 - Kurutma için gerekli enerjinin hesaplanması Şekil 12 - Kurutma ve Ayrışrımta İşlemi Sonucu Üretilenler TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1 - Mesafelere Göre Nakliye Maliyeti Analizi Tablo 2 - İşçilik Giderleri Tablo 3 - Kurutma ve Ayrıştırma Sistemi Elektrik Tüketimi Tablo 4 - Giderler Toplamı Tablo 5 - Yatırım maliyeti Tablo 6 - Yatırım Geri Ödeme Süresi

4 1. GİRİŞ Firmamız, Dünyanın en sağlıklı gıdası zeytinyağının üretimi sırasında oluşan prina ve karasuyun, değerlendirilmesi ve çevreye verdiği zararın önlenmesi amacıyla başlattığı Alternatif Prina Geri Kazanım Tesisi projesi dört yıllık çalışma sonunda tamamlanmıştır. Proje sonucunda iki Ar-Ge, bir San-Tez, iki pilot uygulama projesi, iki yüksek lisans tezi, bir patent belgesi ve uluslararası patent başvurusu ortaya çıkmıştır. Projemize destek veren, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı na Uludağ Üniversitesi ne, Tarfaş AŞ ye, Tübitak a, Kosgeb e, Güney Marmara Kalkınma Ajansı na, Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı na.kurumlar bünyesinde, projemiz ile ilgili görev alan herkese teşekkür ederiz. 4

5 2. ÖZET Bir ülkenin diğer ülkelere karşı prestiji enerji, gıda, yaşanabilir çevre ve ürettiği yeni teknolojiler ile doğru orantılıdır. Bu sebeple firma olarak zeytinyağı sektöründeki prinanın yüksek katma değer ile geri kazanımını, karasuyun yarattığı büyük çevresel zararın önlenmesini, hayvansal gıda ve enerji üretimini sağlayan ve bunun yanında yaşanabilir çevreye büyük destek veren bir proje ortaya koyduk. Bu proje ile ülkemiz zeytinyağı sektöründe karasu bertarafı ve prinanın geri kazanımı konusunda öncü ülke konumunda olacak, zeytin çekirdeği gibi kaliteli yakıt üretilecek, et ve süt ürünlerini fiyatlarının yükselmesine sebep olan karma yem açığının azalmasına katkı sağlanacaktır. Firmamız 2012 yılında prinanın geri kazanımı ve karasu bertarafı konusunda çalışmalarına başlamıştır. TÜBİTAK-TEYDEB ve KOSGEB in destekleri ile gerçekleştirilen iki Ar-Ge projesi başarı ile tamamlanmıştır. Yapılan Ar-Ge çalışmaları sonucunda, ülkemizde kurutma teknolojileri konusunda yeterli bilgi birikiminin olmadığı görülmüş. Dünyada uygulanılan teknolojiler incelenmiş, yapılan deneysel çalışmalar ile kurutma verimliliğini artıracak yöntemler geliştirilmiştir. Tasarlanan kurutma sistemi ve kuru çekirdek ayırıcı ile prinanın kurutularak çekirdeklerinden tamamen ayrıştırılması sağlanmıştır. Avusturya Patent Ofisinin hazırladığı Araştırma raporu ile kurutulan prinanın çekirdeğini ayıran kuru çekirdek ayırıcı ve elde edilen yem maddesinin dünyada bir benzerinin bulunmadığı tespit edilmiştir. Türk Patent Enstütüsü tarafından, buluşumuz olan yöntem ve elde edilen ürün için patent belgemiz verilmiştir. PCT Uluslararası patent başvuru dosyamız ULUSLARARASI OFİS tarafından WIPO veritabanında 02/07/2015 tarihi itibariyle ilan edilmiştir. Ar-Ge çalışmalarımız ile ortaya çıkan pilot uygulamalar olarak Güney Marmara Kalkınma Ajansı ve Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı nın destek verdiği iki adet 2 fazlı prina kurutma ve ayrıştırma tesisinin imalatı, montajı ve devreye alınması başarı ile gerçekleştirilmiştir. Yapılan uygulamalarda kurutma ve ayrıştırma sisteminin hedef çıktıları başarıyla elde edilmiştir. Çalışmalardan elde edilen çekirdeksiz kuru zeytin posası San-Tez projesi kapsamındaki araştırmalarda kullanılmak üzere Uludağ Üniversitesine yollanmıştır. 5

6 Pilot uygulamalar sonucu ortalama bir zeytinyağı işletmesinin prina üretme kapasitesinin, kurutma ve ayrıştırma tesisi için yeterli olmadığı, prina fabrikası işletmeciliği zeytinyağı fabrikası işletmeciliğinden çok daha karmaşık bir sistem olduğu, sistemde çalıştırılacak ekibin eğitimi ve deneyiminin üst düzeyde olması gerektiği sonucuna varılmıştır. Ar-Ge uygulamaları ve pilot uygulamalarda üretilen çekirdeksiz kuru zeytin posasının hayvan beslemesinde kullanım olanaklarının ve yem değerinin belirlenmesi amacıyla başlatılan Bilim, Sanayi Ve Teknoloji Bakanlığı desteği, Uludağ Üniversitesi ve Sütaş A.Ş. nin alt kuruluşu Tarfaş A.Ş. birlikteliği ile yürütülen San-Tez projesi başarı ile tamamlanmıştır. Proje kapsamında iki yüksek lisans tezi çıkmış. Bu proje ile farklı üretim sistemlerinden elde edilmiş çekirdeksiz kuru zeytin ezmesinin NDF sindirilebilirliğinin % 59 civarında olması ve ADL (%20) içeriklerinin ise standart bir yem hammaddesine yakın olması, firmamız buluşu kuru çekirdek ayırıcının prinanın çekirdeğini ayırabildiği ve çekirdeksiz zeytin ezmesini başarıyla üretiltiği görülmüştür. Yapılan kuzu besi denemesi sonunda, kuzu besi rasyonlarına %20 düzeyine kadar çekirdeksiz zeytin posasının katılmasının uygun olduğu, ette lezzet ve duyusal özellikleri olumlu etkilemesi nedeniyle alternatif yem kaynağı olarak önerilebileceği sonucuna varılmıştır. Süt inekleri ile yapılan besleme denemesi sonunda süt ineklerinin sağlığı, süt verim ve kalitesine olumsuz bir etkide bulunmaksızın süt yemlerine %10 ÇKZP katılabileceği, %10 ÇKZP nin sütte yağsız kuru madde, yağ, protein ve laktoz oranını arttırdığı, kurutma ile ürünün daha uzun süre bozulmadan saklanabileceği, karma yem sektöründe ve hayvan beslemede pirinç kepeği vb. yemlerin yerine kullanılabileceği, ürünün çekirdeksiz kuru zeytin posası (ÇKZP) olarak tanımlanmasının uygun olacağı sonucuna varılmıştır. 6

7 3. SEKTÖREL DURUM 3.1. Karasu Problemi Çok eski çağlardan beri sürekli gelişim içinde olan zeytinyağı üretim sistemleri günümüze kadar değişmiş ve gelişmiştir. Gelişen sistemlerin hepsinde bulunan ortak nokta, yağın sadece mekanik yöntemler kullanılarak çıkarılmasıdır. Mekanik yöntem haricindeki kimyasal uygulamalar ile ancak prinadan prina yağı elde edilmesi gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde zeytin üretimi, Marmara, Ege, Akdeniz ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde ılıman iklim koşullarının yaşandığı yerlerde yapılmaktadır. Zeytinyağı üretimi yaklaşık 1100 küçük ve orta boy işletmede 1500 den fazla kontini sistem üretim hattıyla yapılmaktadır. İşletmelerin en büyük sorunu üretim sonrası oluşan karasudur. Bir çok işletme yüksek tutarda cezalara maruz kalmıştır. Bu sorunu çözmek amacıyla Çevre ve Şehircilik Bakanlığı için Zeytin Sektörü Atıklarının Yönetimi Projesi, TÜBİTAK MAM Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü tarafından tamamlanmıştır. Bakanlık proje verilerine dayanarak yayınladığı genelge (2015/10) ile oluşan atıksuların alıcı ortamlara arıtılmadan verilmesinin ciddi çeveresel sorunlara neden olduğu bahsedilmiş, yasal zorunluluk hatırlatılarak iki seçenek sunulmuştur; 1. Zeytinyağı fabrikalarının İki fazlı dekantasyon sistemine geçişi ile zeytin karasuyunun prinada kalması ve bu ekolojik prinanın prina tesislerine gönderilmesi 2. Üç fazlı dekantasyon sistemiyle devam edecek işletmelerde oluşan zeytin karasuyunun üniversitelerce hazırlanan ve İl Müdürlüklerince onaylanan sızdırmaz lagünlerde biriktirilerek buharlaştırılmasının sağlanması Genelgede 1000 ton/sezon üretim yapan bir işletmenin inşa etmesi gereken lagün hacmi 1200 M3 yüzey alanı 800 M2 maksimum derinliğin 1,5 metre olması belirtilmiş. Karasuyun geçici olarak stoklanarak yazın buharlaştırılması, her yılın Ağustos ayında da lagünlerin durumlarının raporlanması görevi, Bakanlıkça İl müdürlüklerininde verilmiştir. Bu durumda vurgulanması gereken konu lagünlede stoklanan karasuyun ne kadarının buharlaşacağıdır. Meteoroloji Genel Müdürlüğü açık yüzey buharlaşama verilerine göre Mayıs Ekim ayları günlük ortalama buharlaşma 6,1 mm dir. Örnektedeki lagüne temiz su stoklansa dahi en fazla 110 cm i buharlaşabilirken karasuyun rengi, kirliliği ve yüzeyi kaplayan yağ ve askıda kalan katı maddeler buharlaşmayı yüksek oranda engelleyecektir. Lagünlerde stoklanan karasuyun yeterince buharlaşmayacağı sektör üyelerinin tecrübeleriyle sabittir. 7

8 Karasuyun lagünlerde yeterince buharlaşmayacağı bilinmesine rağmen, zeytinyağı işletmelerine üretim sistemi konusunda, bakanlığın zorunluluk getirmesi hukuken mümkün olmayacağından, lagün seçeneğinin geçici bir çözüm olarak önerildiği düşünülmektedir. Bunun yanında İki fazlı dekantasyon sistemine geçiş yapılması, beraberinde prinanın stoklanması, nakliye ve işlenmesi problemlerini getirecektir Prinanın Değerlendirilmesi Karasu probleminin yanısıra günümüzde prinanın değerlendirilmesi konusunda birçok uygulama gündeme gelmiştir. Genel olarak prinanın en yaygın değerlendirilme alternatifleri şunlardır; - Doğal Kurutma Sezonda stoklanan 3 fazlı prina yaz aylarında kurutularak, dökme yada odun biriket formunda satılır.yatırım gerektirmesede yüksek alana ihtiyaç duyulur. Yüksek yağ içeriği yakacak olarak satışını engellemektedir. 2 fazlı prinanın doğal kurutma için stoklanması mümkün değildir. - Prinadan çeşitli teknolojiler kullanılarak enerji elde edilmesi Gazlaştırma, yakma, piroliz, sıvılaştırma, anaerobik yöntemlerle prinadan enerji elde edilmesi gibi yöntemler ise halen yaygınlaşmış yöntem olmayıp, araştırmaları yürüyen yöntemlerdir. - Prinadan kompost elde edilmesi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, prinadan elde edilecek kompostun kullanımına izin vermemektedir. - Yaş Çekirdek Ayırıcı Yaş çekirdek ayırıcı ile çekirdeklerin büyük bölümü alındıktan sonra kalan posanın 2. Sıkım yapılarak prina fabrikasına satılması, günümüzde uygulanan ve yeni başlayan bir uygulama olup yaygınlaştığında posanın (entegre prina) satışı zorlaşacaktır. Kısmen çekirdeği ve yağı alınmış prina, prina işleyen tesisler tarafından yüksek rutubet oranı nedeniyle alınmaz ise sorunlu bir atık durumuna dönüşme ihtimali mevcutdur. Bazı işletmeler 2. Sıkımda elde edilen posayı kurutarak peletlemekte, yakacak olarak satmak isteselerde; Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik in 25. Madde sindeki Tablo 14 e göre ve tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği nin Ek-5 teki kriterlere göre, kuru bazdaki yağ 8

9 içeriğinin en fazla %1,5 olması gerektiğinden prinanın solvent ekstraksiyonuna tabi tutulması gerekmektedir Fiziksel yöntemlerle prina bünyesindeki yağ içeriğinin, bu değerin altına düşürülmesi mümkün olmamaktadır. Atık olarak tanımlanmış zeyinyağı üretimi ile oluşan prinanın yasal sınırlar dahilinde bugün için tek geri kazanım yönteminin hekzan ekstraksiyonu olduğu açıkça görülmektedir. Pelet formunda kurutulup, hayvan yemi olarak satılmak istense de % 20 si çekirdek içermesi ile oransal olarak yağ ve besin değerleri düşer, sindirimi zor ve hayvanların sindirim sistemine zarar verme riskini arttırır. - Prina yağı ve yakıt elde edilmesi Zeytinyağı üretim tesislerinde, üretim sonrası elde edilen yağı alınmış zeytin hamuru, fabrikalarda bir süre stoklandıktan sonra pirina olarak adlandırılmakta ve pirina fabrikalarına satılmaktadır. Pirina fabrikaları zeytinyağı fabrikalarında stoklanan bu ürünü, kepçeler vasıtasıyla kamyonlara yükleyerek kendi stok sahalarına nakil ederler. Pirina fabrikalarında pirina stok sahalarında yığın olarak stoklanır. Pirina fabrikaları iki ayrı bölümden oluşur. Birinci bölümde pirinanın kurutulduğu, bir veya birden fazla döner tanburlu kurutma sistemi bulunur. Bu bölümde pirina % 8-10 rutubet içerecek şekilde kurutulur. Rutubet oranı istenilen seviyeye düşen pirina, fabrikanın ikinci bölümü olan kimyasal ekstraksiyon ünitesine taşınır. Bu bölüm buhar kazanı, patlatma kazanları, distilasyon ve soğutma kulelerinden oluşur. Buhar kazanında elde edilen buhar, kurutulmuş yağlı pirina ile birlikte solvent (hekzan) patlatma kazanlarına verilir. Çok zehirli bir kimyasal olan hekzanın etkisiyle pirinanın içinde bulunan yağ çözülür. Hekzan, çözülen yağ ve buhar patlatma kazanının üst bölümünden distilasyon ünitesine alınır. Distilasyon ünitesinde yağ hekzandan ayrılır, buhar ve hekzan sisteme geri dönerken ham pirina yağı elde edilmiş olur. Patlatma kazanında sıkışan buhar ve yağı alınmış kuru pirina kazanın alt kapağından kazanın dışına alınır. Sistemde dolaşan hekzanın bir kısmı buhar ile atmosfere karışırken bir kısmıda yağ ve kuru pirnada kalıntı olarak kayba uğrar. Hekzan kaybı sonucu kaybedilen hekzan kadar sisteme ilave yapılır. 9

10 Şekil 1 - Prina fabrikası hekzan patlatma anı Çevre ve Şehircilik Banakanlığı yayınladığı genelge ile zeytinyağı üreten işletmeleri neredeyse 2 fazlı dekantasyon sistemine dönüşmelerini zorunlu hale getirmiş aynı zamanda atık yönetimini yönetmeliğinde zeytinyağı üretimi sonucu oluşana prinayı atık olarak değerlendirmiş, atık üreten işletmeleri atıklarını en yakın geri kazanım tesisine yollanılması gerektiği belirtilmiştir. Hal böyle olunca zeytinyağı üretim sektörünün prinasını değerlendirmek için Alternatif Prina Geri Kazanım Tesisi Projesi nin hayata geçirilmesi zarureti ortaya çıkmıştır İki fazlı sisteme dönüşümün avantajları a. 2 fazlı dekantasyon kullanılması halinde karasu pirinanın içerisinde kaldığından işletmeden KOİ bazında mg/l arasında değişen çok daha az kirlilik yüküne sahip ve çok daha kolay arıtılabilen veya kanalizasyona kabul kritelerine uygun olması durumunda kanalizasyon şebekesine bağlanabilen yıkama ve seperatör suları çıkmaktadır. Yapılan araştırmalar, üç faz olarak işlenen zeytinin iki faz işlenen zeytine göre kat daha kirli atıksuya sebep olduğunu göstermektedir. b. İki fazlı sistemlerde, karasu prinanın içerisinde kaldığından, bu suların bertarafı için arıtma yapılmasına veya lagün inşa edilmesine gerek kalmamaktadır. c. İki fazlı sistemlerde üç fazlı sistemlere kıyasla yanlızca 1/3 oranında su kullanılmakta ve su tasarufu sağlanmaktadır. d. Zeytinin iki faz olarak işlenmesi durumunda yaklaşık 5 kat daha az atıksu üretilmekte ve daha az çevre problemlerine sebep olunmaktadır. e. İki fazda, doğal antioksidan niteliğindeki fenollerin yağın içinde kalmasından dolayı elde edilen zeytinyağının kalitesi yüksek olmakta, raf ömrü uzamakta, iç ve dış pazarlarda daha fazla tercih edilmektedir. (Kaynak: Zeytin Atıkları Yönetimi Projesi Nihai Raporu) 10

11 3.4. İki fazlı sisteme dönüşüm ve sonrasında yaşanabilecek problemler 1992 yılından bu yana İspanya da 2 fazlı çalışabilen dekantörler ile çevreye zeytin karasu salınımı azaltılmıştır. Ülkemizde karasu probleminin yegane çözümü, mevcut dekantörlerin 3 fazlı sistemden, 2 fazlı sisteme dönüşmesi ve elde edilen 2 fazlı prinanın değerlendirilmesi için kurutma ve ayrıştırma müdahalesi yapılmasıdır. 2 faza dönüşüm sırasında yaşanacak zorluklar ve sektörün dönüşüm sırasında yaşayacağı teknik ve ekonomik zorluklar göz önünde bulundurmalı, dönüşüm sonrası yaşanacak ekonomik kayıplar, uygulama sırasında karşılaşılacak fiziki ve teknik sorunlar iyi irdelenmelidir. 1- Zeytinyağı fabrikalarının ve müşterileri olan zeytin çiftçisinin son yıllarda yaşanan gelir gider dengesinin olumsuz yönde değişmesi, sektörü ekonomik sıkıntıya sokmuştur. Ekonomik sıkıntı çeken bir firmanın çevresel bir problemi çözmeyi amaçlayarak, ekonomik bir gelir b<eklemeden yatırım yapmak için gönüllü olmayacağı aşikardır. 2- Bir çok iş kolunda aynı işi yapan firmalar ortak sorunlarını kümleşerek çözebilmektedir. Ülkemizde maalesef ihtiyacımızdan fazla zeytinyağı fabrikası yatırımı yapılmıştır. Zeytinyağı fabrikalarının çalışmaları, zeytin hasatı ve zeytin ağacının yapısı ile ilintili olarak dönemsellik ve periosite içermektedir. Kurumsal bir yapıyı sağlayamamış zeytinyağı fabrikaları çalışma dönemlerinde, panik duygusuyla rekabet davranışları geliştirmektedir. Bu da sektör mensublarının kümeleşerek ortak problemlerine ortak çözüm bulmalarının önündeki büyük bir engeldir. 3- Sıralı sistem zeytin işleme fabrikalarının en önemli ünitesi dekantör bölümü olmasına rağmen sistemin her şeyi değildir. Sistemin bir parçası olan dekantörün 3 fazdan iki faza dönüşümü, dekantörün teknik dizaynı ile ilgilidir. Kısaca 3000 devir/ dakika çalışabilen her dekantör 3 fazlı sistemden 2 fazlı sisteme dönüşebilinir yılından itibaren üretilmiş dekantörlerin tamamında dönüşüm sağlanabilinir. Ülkemizde yapılmış yatırımların büyük bölümü 2001 yılından sonra yapılmış, 2001 yılından önce yapılmış yatırımların bir kısmı ise yeni teknolojiye dönüşmüştür. Dönüştürülemeyenler ise ekonomik ömrünü tamamlamak üzeredir. 4-Sektörün, en büyük çekincesi dönüşüm sonrası kaybedeceği ekonomik faydadır. Çünkü bir zeytinyağı fabrikasının atık ürün geliri bir marangozun talaş gelirinden daha önemlidir. Dolayısıyla bu dönüşümle kaybedeceği ekonomik fayda nedeni ile, zaten zor durumdaki sektör mensubları, bu dönüşüme karşı duracaklardır. 11

12 5- Üç fazlı sistemde %45-50 rutubet içeren atık ürün tabana 45 derecelik açıyla kurulmuş bir taşıma helezon ile istiflenebilmektedir. Fakat dönüşüm sonrası artık ürünün rutebeti % e çıkacağından taşıma helozonunun teknik dizaynı ile taşınması sağlansa da konik istiflenmesi mümkün değildir. Ayrıca dönüşüm sonrası artık ürün miktarında da artış olacaktır. Dolayısıyla mevcut artık ürün sahaları yetmeyecek ve daha hızlı transfer ihtiyacı doğacaktır. Transferin zamanında sağlanmaması durumunda üretimini durdurmak zorunda kalacaktır. Artık ürününü satma konusunda pirina fabrikaları ile pazarlık gücü olmayan sektör üyeleri bu dönüşümü istemeyecektir. 6-Dönüşüm sırasında stoklama problemleri, stoklanan ürünün yağmurdan etkilenmemesi ve sızıntıları önlemek için gerekli yatırımlar yapılmalıdır. Yapılacak yatırımların milli ekonomiye ve sektöre getireceği yük iyi hesaplanmalıdır. 7- İki fazlı ekolojik pirinanın stoklanması, çevreye verebileceği zararın önlenmesi için gerekli yatırımlar yapılsa bile, bu ürünün nakliyesi de önemli bir sorundur. Üç fazlı sistemin artık ürünü normal standartlar da damperli kamyonlarla taşınabilir. Dönüşüm sonrası elde edilen ürün doğru bir şekilde stoklansa da bu ürünün nakliyesi ciddi bir problemdir. Bu problemin çözümü için gerekli araç ve techizat yatırımı yapmak gerekecektir. 8-Mevcut hekzan yöntemi ile yağ alma işlemi yapan pirina fabrikalarının çoğunun teknik kapasiteleri 2 fazlı ekolojik pirinaları kurutacak düzeyde değildir. Çevre Bakanlığı kimyasal yöntem ile (hekzanlı) üretim yapacak yeni pirina tesislerine lisans ve ruhsat vermemektedir. Mevcut ruhsatlı pirina fabrikaları kurutma bölümlerindeki teknolojilerini 2 fazlı ekolojik pirinayı kurutabilecek hale gelmesi için yatırım yapmak zorunda kalacaklardır. 12

13 4. ALTERNATİF PRİNA GERİ KAZANIM TESİSİ PROJESİ 4.1. Ar-Ge Çalışmalarımız Bu güne kadar yaptığımız ve yapmaya devam ettiğimiz Ar-Ge çalışmaları sonucu, yüksek katma değer üreten projeler üretmek ve ülkemizin dışa bağımlılığını azaltmak Ar-Ge çalışmalarımızın daima odağında olmuştur. Bu çalışmaları herzaman sürdürülebilir kalkınmanın temel ilkelerinden olan çevreyi koruma, iş sağlığı ve güvenliği yönetimi anlayışını benimseyerek gerçekleştirdik. Bu anlayış doğal kaynakların ve enerjinin kullanımı atıkların etkin yönetimi, emisyon izlenmesi, çevreye uyumlu ürün ve teknoloji geliştirilmesiyle ilgili Ar-Ge proje faliyetlerimizle desteklenmektedir. Sektörün dolayısıyla zeytinyağı fabrikamızın en büyük sorunu, çevre zararı oluşturan karasu atığı ve pirinanın geri kazanımıdır. Firma olarak zeytinyağı üretim sektörünün problemini çözmek için 2012 yılında ar-ge çalışmalarımızı başlattık. Hedefimiz yapacağımız Ar-Ge çalışmaları ile 2 fazlı ve 3 fazlı prinayı verimli bir şekilde kurutmak, kuruttuktan sonra içindeki çekirdek parçacıklarından tamamen ayırmak ve elde edilen zeytinin et ve kabuk kısmını hayvan yemi olarak kullanılmasını sağlamaktı. Şekil 2 - Kurutma ve ayrıştırma ar-ge prototip tesisi 13

14 Ar-Ge çalışmalarımız sonucunda, ülkemizde kurutma teknolojileri konusunda yeterli bilgi birikiminin olmadığı görülmüş. Dünyada uygulanılan teknolojiler incelenmiş. Yapılan deneysel çalışmalar ile kurutma verimliliğini artıracak yöntemler geliştirilmiştir. Tasarlanan kurutma ve çekirdek ayırıcı ile prinanın kurutularak çekirdeklerinden tamamen ayrıştırılması sağlanmıştır. Şekil 3 - Çekirdeksiz kuru zeytin posası ve zeytin çekirdeği 4.2. Pilot Uygulamalarımız Batı Akdeniz Kalkınma Ajansının Yenilikçilik Odaklı İktisadi Kalkınma öncelikli proje cağrısına Manavgat İlçesindeki Zeytinyağı Fabrikalarında Prinadan Hayvan Yemi ve Temiz Katı Yakıt Üretimi İle Karasuyun Bertarafı Adlı proje ile yatırım desteği alınmıştır. Aynı dönemde Ekbir Zeytinyağı Fabrikasının Güney Marmara Kalkınma Ajansının Öncelikli Sektörler Mali Destek proje çağrısına Zeytinyağı Fabrikasının Atık Ürünü Olan Karasuyun Değerlendirilmesi ve Prina Yan Ürünü ile Değerinin Arttırılması Adlı projesi desteklenmesine layık görülmüştür. Pilot tesis uygulamaları teknik sonuçları BAKA tarafından desteklenen proje için açılan ihalede 1 adet kurutma ve ayrıştırma ünitesi imalatı, montajı ve devreye alma işi uhdemizde kalmış, kısa bir sürede imalat, nakliye ve montajı tamamlanmıştır. 15 Kasım 2015 tarihinde devreye alınmıştır. Proje 14

15 kapsamında 2 fazlı ekolojik prinaya göre tasarlanan kurutma ve ayrıştırma tesisinin sağlıklı çalışması için zeytinyağı üretim hatlarının 3 fazlı sistemden 2 faza dönüşümü sağlanması gerekiyordu. Fakat 2 fazlı sisteme dönüşüm işlemi, firmanın zeytinyağı üretim faliyetlerini aksatabileceği endişesiyle yapılamamıştır. Tesiste oluşan pirinanın kurutma ünitesine transferi hamur pompası ile yapılması planlanmış, 2 faza dönüşüm sağlanamayacağı anlaşılınca transfer işleminin, helezonlar tarafından yapılmasına karar verilmiştir. 3 fazlı prinanın yüksek viskositesi nedeniyle kurutma sistemine mal aktarma konusunda sorunlar yaşanmıştır. Bu sorun önce dışardan müdahale ile daha sonra pirinanın içine bir miktar karasu ilavesi ile pirinanın viskositesi artırılarak geçici olarak çözülmüş.önce 3 fazlı karasulu pirina kurutularak çekirdeklerinden ayrıştırılmış. Elde edilen 3 fazlı çekirdeksiz kuru zeytin posası San-Tez projesi için Uludağ Üniversitesine gönderilmiştir. Karasu ilavesi ile elde edilen yüksek rutubetli pirina deneme üretimleri sırasında kurutulması ve çekirdeklerinden ayrıştırılması başarıyla sağlanmıştır. GMKA nın desteği ile yürütülen projenin kurutma ve ayrıştırma ünitesi ihalesi uhdemizde kalması ve tesliminin hasat sezonuna denk gelmesi nedeniyle karşılıklı mutakabatla ertelenmiş. Firma üretim sistemini yeni hasat sezonu öncesi dönüşümünü sağlamış. Karştırıcı bunker yerine 40 ton pirinayı stoklayacak bir havuz ve karıştırıcı imal ettirmiş. Pirina transferini donkey pompa ile sağlaması ile daha önce yaşanan pirina transfer sorunu yaşanmamıştır. Sezonun başlamasıyla birlikte üretimde büyük ölçüde sorunsuz devam etmiştir. 2 fazlı pirinanın kurutulup çekirdeklerinden ayrıştırılması başarı ile sağlanmış firmanın çevresel zarara neden olan karasu problemine köklü bir çözüm getirilmiştir. Pilot tesis uygulamalarıyla ; Pirina kurutma uygulaması uzmanlık gerektirmekte, sistemin sağlıklı çalışması için uzman bir kadroya yada yeterli teknik eğitime ihtiyaç duyulacağı, Yüksek rutubetli pirinanın kurutulması için gereken ısıl enerji,yakılması gereken çekirdek miktarı yapılan teorik hesaplarla uyumlu olduğunun görüldüğü, Ar-ge çalışmaları elde edilen teknik kazanımların pilot uygulamaların başarısında etkili olduğu, 2 fazlı pirinanın 3 fazlı dekantasyonla yeniden yağının alınarak rutubet oranında azalma sağlanmasının daha uygulanabilinir ve çok daha karlı bir yöntem olacağı, Ülkemizde birkaç zeytinyağı üretim tesisi ve bazı Tariş kooperatifleri haricindeki tesislerin tek başlarına bu yöntemi uygulamak için teknik, mali ve pirina üretim kapasitelerinin yetersiz olduğu, ancak lokasyon olarak birbirine yakın tesislerin kümelenme ile entegrasyonlarının sağlanmasıyla ekonomik olacağı, sıkım sonrası sonrası % 70 oranında azalan karasuyun bertarafını sağlayacak ekonomik bir çözüm için çalışmalara devam edilmesi gerektiği, Sonucuna varılmıştır. 15

16 Şekil 4 - Ayvalık pilot tesisi 4.3. San-Tez Projesi Sonuçları Prinanın hayvan yemi olması ile ilgili daha önceden yapılmış literatür araştırmalarının yolumuza tuttuğu ışık sayesinde geliştirdiğimiz prina kurutma sistemleri ve patentli kuru çekirdek ayırıcı ile 2 veya 3 fazlı prinayı kurutup çekirdeklerinden tamamen ayrıştırarak kaliteli bir hayvan yemi üretmeyi başardık. Bu ürünün hayvan yemi olarak karma yem endüstrisindeki değeri ancak bir üniversite ve bu konuda söz sahibi bir hayvancılık şirketi tarafından belirlenebileceğine karar verdik. Bu nedenle başlattığımız Uludağ Üniversitesi Ziraat Mühendisliği Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Ana Bilim Dalı başkanı Prof. Dr. İbrahim AK' ın yürütücülüğünde, firmamızın proje önerisi ve finansal katkısı, SÜTAŞ'ın bir alt kuruluşu olan TARFAŞ Tarımsal FaaliyeTLer Üretim San. ve Tic. A.Ş.' nin ayni katkısı ve Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığının desteği ile "Farklı Üretim Sistemlerinden Elde Edilen Çekirdeksiz Kuru Zeytin Ezmesinin Yem Değerinin ve Hayvan Beslemede Kullanım Olanaklarının Belirlenmesi" konulu SAN-TEZ projesi başlattık. 16

17 Şekil 5 - San-Tez Kuzu Besi Denemeleri BİLİM, SANAYİ ve TEKNOLOJİ Bakanlığı desteği, ULUDAĞ Üniversitesi ve SÜTAŞ A.Ş. nin alt kuruluşu TARFAŞ A.Ş. birlikteliği ile yürütülen San-Tez projesi başarı ile tamamlanmıştır. Proje kapsamında iki yüksek lisans tezi çıkmış. Bu proje ile farklı üretim sistemlerinden elde edilmiş çekirdeksiz kuru zeytin ezmesinin NDF sindirilebilirliğinin % 59 civarında olması ve ADL (%20) içeriklerinin ise standart bir yem hammaddesine yakın olması, firmamız buluşu kuru çekirdek ayırıcının prinanın çekirdeğini ayırabildiği ve çekirdeksiz zeytin ezmesini başarıyla üretiltiği görülmüştür. Yapılan kuzu besi denemesi sonunda, kuzu besi rasyonlarına %20 düzeyine kadar çekirdeksiz zeytin posasının katılmasının uygun olduğu, ette lezzet ve duyusal özellikleri olumlu etkilemesi nedeniyle alternatif yem kaynağı olarak önerilebileceği sonucuna varılmıştır. Süt inekleri ile yapılan besleme denemesi sonunda süt ineklerinin sağlığı, süt verim ve kalitesine olumsuz bir etkide bulunmaksızın süt yemlerine %10 ÇKZP katılabileceği, %10 ÇKZP nin sütte yağsız kuru madde, yağ, protein ve laktoz oranını arttırdığı, kurutma ile ürünün daha uzun süre bozulmadan saklanabileceği, karma yem sektöründe ve hayvan beslemede pirinç kepeği vb. yemlerin yerine kullanılabileceği, ürünün çekirdeksiz kuru zeytin posası (ÇKZP) olarak tanımlanmasının uygun olacağı sonucuna varılmıştır. 17

18 Şekil 6 - San-Tez Uygulaması Tarfaş A.Ş. Eğitim Çiftliği 4.4. Alternatif Prina Geri Kazanım Tesisi Projemizde 2 fazlı prina, 3 fazlı 2. dekantasyonla susuzlaştırma sağlanırken prinanın içinde bulunan yağın yaklaşık 3 te 1 i alınabilmekte, sistemde prinanın bozulmasına müsade edilmediği için elde edilen yağ düşük asitli ve rafinajlık ham yağ ile birlikte değerlendirilebilecek nitelikte olmaktadır. Rutubet oranı düşen prina daha ekonomik şekilde kurutulması sağlanıp çekirdeklerinden tamamen ayrıştırılması ile biyo kütle enerji kaynağı olarak kullanılacak çekirdek parçacıkları ve hayvancılık sektörüne veya karma yem sanayisine alternatif yem maddesi üretilmiş olacaktır. Projemizde 1. sıkım sonucu işlenen prinanın yanında karasu çıkmaması için bu işlem 2 fazlı yapılır. Eğer 1. sıkım 3 fazlı yapılırsa 1000 kg zeytin işlendiğinde ortaya yaklaşık 900 kg ile 1000 kg arası bir karasu ortaya çıkacaktır. 2 fazlı prinanın 3 fazlı 2. dekantasyonunda işlem suyu olarak karasu kullanıldığında sadece 319 kg karasu çıkması beklenir. Bu durumu yaklaşık % 70 oranında karasuyun bertarafı olarak yorumlayabiliriz. Kalan karasuyun ise lagünde buharlaştırılması bunun yanında güneş enerjisi ile sprey kurutucu gibi alternatif çözümler yardımı ile kurutulması mümkün olacaktır. 18

19 Şekil 7 - Proje İş Akış Şeması 19

20 5. EKONOMİK HESAPLAMALAR 5.1. Zeytinin ve Prinanın Kütle Denge Hesabı Şekil 8 - Zeytin Çeşidine Göre Kütle Denge Oranları Şekil 9 - Kuzey-güney ege marmara yağlık zeytin kompozisasyonuna göre 1 kg zeytinin kütle-denge oranları 20

21 5.2. Proje ekonomik analizi Şekil 10-1 Ton Zeytinin 1. ve 2. Sıkım İşleminden Geçişi ve Üretilenler Yukarıdaki şekilde görüldüğü üzere 1000 kg zeytin önce 2 fazlı 1. sıkıma tabi tutulmuş ortaya çıkan 823 Kg % 70 rutubetli 2 fazlı prina 3 fazlı 2. sıkım ile 8 kg yağı alınmış, ayrıca rutubet oranı % 51 oranına gerilemiştir. Bununla beraber 319 kg karasu ortaya çıkmış ve bu karasu 2. sıkım işleminde by-pass yöntemi ile işlem suyu ihriyacını düzenli olarak karşılamaktadır. Şekil 11 - Kurutma için gerekli enerjinin hesaplanması Yukarıdaki hesaba göre 496 kg %50,8 rutubetli prinayı %13 rutubetine getirmek için; 215,5 Kg suyun buharlaştırılması gerekir. Kurutma işlemi sonucu 280,5 Kg %13 rutubetli ürün elde edilir. Bu işlemi gerçekleştirmek için saatlik Kcal enerji harcanır. 21

22 bu enerjiyi elde etmek için 31 Kg 5000 kcal lik çekirdek yakılır. (31 Kg = kcal/5000 kcal/kg ) Şekil 12 - Kurutma ve Ayrışrımta İşlemi Sonucu Üretilenler 5.3. Giderler NAKLİYE GİDERLERİ Prina işleme yöntemlerinin en önemli gider kaleminin nakliye olduğu görülmüş. Gider analizi yapılmadan önce nakliye maliyet analizi yapılması gerekmiştir. Tesise mesafe; zeytinyağ fabrikasının prinanın işleme tesisine uzaklığı. Nakil mesafesi; nakliye yapacak aracın bir seferde kat edeceği mesafe. Nakliye süresi; nakliye yapacak aracın 50 km/saat hızla gittiği varsayılarak nakil süresi hesaplanmıştır. Yükleme boşaltma; prinanın zeytinyağı fabrikasında yüklenmesi ve prina tesisinde boşaltma süresi 120 dakika alınmış ve nakliye süresine ilave edilerek 1 seferin süresi bulunmuştur. Günlük sefer sayısı; nakliye yapan araç 2 vardiya 18 saat (1080 dakika) çalışacağı varsayılmış,yol,yükleme ve boşaltma süresine bölünerek bulunmuştur. Taşınan pirina; kamyon taşıma kapasitesi 20 ton/sefer seçilmiş ve günlük sefer sayısıyla çarpılarak bulunmuştur. Kat edilen km ;nakil mesafesinin,günlük sefer sayısıyla çarpımıyla bulunmuştur. GÜNLÜK MALİYET; Kat edilen km.önce 100 km de 35 lt mazot ( 1lt mazot 3,5 TL) ve km başına 0,48 TL lastik, yağ vb giderler için toplam 1,70 değişken gider. Günlük sabit gider(şöför yevmiyesi,kira ve kar vb) 1000 TL olarak alınmıştır. 22

23 1 TON MALİYET; Günlük maliyetin taşınan prinaya bölümü ile Zeytinyağı fabrikasının prina işleme tesisine olan mesafesine göre nakliye maliyeti bulunmuştur. TESİSE MESAFE KM NAKİL MESAFESİ KM NAKLİYE SÜRESİ DAKİKA YÜKLEME BOŞALTMA DAKİKA GÜNLÜK SEFER SAYISI TAŞINAN PİRİNA TON KAT EDİLEN KM GÜNLÜK MALİYET TL 1 TON MALİYET TL , , , , , , , , , ,78 Tablo 1 - Mesafelere Göre Nakliye Maliyeti Analizi 2 faz ve entegre prina silobus veya tankerle taşınmak zorundadır. Maliyetler buna göre çıkarılmış fakat 3 fazlı prina açık kamyonlarla taşınabildiğinden taşıma maliyeti % 25 daha düşük bedele taşınabileceği düşünülmüştür. Aynı bölgede bulunan 15 zeytinyağ fabrikasının 10 tanesinin 30 km çaplı bir çemberin 5 tanesininde birinci çemberin dışında 60 km çaplı ikinci çemberin içinde olduğu varsayılmıştır. Ortalama nakliye maliyeti 11.3 TL/ton olarak hesaplanmıştır. Bu tutarın üstüne %25 hata payı koyduğumuzda nakliye maliyetini 15 TL/ton olarak buluruz. İŞÇİLİK GİDERLERİ Daimi personel 2*12 ay*2000 TL Geçici personel 15* 5 ay*1500 TL İşçilik Giderler Tablo 2 - İşçilik Giderleri TL/yıl TL/sezon TL / YIL BAKIM GİDERLERİ Yatırım maliyetinin yaklaşık %2 si olarak senelik TL belirlenmiştir. İDARİ GİDERLER Yatırım maliyetinin yaklaşık %1 i olarak senelik TL belirlenmiştir. 23

24 ELEKTRİK GİDERİ Tablo 3 - Kurutma ve Ayrıştırma Sistemi Elektrik Tüketimi 120 Gün x 24 Saat = Saat toplam çalışma süresi ve saaik 21 TL elektrik ücreti ile elektrik tüketimi ortalama TL bulunur. İşçilik Giderler TL / sezon Nakliye gideri (15 TL/Ton) TL/sezon 2 Faz Prina alış bedeli (45 TL / Ton) TL/ton Elektirik gideri 75 Kw TL/sezon Bakım gideri TL İdari giderler TL GİDERLER TOPLAMI TL/YIL Tablo 4 - Giderler Toplamı 5.4. Yatırım Maliyeti Prina Havuzu TL 2. Sıkım Ünitesi TL 3 geçişli kurutma ve ayrıştırma ünitesi TL Çelik Konstrüksiyon Çatı TL Atıksu Havuzu TL Transfer Elemanları TL TOPLAM YATIRIM MALİYETİ TL Tablo 5 - Yatırım maliyeti Yatırım maliyetleri örnek bir tesis üzerinden varsayılmış olup yatırımcının ihtiyaçları doğrultusunda farklı şekillenebilir. Bunun yanında bu hesaplamada 15 tesisin 2 faz a dönüşüm ve depolama ile ilgili masrafları hesaba katılmamıştır. 24

25 2 FAZ PİRİNADAN YEM ÜRETİM TESİSİ GELİR,GİDER,YATIRIM TUTARI EKONOMİK ANALİZİ; GELİRLER TOPLAMI GİDERLER TOPLAMI YILLIK GELİR-GİDER FARKI YATIRIM TUTARI GERİ ÖDEME SÜRESİ Tablo 6 - Yatırım Geri Ödeme Süresi TL TL TL TL 2 YIL 6. SONUÇ Son yıllarda zeytinyağı fiyatlarının artması zeytin çiftçisini yeniden ağacına ve tarlasına dönüşünü sağlayacak elde ettiği gelirin bir kısmını bakım, gübre, ilaçlama gibi zirai faaliyetlerde harcayarak, ağaç verimliliğini arttıracaktır. Öte yandan son yıllarda dikilen fidanların da ürün vermesiyle, zeytin üretimi daha yüksek rekoltelere ulaşacaktır. Yapılan araştırmalarla mevcut zeytinyağı fabrikalarının düşük kullanım kapasiteleriyle çalıştığı ortaya çıkmış, destek mekanizmaları içerisindeki zeytinyağı işleme tesislerine verilecek hibe desteklerin eskisi gibi olmayacağı düşünülmektedir. Çevre bakanlığının yayınladığı genelge ile zeytinyağı işletmelerinin 2 faza dönüşümü artacak, rekolte artışı ile birlikte prina üretimi ciddi miktarlara ulaşacaktır. Ülkemizde zeytinyağı üretimi yaklaşık 1100 işletmede 1500 kontini sistem üretim hattı ile gerçekleştirilmekte, bu işletmelerin kurulumu veya modernizasyonunun tamamı son 30 yıl içerisinde gerçekleştirilmiş, bu süre zarfında işletmelerde oluşan prinayı işlemek için hekzan ekstraksiyonuyla işlem yapan tek bir prina işleme tesisi kurulmamış, mevcut işleme tesisi sayısı halen 14 tür. Hekzan ekstraksiyonuyla prina işleme tesisinin yatırım ve işletme maliyetinin yüksekliği düşük kapasiteler için kurulmasının ekonomik olarak karlı olmadığı ayrıca hekzan ile üretimin tehlikeli bir uygulama olduğundan 30 yıl içerisinde tek bir yeni yatırım yapılmamıştır. Zeytinyağı sektöründe gelişen durum kesinlikle alternatif yöntemlerin gelişmesinin önünü açacak, destek mekanizmalarının da bu tip yatırımları destekleyeceği düşünülmektedir. 25