PARASAL BİRLİĞİN ÜYE ÜLKELER AÇ İSİNDAN FAYDA VE MALİYETLERİ

Transkript

1 Ankara Avrupa Çal ışmalar ı Dergisi Cilt:2 Say ı:4 (Bahar: 2003) s PARASAL BİRLİĞİN ÜYE ÜLKELER AÇ İSİNDAN FAYDA VE MALİYETLERİ Ar ş. Gör. M. Kemal DEĞER (*) ş. Gör. Lütfü ÖZTÜRK (** ) Ar ABSTRACT In this study, potential benefits and costs of monetary union have been explained. The most important cost element of monetary union is that countries can't apply an independent monetary and exchange rate policy because of monetary union. At the same time both decreasing of transaction costs and disappearing of exchange rate uncertainities because of monetary union will directly or indirectly create effects that increase welfare of member countries. Monetary union has ben assetmented points of view of Monetarist and Keynesian by using cost-benefit curves. It has been concluded that monetary union can provide important benefits for member countries. Anahtar Kelimeler: Fayda ve Maliyetleri Optimum Para Alanları, Parasal Birlik, Parasal Birliğin Keywords: Monetary Union Optimum Currency Areas, Monetary Union, Benefits and Costs of I. GIRIŞ Parasal birlik ve para alanlar ı, üye ülkelerin kendi ulusal paras ın ın ve para politikalar ın ın kullan ım ı bir kenara b ırak ıp, ayn ı para biriminin kullan ılmas ı olarak tan ımlanan antla şmalard ır. Parasal birli ğin en yak ın tarihteki uygulamas ı Euro'dur. Avrupa Birli ğine üye ülkelerin birço ğunun kat ılımıyla olu şturulan bu birlik, Maastricht anla şmas ında öngörülen kriterler üzerine in şa edilmi ştir. Bu anla şmada öngörüldü ğü gibi parasal bir birli ğin olu şturulmas ında dü şük ( * )Atatürk Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü. (** )Atatürk Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü.

2 104 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK enflasyon ve i şsizlik oranlar ı ve belirli bir büyüklükteki bütçe aç ıklar ı gibi kriterlere ihtiyaç duyulmas ı, ortak para kullan ım ının beraberinde getirece ği maliyetleri azaltma iste ğinden kaynaklanmaktad ır. İleri düzeyde bölgesel entegrasyon şekli olan parasal birli ğin beraberinde getirdi ği fayda ve maliyetler bu çal ışmada ele al ınıp incelenmeye çal ışılacakt ır. Bu amaç do ğrultusunda öncelikle ortak para kullanman ın maliyetlerini aç ıklama getiren Optimum Para Alanları (Optimum Currency Area (OCA)) ele al ınarak, ortak para kullan ım ın ın üye ülkeler aç ısından faydalar ı üzerinde durulacakt ır. Parasal entegrasyonun üye ülkelerin refah ı üzerine net etkisi, faydamaliyetlerinin kar şıla şt ır ılmas ı ile ortaya konulabilir. Bu nedenle, çal ışman ın son k ısm ında fayda-maliyet e ğrileri yard ımıyla, parasal birli ği üye ülkeler aç ıs ından faydal ı hale getiren "kritik d ışa açıkl ık" derecesi gösterilmi ştir. Son olarak da Parasalc ı ve Keynesyen görü şün parasal birli ğe bak ış aç ılar ı yans ıtılmaya çal ışılarak parasal birli ğin etkileri tart ışılmıştır. II. ORTAK PARA KULLANMANIN MAL İYETLERİ Bir ülkenin ulusal paras ını kullanmaktan vazgeçerek bir parasal birli ğe kat ılmas ın ın maliyetleri, iç ve d ış dengeyi sağlamada ihtiyaç duyulan ba ğıms ız para politikalar ı yürütebilme yetene ğinden mahrum kalmas ı nedeniyle ortaya ç ıkmaktad ır'. Di ğer bir ifade ile parasal birlikte, ulusal merkez bankas ın ın hem varl ığı sona erecek, hem de ekonomik politikalarda art ık önemli bir güce sahip olamayacakt ır2. Bu durum, parasal birli ğe i ştirak eden ülkelerin kendi paras ın ın fiyat ın ı değiştirmede (devalüasyon ve revalüasyon gibi) veya tedavüldeki ulusal para miktar ını belirlemede herhangi bir güce sahip olamayaca ğı anlam ına gelmektedir. Ortak para kullan ımının maliyetlerini irdelerken ele al ınacak analiz, Optimum Para Alanları (OPA) olarak bilinir. Mundell, McKinnon ve Kenen tarafından öncülük edilen bu teori, parasal birli ğin fayda-maliyet analizlerinin maliyet k ısm ı üzerinde durmaktad ır. Bu teorinin temel varsay ımlar ı, emek ve sermaye hareketlili ği3, aç ıkl ık derecesi 4 ve ürün çe şitliliğidir5. Öte yandan son zamanlarda, parasal birli ğin maliyetleriyle ilgilenen çal ışmalarda, ülkeye özgü Mkenda, B. K., "Is East Africa an Optimum Currency Area?", Working Papers in Economics, No:41, Department of Economics, Göteborg University, 2001, p Grubel, H. G., "The Merit of a Canada-US Monetary Union", North American Journal of Economics and Finance, 11, 2000, p. 29. Mundell, R. A., "A Theory of Optimum Currency Areas", American Economic Review, 60, 1961, pp ve Mundell, R. A., International Economics, New York: Macmillan, McKinnon R., "Optimum Currency Areas", American Economic Review, 53, 1963, pp Kenen P. B., "The Theory of Optimum Currency Area: An Electic View", in: R. A. Mundell, and A. K. Swoboda (eds), Monetary Problems of the International Economy, Chicago, 1969.

3 PARASAL BIRLI ĞIN ÜYE ÜLKELER AÇISINDAN FAYDA VE MAL İYETLER İ 105 konjonktürel şoklar ın nispi büyüklüğü ve senkronizasyonu da parasal birlikler aç ısından ara ştırma konusu yap ılmıştır6. Özetle OPA ile ilgili yak ın tarihteki literatürdeki çal ışmalar ın çoğu, şok ve konjonktürün üye ülkeler aç ıs ından benzerli ği (simetrisi), ticaretin büyüklü ğü (aç ıklık), emeğin hareketlilik derecesi ve mali transfer sistemleri gibi para alan ı üyeleri aras ındaki karşılıklı ilişkiler üzerinde yo ğunlaşmaktad ır7 A. Talepteki Değişmeler Mundell, talepte meydana gelen de ğişmelerin üye ülkeler üzerindeki etkilerini iki ülkeli bir model kullanarak aç ıklamaya çal ışmıştı?. Talepteki de ği şme ülkelerden birinde üretim azal ışı nedeniyle i şsizlik yarat ırken, diğerinde üretim art ışına bağlı olarak istihdam art ışı sağlayacakt ır. Diğer taraftan talepteki de ğişme, ödemeler bilançosu üzerinde de önemli geli şmelere neden olacakt ır. Eğer talebin azald ığı ülkede yurtiçi harcamalar üretimle birlikte azalış göstermezse, ithalat art ışına bağl ı olarak ödemeler bilançosu aç ık vermeye ba şlarken, bu durum ayn ı ülkenin hükümet bütçesinde bir aç ığa da neden olacakt ır. Talep art ışın ın yaşandığı ülkede ise bu süreçlerin tersi ortaya ç ıkacakt ır. Yani üretim artacak, tüketim harcamalar ının üretim artışının altında kalmas ı ile cari i şlem bilançosunda bir fazlal ık olu şacakt ır. Ortaya ç ıkan bu sorunlar kar şıs ında, kur ayarlamas ı olmaks ız ın otomatik olarak bu iki ülkeyi eski denge seviyelerine getirecek iki mekanizma söz konusudur. Bunlardan ilki ücretlerin esnekli ği varsay ım ına dayan ırken, ikincisi emeğin hareketlili ğine dayanmaktad ır. Eğer her iki ülkede de ücretler a şağı ve yukan do ğru esnekse, üretim azal ışı nedeniyle ücretler dü şerken, di ğer ülkede emek talebi fazlal ığı nedeniyle ücretler yükselecektir. Ücretlerdeki bu esneklik ücretlerin dü ştüğü ülkede üretimi art ırırken, di ğerinde ise azaltacakt ır. Bu değişmeler, her iki ülkede eski dengeyi yeniden olu şturacak niteliktedir. Böylece, e ğer iki ülkede ücret kat ılığı (dolay ısıyla da fiyat kat ılığı) söz konusu değilse, ülkeler aras ında olu şturulacak parasal bir birli ğin maliyetleri de o kadar dü şük olacaktır9. Eski dengenin tesis edilmesini sa ğlayan ikinci mekanizma eme ğin hareketlili ğine dayanmaktad ır. Üretimin azald ığı ülkede i şsiz kalan ki şiler, emek talebi fazlal ığın ın olan diğer ülkeye hareket edeceklerdir. Eme ğin bu hareketi, i şsizliğin art ığı ülkede ücret azal ışı ve emek talebinin fazla oldu ğu ülkede ücret art ışı sonucunu ortadan kald ıracakt ır. Aynı zamanda i şgücü göçü 6 Karras, G., and Houston H. Stokes, "Time-Varying Criteria for Monetary Integration Evidence from the EMU", International Review of Economics and Finance, 10, 2001, pp Frankel A. J., and Rose A. K., The Endogenetity of the Optimum Currency Area Criteria, NBER Working Paper 5700, National Bureau of Economic Research, Cambridge, 1996, p.3. 8 Mundell, op.cit., pp Mkenda, op.cit., p. 4,

4 106 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK ile birlikte her iki ülkedeki cari i şlem dengesizlikleri de azalacakt ır. Özetle her iki ülkenin birlikte hareket etmedikleri durumlarda bile, ülkeler aras ında emek hareketlili ği mevcut oldu ğu sürece ülkeler aç ı s ından parasal birli ğin olu şturulmas ı arzu edilir niteliktedir m. Emek hareketlili ğinin fiyat esnekli ğini ikame eden önemli bir uyarlanma arac ı olduğuna dair birçok uygulamal ı destekler bulunmaktad ır". Ücretler esnek ve/veya iki ülke aras ında emeğin hareketlili ği son derece yüksekse, prensipte her iki ülke için uyarlama problemleri otomatik bir şekilde kendili ğinden ortadan kalkacakt ır. Bununla birlikte bu şartlar sağlanamazsa, uyarlanma problemi varl ığın ı sürdürecek ve döviz kuru ayarlamalar ı, her iki ülkedeki dengenin yeniden tesis edilmesi için etkili tek araç durumuna gelecektir 12. Eğer bu şartlar alt ında, iki ülke aralar ında parasal birlik olu şturarak kendi paras ın ın kontrolünden vazgeçerse, negatif bir talep şoku nedeniyle ülkelerin birinde i şsizlik problemi ve cari ödemeler bilançosu aç ığı ortaya ç ıkarken, diğerinde enflasyon ve ödemeler bilançosu fazlal ığı ortaya ç ıkacakt ır. Böylece parasal entegrasyonun, ba şta i şsizlik sorunu ya şayan ülke olmak üzere her iki ülke içinde maliyetli olaca ğı söylenebilir 13. Parasal birlikle beraber ülkelerin u ğrayacaklar ı kay ıplar ın büyüklü ğüne etki eden bir di ğer önemli faktör, ülkelerin üretimini yapt ıklar ı ürünlerin çe şitliliğidir. Eğer ülkelerin imal etti ği ürünler çe şitlenmi ş ise, d ışsal bir şok sonucunda bütün ülkelerin paralar ı eşit şekilde bundan etkilenece ği için asimetrik şoklar ın ortaya ç ıkma olas ılığı dü şük olacakt ır'''. D ışsal bir şoktan ihracat ı yap ılan ürünleri çe şitli olan bir ülke s ın ırl ı say ıda ürün ihraç eden ülkelere nazaran daha az olumsuz etkilenecektir. Bu nedenle ürün çe şitlemesine sahip ülkeler, d ışsal şoklara kar şı kendi ulusal paralar ın ın değerine daha az müdahale ederler. Ülkelerin ihraç ürünlerindeki ve piyasalar ındaki çe şitliliğin artmas ı parasal birli ğin olas ı maliyetlerini azaltan önemli bir faktördür 15. Bu bağlamda, Krugman, ölçe ğe duyarl ı üretim, mükemmel olmayan hanehalk ı hareketlili ği ve azalan ta şıma maliyetleri üzerine vurgu yaparak, çe şitlenmenin parasal entegrasyonun do ğuraca ğı olumsuz sonuçlar ı azaltaca ğın ı dü şünmektedir m. Bununla birlikte, ölçe ğe göre artan getiri ile üretim yapan 1 Crosby M., and Otto, G. "An Australia New Zealand Currency Union?", Working Paper, , p. 8, ( ). Ricci, A. L., (1997), "A Model of Optimal Currency Area", IMF Working Paper, WP/97/76, International Monetary Fund, Washington, pp Ghosh A. R., and Wolf C. H. "On the Mark(s): Optimum Currency Aeas in Germany", Economic Modelling, 13, 1996, pp ı'mkenda, op.cit., pp Schelkle W., "The Optimum Currency Area Approach to European Monetary Integration: Framework of Debate or Dead End?", South Bank European Papers, No:2/2001, European Institute, London, 2000, p Mkenda, op.cit., p Krugman P., "Lessons of Massaachusetts for EMU", in F. S. Torres and F. Giavazzi (eds), Adjusment and Growth in the European Monetary Union, Cambridge University Press, Cambridge, 1993, pp

5 PARASAL BIRLIĞIN ÜYE ÜLKELER AÇ İ S İNDAN FAYDA VE MAL İYETLERİ 107 firmalar, talep ve/veya uzmanla şmış emeğin halihaz ırda mevcut oldu ğu belirli alanlarda üretimlerini yo ğunla ştırma konusunda bir dürtüye sahip olacaklard ır. Böylece, üretimin yo ğunla şmas ıyla birlikte parasal birli ğin bu alanlar ı, birlik öncesine oranla asimetrik şoklardan çok daha fazla etkilenmeye başlayabilirler 17. Sonuç olarak, e ğer ücretler kat ı, emeğin hareketliliği s ın ırland ır ılmış ve ihraç edilen ürün say ıs ı s ın ırl ı say ı da ise, parasal birli ğin bu şeklini üye ülkeler son derece maliyetli ve anlams ız bulacaklard ır. Diğer bir ifade ile bu gibi durumlarda ülkeler, talep şoklarına kar şı ulusal paralar ın ı devalüe veya revalüe edebilmeyi yani ulusal paralar ın ın kullan ım ına devam etmeyi parasal bir birli ği olu şturmaya nazaran daha uygun bulacaklard ır". Bununla birlikte, e ğer ülkelerin asimetrik şoklardan kaynaklanan makro ekonomik sorunlar ını gidermede döviz kuru de ğişimleri dışında alternatif mekanizmalara sahipse, parasal birli ğe katılman ın maliyetleri nispeten küçük olacakt ır 19. Ayrıca parasal birliğe aday ülkeler, etkin reformlar ın gerçekle ştirildiği ve kendi piyasalar ına göre daha esnek piyasalara sahip bir parasal birli ğe kat ılmak için istekli olacaklard ır20. B. Enflasyon ve i şsizlikle İlgili Ülkelerin Farkl ı Tercihleri Ülkeler, ekonomik problemlere kar şı duyarlılıkların ın farkl ı olmas ı nedeniyle, uygulad ıklar ı politikalar da birbirlerinden farkl ıla şmaktad ırlar. Örne ğin baz ı ülkeler i şsizlik ve enflasyon sorunlar ı kar şısında i şsizliğin azalt ılmas ını tercih ederken, di ğerleri enflasyonun önlenmesini tercih edebilir. Bu ekonomik problemlere kar şı ülkelerin önceliklerindeki farkl ılıklar, ülkeler aras ında olu şturulacak olan parasal birli ği birçok aç ıdan maliyetli hale getirebilir21. Enflasyon oran ı ve i şsizlik aras ındaki ters ili şkiyi ifade eden klasik Philips eğrisi analizi yard ım ıyla parasal birli ğin do ğuraca ğı maliyetlere aç ıklama getirilmeye çal ışılm ışt ır. Parasal birli ğe aday ülkeler makroekonomik problemlere verdikleri öncelik nedeniyle Philips e ğrisi üzerinde farkl ı noktalar ı tercih edebileceklerdir. Ancak, enflasyon oranlar ın ın ülkeler aras ında farkl ıl ık gösterdi ği durumlarda, döviz kurunun sabitlenerek parasal birli ğin olu şturulmas ı sat ın alma gücü paritesinden sapmalara yol açacakt ır. Böylece, parasal birli ğe kat ılan yüksek enflasyonlu ülke, artan bir şekilde mal 17 Schelkle, op.cit., p Ghosh ve Wolf, op.cit., p Kwan, C. H., "The Theory of Optimum Currency areas and Possibility of Forming a Yen Bloc in Asia", Journal of Asian Economics, 9,(4), 1998, p Hallet A. H., and Jensen S. E. H., Currency Unions and the Incentive to Reform: Are Market Mechanisms Enough, CEBR Discussion Paper No , Centre for Economic and Business Reasearch, Copenhangen, 2001, pp Ricci, op.cit., p. 10.

6 108 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK piyasalar ında rekabet edebilirli ğini kaybedecektir. Bu durum, üye ülkelerin ortak bir enflasyon oran ına yönelmesine, yani her iki ülke içinde daha az tercih edilen bir enflasyon-i şsizlik bile şiminin kabul edilmesine neden olacakt ır22. Sonuç olarak, aday ülkeler farkl ı enflasyon-i şsizlik hedeflerine veya farkl ı Philips eğrilerine sahiplerse, parasal birli ğin olu şturulmas ının ülkeleri tek bir enflasyon düzeyine yönlendirmesi, maliyetli bir şekilde kendini gösterecektir23. Benzer sonuçlara Canzoneri ve Roger taraf ından ama tamamen farkl ı bir nedenle ula şılmıştır: "e ğer enflasyon, vergi düzenlemelerinde ana bir araç niteli ği ta şıyorsa, ülkeler vergi kazançlar ın ın marjinal maliyetinin vergi yöntemleri aras ında e şitlenmesi gerekti ğini ifade eden kamu finansman ı prensibine göre farkl ı enflasyon oranlar ına ihtiyaç duyabilirler" 2A. Oysa parasal birliğin etkin bir şekilde olu şturulmas ı için, üye ülkeler aras ında enflasyon oranlar ının birbirine yak ınsamas ı gerekmektedir. Çünkü bu durum, döviz kurunun sabitlendiği durumlarda nispi sat ın alma gücünün sürdürülmesinin bir gereğidir. Yani enflasyon oranlar ın ın yakınsamas ı, uzun dönemde ödemeler bilançosu dengesinin sa ğlanmas ı için gereken ko şullardan biridir 'lardan 1970'lerin ba şlarına kadar popüler olan klasik Philips e ğrisi analizi son zamanlarda önemini yitirmi ştir. Art ık, Philips eğrisinin sabit olmadığı, yani enflasyon beklentilerine göre a şağı ve yukar ı doğru hareket edeceği görü şü yayg ın olarak kabul görmektedir. Böylece, yüksek enflasyon oaran ın ı tercih eden bir ülke Philips e ğrisinin yukar ı doğru kayaca ğı bir durumla kar şıla şacak ve enflasyon ve i şsizlik aras ında etkili olmayan serbest tercihlere sahip olacakt ır26. Uzun dönem dik Philips e ğrisini durumunda, otoritelerin tercih edecekleri i şsizlik oran ı, do ğal i şsizlik oran ı tarafından belirlenirken, enflasyon oran ından bağıms ız olacakt ır. Bu nedenle, iki ülkede farkl ı enflasyon oranlar ına sahip olmadan kaynaklanan herhangi bir kazanç söz konusu olmayacakt ır. Böylece bu ülkeler, i şsizlik cinsinden herhangi bir maliyet olmaks ız ın döviz kurlar ını sabitleyerek olu şturacaklar ı parasal birlikte enflasyon oranlar ını birbirine e şitleyebilirler. Diğer bir ifadeyle, ba ğıms ız para politikalar ı i şsizlik üzerinde önemli bir etkiye sahip olmad ığından, ülkelerin parasal birlik içerisinde kendi ba ğıms ız para politikalar ın ı uygulayamamalar ı, üye ülkeler aç ısında genel anlamda bir kay ıp doğurmayacakt ır De Grauwe P., The Economics of Monetary Integration, Oxford University Press, New York, 1992, pp Ricci, op.cit., p Canzoneri, M. B., and Roger, C. A., "Is the European Community an Optimal Currency Area? Optimal Taxation Versus the Costs of Multiple Currencies", American Economic Review, 80 (3), 1990, ppa Schellde, op.cit., p Baumol, W. J., and Blinder A. S., Economics: Prenciples and Policy, Macroeconomics, 4. Ed., Harcourt Brace Jovanovich Publishers, New York, 1988, p E1-Agraa, A. M., The European Union: History, Institutions, Economics and Policies, Fifth Edition, Prentice Hall Europe, London, New York, 1998, p. 115.

7 PARASAL BIRLI ĞIN ÜYE ÜLKELER AÇ İ S İNDAN FAYDA VE MAL İYETLER İ 109 Bununla birlikte, k ısa dönemde parasal birli ğe kat ılman ın neden oldu ğu bazı maliyetler söz konusudur. Örne ğin, ülkelerin uzun dönemde enflasyon ve i şsizlik oran ında tercih yapamamalar ına ra ğmen, k ısa dönemde enflasyonu azaltmak isteyen ülkeler i şsizlik oran ında geçici bir art ışla kar şılaşabilirler. Anti-enflasyonist politikalar ının bu maliyeti, tamamen parasal birli ğin bir maliyeti olarak de ğerlendirilmesinin de yanl ış olaca ğı göz önüne al ınmalıdır. Eğer ülkelerden biri önceden yüksek bir enflasyona sahipse, bu ülke parasal birliğe kat ılmasa da enflasyonunu dü şürme çabalar ında bulunmas ı gerekecekti. Böyle bir yap ıda, bu ülkenin tek ba şına kalmas ından ziyade dü şük enflasyonlu diğer ülkelerle birlikte parasal birlik olu şturarak enflasyon oran ını azaltmas ın ın çok daha az maliyetli olup olmayaca ğı sorununu önemini kaybedecektir28. Sonuç olarak, ülkelerin kendi Philips e ğrileri üzerinde optimal bir noktay ı tercih etmedikleri durumda, enflasyon ve i şssizlik konusundaki farkl ı tercihler parasal birli ği olu şturmada önemli bir engel te şkil etmeyebilir. Bu çerçevede ortaya ç ıkan önemli bir sorun, birlik içine kat ılan yüksek enflasyonlu ülkelerin i şsizlik cinsinden geçici bir maliyetle kar ışla şacak olmalar ıd ır. Bu aç ıdan ülkeler parasal birli ğin iyi birer aday ı olmak istiyorlarsa, enflasyon oranlar ın ın birbirine e şit veya yak ın olmas ı uygulamada arzu edilen bir durumdur 29. Bu konuda Mundell, parasal birli ğin üye ülkeler aras ında enflasyon oranlar ın ın birbirine yak ınsamas ı gibi ortak amaçlar ın gerçekle ştirilmesiyle i şlerlik kazanaca ğın ı ifade etmektedir'''. C. Emek Piyasas ı Farklılıklar ı Avrupa ülkelerinin emek piyasalar ında önemli yap ısal farkl ıl ıklar ın bulunmaktad ır. Almanya gibi ülkelerde emek piyasalar ı ço ğunlukla merkezile şmi ş nitelikte iken, İngiltere gibi baz ı ülkelerde ise, emek birlikleri merkezile şmemi ştir. Bu önemsiz gibi görülen farkl ılıklar, parasal birlik içinde önemli maliyetlere neden olabilir. Çünkü, ülkelerin kar şıla şacaklar ı ayn ı ekonomik sorunlar, yurtiçi ekonomilerde farkl ı ücret ve fiyat geli şmelerine yol açabilmektedir. Örne ğin, ayn ı petrol şokunun farkl ı ülkelerde yerli ücret ve fiyatlar üzerine etkisi, bu ülkelerdeki sendikalar ın bu şoka nas ıl tepki verdiklerine ba ğlı olacakt ır'. Emek piyasas ın ın yap ıs ın ın önemi üzerinde duran makroekonomik teorilerinden biri Bruno ve Sachs taraf ından geli ştirilmi ştir süresince dünyada ortaya ç ıkan arz şoklar ı, Avrupa ülkelerinde ücret pazarl ığın ın merkezile şme derecesine ba ğıml ı olarak çok farkl ı makroekonomik etkilere 28 De Grauwe, op.cit., p Mkenda, op.cit., p. 7. Mundell, R. A., "Currency areas, Volatility and Intervention", Journal of Policy Modeling, 22(3), 2000, p Schelkle, op.cit., pp Bruno M. and Sachs J., Economics of Worldwide Stagflation, Oxford: Basil Blackwell, 1985.

8 110 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK neden olmu ştur. Ücret pazarl ığın ın merkezile ştiği durumlarda, sendikalar ücret art ışı isteklerinde enflasyonist etkileri dikkate alacaklard ır. Diğer bir ifadeyle, merkezile şmi ş sendiklar, a şır ı ücret taleplerinin daha fazla enflasyona yol açacağın ı ve bunun da sonuçta reel ücretlerini azaltaca ğın ı bilirler. Bu nedenle merkezile şmi ş sendikalar ortak hareket ederek, a şır ı ücret talebinde bulunmamaktad ırlar33. Nominal ücret art ış talebiyle ilgili dü şünceler, daha az merkezile şmiş yerel ücret pazarl ığının yap ıldığı ülkelerde oldukça farkl ıdır. Bu ülkelerdeki yüksek nominal ücret için pazarl ık yapan küçük sendikalar, ülkedeki toplam i şgücünün sadece önemsiz bir k ısmını temsil ettikleri için nominal ücret art ışları= toplam fiyat düzeyi üzerine etkisinin küçük olaca ğın ı dü şünürler. Öte yandan her sendika, üyelerinin nominal ücretini daha fazla art ırmak isteyecektir. E ğer bu şekilde davranmazsa, üyelerinin reel ücreti, di ğer sendikalar ın nominal ücret artış talebinin enflasyon oran ından yüksek olmas ı nedeniyle azalabilir. Sonuçta ortakla şa olmayan bu oyun, ortakla şa olan oyundan daha büyük bir nominal ücret art ışına neden olacakt ır. Sonuç olarak, merkezile şmemi ş sendikalar ın bulunduğu ülkelerde bir arz şokundan sonra ücretleri ayarlamak, merkezile şmi ş sendikalar ın bulunduğu ülkelere oranla çok büyük farkl ılıklar göstermektedir'''. Ücret pazarl ığının merkezile şmesi ve bu merkezile şmenin sonuçlar ı aras ındaki ili şkilerin firma düzeyindeki analizi Calmfors ve Driffill taraf ından geliştirilmi ştir". Bu analize göre, firma düzeyinde yap ılan ücret pazarl ığı gibi tamamen merkezile şmemi ş bir sistem içinde, ücret talepleri firman ın rekabet edebilirliği ve sendikan ın istihdam beklentileri üzerinde do ğrudan bir etki do ğuracakt ır. Bireysel sendikan ın a şırı ücret talepleri istihdamda şiddetli bir azal ışa neden olacak, böylece bir arz şokuyla kar şılaşıldığında bu tür sistem içindeki sendikalar, arzu edilebilir ücret isteklerinde bulunacaklard ır. Bu sonuç, ücret iklimi aç ıs ından a şırı derecede merkezile şmi ş ve merkezile şmemi ş ülkelerin, orta düzeyde bir merkezile şme derecesine sahip ülkelerden daha iyi bir durumda oldu ğu anlam ına gelmektedir. Yani a şırı merkezi veya merkezi olmayan ülkeler, di ğerlerine oranla arz şokların ın neden oldu ğu i şsizlik ve enflasyon aç ısından çok daha olumlu deneyimleri ya şamaya meyillidirler36. Sonuç olarak, ülkelerin farkl ı nitelikte emek piyasalar ına sahip olu şu, parasal birli ği ülkeler aç ısından maliyetli yapabilir. Çünkü, herhangi bir arz şokundan bu ülkelerdeki ücret ve fiyatlar farkl ı bir şekilde etkilenecek ve farkl ı enflasyonist bask ılara neden olacakt ır. Daha önce de ğinildiği gibi ülkeler aras ındaki enflasyon oranlar ındaki farkl ıklar, parasal birli ğin maliyetlerini art ıcı etkilere neden olacakt ır. " De Grauwe, p. 22. Ibid., pp Calmfors, L., and Driffill, J., "Bargaining Structure, Corporatism and Macroeconomic Performance", Economic Policy, 6, 1988, pp Schelkle, p. 15.

9 PARASAL BIRLIĞIN ÜYE ÜLKELER AÇISINDAN FAYDA VE MAL İYETLER İ 111 D. Büyüme Oran ı Farkl ıl ıklar ı Ülkeler parasal birlik olu şturduklar ında, büyüme oranlar ındaki farkl ıl ıklar da baz ı problemlere yol açabilir. Örne ğin, parasal birli ğe büyüme oranlar ı farkl ı iki ülkenin (A ve B) kat ıldığın ı varsayal ım. A ülkesinin GSMH's ın ın y ılda %5, B ülkesinin ise %3 büyüdü ğü ve her iki ülkenin birbirinden yapm ış olduğu ithalat ın gelir esnekliğinin 1 'e e şit olduğu bir durumu ele alal ım. Bu durumda, A ülkesinin B ülkesinden yapt ığı ithalat y ılda %5 büyüme gösterirken, B ülkesinin A ülkesinden yapt ığı ithalat y ılda %3 artacakt ır. Bu durum, ithalat ı ihracat ına oranla daha h ızl ı artan A ülkesinin, ödemeler bilançosu aç ığı ile kar şılaşmas ına neden olur. Ticaret bilançosundaki aç ıkların kronikle şmesinden kaç ınmak isteyen A ülkesi, B ülkesine yapt ığı ihracat ın fiyatlar ın ı azaltarak ihracat ını artırma davran ışına girmek zorunda kalacakt ır. Diğer bir ifade ile, A ülkesi, ticaret hadlerini ürünlerini daha fazla rekabetçi hale getirinceye kadar azaltacakt ır. Bu nedenle A ülkesi, ticaret hadlerini ya paran ın de ğer azal ım ı(devalüasyon) ya da B ülkesine göre yurtiçi fiyat art ışlarının düşük bir oranı'yla azaltabilir37. Eğer A ülkesi B ülkesiyle parasal birli ğe katılırsa, A ülkesi döviz kurlar ının sabitlenmesinden dolay ı d ış aç ıklar ını giderebilmek için sadece ikinci arac ı yani yurt içi fiyat ayarlamalar ını kullanabilecektir. Bu durum, A ülkesinin büyüme sürecini yava şlatacak olan deflasyonist politikalar ı takip etmesine neden olacakt ır. Sonuç olarak, parasal birlik h ızl ı büyüyen bir ülke için maliyetli olabilmektedir. H ızl ı büyüyen ülke, ticaret bilançosundaki arzu edilmeyen geli şmeler nedeniyle, ulusal paras ın ın değeri azaltmay ı yani kendi ulusal para politikas ını kullanmay ı parasal birlikten çok daha avantajl ı bulacakt ır. Ancak, Krugman'a göre, h ızl ı büyüyen ülkeler ayn ı zamanda yeni ürünler geli ştirebilen veya eski ürünlere yeni özellikler katabilen ülkelerdir. Böyle bir büyüme sürecinin sonucu olarak bu tür ülkelerin ihracat ın ın gelir esnekli ği, yava ş büyüyen ülkelere oranla çok daha fazla olacakt ır. Ayrıca uygulamal ı bulgularla desteklendi ği gibi, h ızlı büyüyen ülkelerin ihraç mallar ın ın gelir esnekliği, genellikle ithalat ının gelir esnekli ğinden daha yüksektir38. Dolay ısıyla h ızl ı büyüyen ülkeler, ticaret bilançosu problemlerine maruz kalmaks ız ın ekonomik büyümelerini sürdürebilirler. Yine h ızl ı büyüyen ülkelerdeki sermayenin marjinal verimlili ği, yava ş büyüyen ülkelere oranla daha fazla oldu ğu için yat ırımlar h ızl ı büyüyen ülkelere yönelecektir. Bu sermaye ak ımları h ızl ı büyüyen ülkenin ticaret bilançosu sorunlar ın ı giderici bir etki yaratacakt ır39. Bu iki faktör, h ızl ı büyüyen ülkelerin parasal birli ğe kat ılmas ın ı 37 De Grauwe, op.cit., p Krugman P., "Differences in Income Elasticities and Trends in Real Exchange Rates", European Economic Review, 33,5,1989, p De Grauwe, op.cit., pp

10 112 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK maliyetli hale getiren ticaret bilançosu sorunlar ını herhangi bir kur ayarlamas ı olmaks ızın giderici etkiye sahiptir. E. Farkl ı Mali Sistemler ve Senyoraj Problemi Ülkeler, farkl ı mali sistemlere sahip olmalar ı nedeniyle birbirinden farkl ılık gösterirler. Bu farkl ıl ıklar, genellikle hükümet bütçe aç ığın ın finansman ında para politikas ı ve kamu borçlanmas ı araçlar ın ı farkl ı kombinasyonlar ın ı kullanmada kendini göstermektedir 40. Farkl ı yap ılara sahip olan ülkeler, parasal birliğe kat ıld ıklar ında, bütçe aç ıklar ını finanse etmede bir tak ım s ıkınt ılarla kar şılaşacaklard ır. Bu s ıkınt ıyı aç ıklamak için bütçe aç ığı finansman ı e şitliği kullan ılabilir. db dm G T+rB = + dt dt Burada, G hükümet borçlanmas ı nedeniyle faiz ödemelerini içeren hükümet harcamalar ının düzeyini, T vergi gelirlerini, r hükümet borçlanmas ı üzerine i şletilen faiz oran ını, B ve M yüksek güçlendirilmi ş paran ın yani parasal taban ın düzeyini göstermektedir. E şitliğin sol tarafı hükümetin bütçe aç ığıdır. Bu aç ık, bütçe aç ığından (G-T) ve hükümet borçlanmas ı üzerine i şletilen faizden (rb) ibarettir. E şitliğin sağ tarafı ise finansman yönüdür. Bütçe aç ığı, borçlanmayla (db/dt) veya güçlendirilmi ş parayla (dm/dt) finanse edilebilir. Optimal kamu finansman ı teorisi, rasyonel hükümetlerin farkl ı gelir kaynaklar ını kullanacağını ve bu nedenle de bu farkl ı araçlar vas ıtas ıyla artan kazançlar ın marjinal maliyetinin e şitlenece ğini ifade eder41. Yani, vergileme nedeniyle artan kazançlar ın marjinal maliyeti, enflasyon nedeniyle artan gelirlerin marjinal maliyetini a şarsa, enflasyonu art ırmak ve vergileri azaltmak rasyonel olacakt ır42. Bu ifade, öncelikle ülkelerin farkl ı optimal enflasyon oranlar ına sahip olacaklar ı anlam ına gelmektedir. Genelde, az geli şmiş bir vergi sistemine sahip ülkeler, enflasyon nedeniyle gelirlerin artmas ını çok daha avantajl ı bulmaktad ırlar. Farkl ı bir ifade ile, az geli şmi ş mali bir sisteme sahip bir ülke, vergi oranlar ın ı artt ırarak gelir elde etmesinden kaynaklanan çok büyük maliyetler ya şayacakt ır. Enflasyonun dü şük bir oran ına sahip daha geli şmi ş ülkelerle bir parasal birli ğe kat ılan az geli şmi ş ülkeler, daha dü şük enflasyon oran ına sahip olacaklard ır. Bu durum, belirli bir bütçe aç ığı için bu tür ülkelerin vergilerini artırmaktan ba şka çarelerinin kalmad ığı anlam ına gelmektedir. Bütçe aç ığının finansman ında vergilerin tercih edilmesi ise refah düzeyinde bir azal ışa neden Schelkle, pp Fisher, S., "Seign ıorage and Case for a National Money", Journal of Political Economy, 90 C2), 1982, p Canzoneri ve Roger, op.cit., p. 421.

11 PARASAL BIRLIĞIN ÜYE ÜLKELER AÇISINDAN FAYDA VE MAL İYETLER İ 113 olacakt ır. Baz ı ekonomistler, bu durumun Güney Avrupa ülkeleri için hassas bir problem oldu ğunu iddia etmi şlerdir. Dü şük enflasyonlu Kuzey Avrupa Ülkeleriyle parasal birli ğe kat ılarak bu ülkeler, vergileri art ırmak zorunda kalacaklar veya daha büyük bütçe aç ıkların ı yaşanmas ına müsaade edeceklerdir. Bu ülkeler için parasal birli ğin maliyeti, bütçe gelirlerini art ırmada vergileme gibi çok maliyetli bir yolu izlemek zorunda kalmalar ı olarak kendini gösterecektir 43. III. ORTAK PARA KULLANMANIN FAYDALARI Ortak para kullanman ın maliyetleri, ekonominin makroekonomik yönüyle çok daha fazla ilgili iken, kazançlar ı daha ziyade mikroekonomik düzeydedir'. Ulusal paran ın terk edilerek ortak bir paraya do ğru hareketin, ekonomik etkinlikte bir tak ım kazançlara neden olaca ğı beklenmektedir45. Etkinlikteki bu kazançlar iki farkl ı orijinlidir. Bunlardan ilki, ulusal paralar ın deği şimiyle ili şkili olan dönü şüm maliyetlerinin giderilmesi yani farkl ı paralann dönü şümü nedeniyle ortaya ç ıkan refah kayb ın ın ortadan kalkmas ıdır". İkincisi ise döviz kurlar ının zaman içerisindeki dalgal ı hareketlerinden kaynaklanan döviz kuru riskinin giderilmesidir 47. Çal ışman ın bu k ısm ında, ortak para kullanman ın faydalar ı bu iki aç ıdan analiz edilecektir. A. Dönüşüm Maliyetlerinin Giderilmesinden Kaynaklanan Do ğrudan ve Dolayl ı Kazançlar Yabanc ı paralar ile de ği ştirilen ulusal paran ın maliyeti, parasal birli ğin diğer kazançlar ına göre çok daha kolay görülebilir ve ölçülebilir niteliktedir. Ulusal paran ın diğer yabanc ı paralarla de ği ştirilmesinde, bu tür maliyetler her zaman için bulunmaktad ır. Parasal birli ğe katılma, farkl ı para birimleri kullanan ülkeler aras ında ticareti yap ılan mal ve hizmetlerin dönü şüm maliyetlerinin ortadan kalkmas ına neden olacakt ır". Parasal entegrasyonla birlikte tüketiciler, i şletmeler ve hükümetler, mal ve hizmet sat ın al ırken, yat ır ım yaparken ve transfer harcamas ında bulunurken, bir paray ı diğeri ile de ğiştirmek zorunda kalmayacaklard ır49. Ulusal paralar ın yabanc ı paralarla de ği ştirilmesi zorunlulu ğundan kaynaklanan dönü şüm maliyetlerinin tutar ı yıl ba şına 13 ve 20 milyon ECU 43 De Grauwe, op.cit., p Mkenda, op.cit., p Vinals J. "European Monetary Integration: A Narrow or a Wide EMU?", European Economic Review, 40, 1996, p Ricci, op.cit., p Melitz J., "The Current Impase in Research Optimum Currency Areas", European Economic Review, 39, 1995, p Frankel and Rose, op.cit., p Cleeton, D. L., "Economic and Monetary Union Is Off on the Right Floor", The Brown Journal of World Affairs, Summer/Fall, Vol. IV, Issue 2, 1999, p. 167.

12 114 K. DEĞER / L. ÖZT RK aras ında bir de ğer kadard ır50. Bu tutar toplu ğun GSMH' s ının %0,5 ile %0,25'ine denk gelmektedir 51. Bu önemsiz bir para miktar ı olarak görünebilir, fakat bu de ğer tek pazardan kaynaklanan kazançlar ın değerine ilave edilmesi gereken bir kazanç niteli ğindedir. Dönü şüm maliyetlerinin azalmas ı sonucu ortaya ç ıkan bu kazançlar ın göreli bir niteli ğe sahip oldu ğuna dikkat edilmelidir. Bu kazançlar ın önemi genellikle bankac ılık sektöründe kendini gösterir. Farkl ı ülkelerdeki ara şt ırmalar, bankalar ın kazançlar ın ın yakla şık %5'inin ulusal paralar ın deği şimi i şleminden alınan komisyonlardan kaynakland ığın ı ortaya koymu ştur. Bankalar için kazanc ın bu kayna ğı, parasal birli ğin olu şturulmas ıyla ortadan kalkacakt ır. Bu tür komisyonlar, herhangi bir ekonomik varl ığı elde etmek için tüketici taraf ından ödenen bir vergi niteli ğindedir. Bu nedenle, ulusal paralar ın değişiminden kaynaklanan dönü şüm maliyetleri toplum aç ısından bir refah kayb ı niteli ğindedir52. Parasal birlik neticesinde bankalar ın, diğer karl ı faaliyetleri aramas ı gerekecektir. Bu yap ıldığı taktirde toplum kazanacakt ır. Paralar ın değişimi için kullan ılan banka kaynaklar ı, parasal birlikle beraber toplum için çok daha faydal ı görevleri gerçekle ştirmek için serbest kalacaklard ır. Dönü şüm maliyetlerinin ortadan kalkmas ı, ölçülmesi güç olan dolayl ı kazançlara da neden olmaktad ır. Bu kazançlar, ulusal piyasalar aras ındaki fiyat farkl ıl ığı alan ın ın daralmas ıyla ilintilidir. Bugün bile Avrupa Birli ği (AB) içerindeki üye ülkeler aras ında fiyat farkl ıl ıklar ı mevcuttur. Bu tür fiyat farkl ılıklar ı, AB üye ülkelerinin ulusal piyasalar ın ayr ı olmalar ından kaynaklanmaktad ır. Yani parasal birli ğe katılmamış bir ülkeden araba sat ın alan tüketiciler için yine dönü şüm maliyetleri söz konusudur. E ğer bu dönü şüm maliyetleri olmasayd ı, tüketiciler araban ın ucuz olduğu ülkeden bu mallar ı sat ın almak için hiçbir tereddüt göstermeyecektir. Yine dönü şüm maliyetlerinin vergileme farkl ılıklar ı ve idari düzenlemeler gibi bir çok kayna ğı da olabilir. Böyle bir durumda yabanc ı paray ı satın alma ve satman ın maliyetini gidermek çok önemli olmayabilir. Bununla birlikte, tek pazar ı yaratmada diğer faktörlerle birlikte, dönü şüm maliyetleri fiyat farkl ılığın ı ön plana ç ıkarmaktad ır. Sonuç olarak üye ülkeler aras ında tek paran ın kullan ılmas ı, tüketiciler aç ıs ından döviz kuru marjlar ını kapsayan dönü şüm maliyetlerini ortadan kald ırarak refah ı art ır ıc ı statik bir etki do ğuracakt ır53. Bkz. EC Commission "One Manket, One Money. An Evaluation of the Potential Benefits and Costs of Forming on Economic and Monetary Union", European Economy, vol.44, Grubel, H. G., "The Merit of a Canada-US Monetary Union", North American Journal of Economics and Finance, 11, 2000, p Ricci, op.cit., p Grubel, op.cit., p

13 PARASAL BIRLIĞIN ÜYE ÜLKELER AÇISINDAN FAYDA VE MAL İYETLER İ 115 B. Kur Riskinin Giderilmesinden Kaynaklanan Refah Kazançlar ı Gelecekteki döviz kurlar ının ne olaca ğı hakk ındaki belirsizlik, firmalar ın gelecek kazançlar ı hakk ında endi şelerini de beraberinde getirecektir. Riskten kaç ınan bireyler taraf ından olu şturulan bir dünyada döviz kuru belirsizli ğinin bir refah kayb ına yol açaca ğı genellikle kabul görmektedir. Yani gelecekte olu şacak bir kazanc ın şimdiden daha belirgin olmas ı tercih edilen bir durumdur. Parasal entegrasyonla birlikte sa ğlan ılan faydalar ın en önemlisi, üye ülkeler aras ında döviz kuru riskinin giderilmesi sonucu, kaynaklar ın optimal dağılımı sağlanarak ve böylece yat ır ım ve ticarette ya şanan art ışın ekonomik büyümeyi yani toplumun refah ın ı dinamik bir şekilde art ırmas ıdır Döviz Kuru Belirsizliği ve Fiyat Mekanizmas ı Döviz kuru belirsizli ği, mal ve hizmetlerin gelecek fiyatlar ı hakk ındaki belirsizliği de beraberinde getirmektedir. Ekonomik birimler, tüketim, üretim ve yat ır ımla ilgili kararlarını fiyat mekanizmas ın ın kendilerine sa ğlamış olduğu bilgiler üzerine dayand ır ırlar. E ğer fiyatlar belirsiz olmaya ba şlarsa, bu kararlar ın optimalliği belirsizlikten olumsuz yönde etkilenerek azalacakt ır55. Ancak söz konusu olan döviz kuru belirsizli ği, reel döviz kuru belirsizli ğidir. Bu konu ile ilgili bilinen en iyi örnek, dönemindeki ABD ve di ğer sanayile şmi ş ülkeler aras ındaki enflasyon fark ından daha büyük oranda ABD dolar ının "tahmin edilemeyen" oranda bir de ğer kazanmas ıdır. Diğer bir deyi şle, dolar bu dönemde sat ın alma gücü paritesinden önemli ölçüde sapma göstermi ştir.. Bu "kötü gidi ş" dünya piyasalar ında rekabete sahip olmas ı gereken ço ğu Amerikan firmas ın ın kârl ıl ıklar ında büyük ve kestirilemeyen olumsuz deği şmelere yol açm ışt ır. Birkaç y ıl sonra dolar önemli ölçüde ve 1980'lerin ilk yar ısındaki reel de ğerlenmeden daha fazla oranda de ğer kaybetmi ştir. Bu büyük reel döviz kuru hareketleri Amerikan ekonomisi için büyük uyarlanma maliyetlerine neden olmu ştur. Ortak bir para uygulamas ına geçi şle birlikte reel döviz kuru belirsizli ğindeki azal ış, bu uyarlanma maliyetlerini azaltabilir. Böylece fiyat mekanizmas ı, doğru ekonomik kararlar ı almada iyi bir rehber olmaya ba şlayacakt ır. Ancak bu etkinlik kazançlar ını belirlemek oldukça zordur 56. Döviz kuru belirsizli ği, fiyat mekanizmas ıyla sağlan ılan bilginin kalitesini bir ba şka nedenle de olumsuz etkileyebilir. Döviz kuru riskinden kaynaklanan fiyat belirsizli ği, riskteki bir art ışa neden olacak, bu da genellikle reel faiz oran ın ı art ıracakt ır. Bu faiz art ışı sonucu, yat ırım projelerindeki beklenilen kazanc ın daha belirsiz hale gelmesinden dolay ı riskten kaç ınan yat ırımc ılar 54 Kwan, op.cit., p. 556, Cleeton, op.cit., p.167 ve Grubel, op.cit., p De Grauwe, op.cit., p. 67. se Ibid., pp

14 116 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK daha yüksek bir risk primine ihtiyaç duyacaklard ır. Ayn ı şekilde, riskli bir ortamda ekonomik birimler gelecek kazançlar ın ın iskonto oranlar ını artırmak isteyeceklerdir. Ancak yüksek faiz oran ı, yat ır ım projelerinin etkin bir yöntemle seçilmesini engelleyecek, bu da yat ır ım projelerinin yönetiminde ahlaki sorunlara (moral hazard) ve kötü tercihlere (adverse selection) neden olacakt ır57. Özetle parasal birli ğin beraberinde getirdi ği önemli statik kazanç, döviz kuru riskini gidermesi ve ülkeler aras ındaki faiz oran ı farkl ılıkların ı azaltarak fiyat mekanizmas ının daha etkin bir şekilde i şlemesine yol açmas ıdır58. Diğer bir ifadeyle, döviz kuru riskine ili şkin maliyetler azald ıkça, parasal birliğe üye ülkelerin kaynak da ğılımı etkinli ğinde olumlu yönde bir art ış ortaya ç ıkacakt ır. Azalan maliyetler üretimin daha ileri entegrasyonuna ve parasal birli ğe üye ülkeler aras ındaki ticaretin ve yat ırım akımlarının artmas ına neden olacakt ır Döviz Kurlarındaki Belirsizlik ve Ekonomik Büyüme Döviz kuru riskinin giderilmesinin ekonomik büyümede bir art ışa neden olacağına dair tart ışmalar, neoklasik model ve onun son y ıllardaki geni şlemesi olan dinamik ölçek ekonomileri üzerine tesis edilir'''. Parasal birlikle beraber döviz kuru riskinin giderilmesinin, sistemik riski azaltarak reel faiz oranlar ının dü şmesine neden olaca ğı kabul görmektedir 61. Bu etki, Neoklasik büyüme modeline göre Şekil 1 'de gösterilmektedir. Ba şlang ıçta denge, sermayenin marjinal verimlili ğinin gelecek tüketimi iskonto etmede tüketicilerin kulland ıkları faiz oran ına e şit olduğu A noktas ında gerçekle şir. Parasal birlik sonras ı faiz oran ındaki azal ışa bağlı olarak iskontonun risk-ayarlanm ış oran ındaki azalma, e ğimi iskonto oran ına e şit olan rr do ğrusunu yat ıkla şt ırır. Parasal birlik sonucu yurt içi denge A noktas ından B noktas ına hareket edecektir. Ekonomi A noktas ından B noktas ına hareket ederken, riskayarlanm ış faiz oran ındaki dü şüşe bağlı olarak sermaye miktar ında ve büyüme oran ında bir art ış olacakt ır62. Yeni dengede, i şçi ba şına üretim ve sermaye stokunda bir art ış yaşanacakt ır. Bununla birlikte büyüme oran ının, nüfusun büyüme oran ı ve teknolojik de ği şimin d ışsal oran ı tarafından belirlenen ilk seviyesine geri döndü ğüne dikkat edilmelidir. Böylece neoklasik büyüme modelinde parasal birlik nedeniyle faiz oran ındaki azal ış, büyüme oran ını geçici olarak art ırmaktad ır. Yeni dengede i şçi ba şına üretim düzeyi artarken, sermayenin verimlili ği zorunlu olarak azalacakt ır63. Ibid., p Grubel, op.cit., p Cleeton, op.cit., p Dombusch R., ve Fischer S., Makroekonomi, McGraw-Hill-Akademi, İstanbul, 1998, p Grubel, op.cit., p Cleeton, op.cit., Eı De Grauwe, p. 71.

15 PARASAL BIRLI ĞIN ÜYE ÜLKELER AÇISINDAN FAYDA VE MAL YETLER İ 117 Şekil 1. Neoklasik Modelde Risk Azal ışın ın Etkileri Bu model, son zamanlarda dinamik ölçek ekonomileri dikkate al ınarak geli ştirilmi ştir. Geçmi şte birçok ekonomist büyüme olgusunun dinamik ölçek ekonomileri ve ö ğrenme etkileri üzerine dayand ığın ı ifade etmi şlerdir. Ancak sermaye stokundaki art ışla birlikte sermaye verimlili ği, öğrenme etkisi ve ilave bilgi birikimi nedeniyle de artabilir. Bu ilave bilgi gelecek dönemde emek verimliliğini de art ırır. Bu yeni büyüme modellerinin ilgi çeken özelliklerinden biri, büyüme sürecinin içselle şmesi ve ba şlang ıç şartlar ın ın duyarl ı hale gelmesidir. Böylece i şçi ba şına yüksek bir sermaye birikimi ile ba şlayan bir ekonomi sürekli yüksek bir büyüme trendini takip edebilir. Faiz oran ın ı dü şürülmesi ayn ı şekilde ekonomiyi yüksek bir büyüme yolu üzerine yerle ştirebilir. Daha dü şük faiz oran ın ın bir sonucu olarak ekonomi, çok daha fazla sermaye biriktirir. Şekil 1.'deki statik durumun tersine i şçiler, sermaye birikiminin verimliliğini art ır ır. Bu, f(k) do ğrusunun yukar ı doğru bir hareketine neden olur. Böylece ekonomi art ık yüksek bir büyüme yolu üzerinde bulunacakt ır". Bu analiz, istikrarl ı bir döviz kuru varl ığın ın Avrupa'da yat ır ım, üretim ve ticaretin büyümesini te şvik edece ği dü şünülen Avrupa Para Sistemi'nin kurucular ın ın beklentilerine de cevap vermektedir. Üretim üzerine parasal birliğin etkilerini belirlemek için yap ılan bir çal ışmada Frankel ve Rose, ticaretteki %I'lik bir art ışın 20 y ılda ki şi ba şına gelirde yakla şık olarak %I 'lik bir art ışa neden olaca ğın ı tahmin etmi şlerdir65. Neoklasik büyüme modelinde, döviz kuru de ği şkenliğindeki azal ışın, reel faiz oran ını azaltarak yat ır ımlardan beklenen kazançlar ı da azaltaca ğı iddia edilmektedir. Ancak, riskteki bu azal ış yat ırım faaliyeti ve böylece büyüme üzerinde de belirsiz bir etkiye sahiptir. Ibid., pp Frankel A. J., and Rose A. K., Estimating the Effect of Currency Unions on Trade and Output, NBER Working Paper 7857, National Bureau of Economic Research, Cambridge, 2000.

16 118 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK Gerçekten döviz kuru riskindeki bir azal ışın yat ırım ı art ır ıp art ırmayaca ğı tart ışma konusudur. Yap ılan birçok ara şt ırmada, döviz kuru de ği şkenliği ile yat ır ım ve uluslararas ı ticaret aras ında çok dü şük bir ili şkinin bulundu ğu görülmektedir. Bu durum, ayn ı zamanda ekonomik büyüme ve döviz kuru aras ındaki bağlant ının uygulamal ı olarak zay ıf desteklere sahip oldu ğunu da ifade etmektedir 66. Sonuç olarak parasal birli ğin üye ülkelere sa ğlayaca ğı faydalar ı büyük ölçüde netlik kazanm ışken, parasal birli ğin maliyetleri hakk ında tam manas ıyla bir görü ş birliği yoktur67. Ayr ıca bu fayda ve maliyetler iktisat ekolleri aç ıs ından da farkl ılık göstermektedir. IV. FAYDA VE MALİYETLERİN KARŞILAŞTIRILMASI Krugman ve Obstfeld analizlerinde, parasal bir alan ın fayda ve maliyetlerini, bu birli ğin büyüklü ğünün bir fonksiyonu olarak ele almaktad ırlar". Para alan ı geni şledikçe, tek para kullan ımından kaynaklanan faydalar artarken, parasal birli ğe kendi makro ekonomik uyarlanma problemlerini çözmeyi amaçlayan yeni ülkeler kat ıldıkça tek para kullanmadan kaynaklanan maliyetler artan oranda artacakt ır69. Böylece Optimum Para Alan ı, marjinal maliyetin marjinal gelire e şit olduğu yerde ortaya ç ıkacakt ır. Para alan ın optimal büyüklü ğü ile ilgili bir kriter, birli ğin bütün üyelerinin birlik öncesi duruma göre daha iyi durumda olmalar ı ve böylece hiçbir ülke veya ülke grubunun ortak paray ı terk etmek dü şüncesinde olmamalar ı olarak ifade edilmektedir70. Parasal birli ğine üye ülkelerin, bu birlikten elde edecekleri refah kazançlar ı ve kar şıla şacaklar ı maliyetlerin büyüklü ğünün, ilgili ülkelerin birbirleri ile yapt ıklar ı ticaretin düzeyine ve d ış ticarete aç ıklık derecelerine ba ğlı olarak deği şmesi beklenir. Bu ba ğlamda aç ık bir ekonomi, dünya piyasalar ında fiyatal ıc ı konumdaki bir ekonomiyi ifade etmektedir. Yani, döviz kurlar ındaki deği şmeler, aç ık ekonomilerde fiyat de ğişmelerine dönü şmektedir. Ülkelerin aç ıklık dereceleri art ıkça, elde edilecek refah kazançlar ın ın artmas ı beklenir. Örneğin, dönü şüm maliyetlerinin giderilmesinin etkisi, aç ıkl ık derecesine ba ğlı olarak kendini daha belirgin bir şekilde gösterecektir. Benzer şekilde, aç ıkl ık derecesi yüksek ülkelerdeki firma ve tüketiciler, farkl ı paralarla ve büyük yabanc ı piyasalarla yüz yüze geldiklerinden dolay ı üretim, yat ırım ve ticaretle ilgili yanlış karar verebilirler. Bu risklerin giderilmesi, büyük ve nispeten kapal ı ekonomilere göre daha küçük ve aç ık ekonomilerde daha büyük refah kazançlar ına neden olacakt ır. Öte yandan parasal birli ğin beraberinde getirece ği 66 Vinals op.cit., p E1-Agraa, op.cit., p Krugman P., and Obstfeld M., International Economics: Theory and Policy, New York: Harper Collins Publishers, 1991, 69 Demopoulos G. D., and Yannacopoulos N. A., "On the optimality of a Currency Area of a Giyen Size", Journal of Policy Modelling, 23,2001, p. 18. Melitz, op.cit., p. 496.

17 PARASAL BIRLIĞIN ÜYE ÜLKELER AÇISINDAN FAYDA VE MAL İYETLER İ 119 maliyetler ülkenin aç ıkl ık derecesinin yüksekli ğine bağl ı olarak azalacakt ır. Yani bir ülke d ış ticarete ne kadar aç ıksa, olu şturulacak parasal birlikten kaynaklanan kay ıplar ı da o kadar az olacakt ır. Çünkü ülkenin d ışa aç ıkl ık derecesi art ıkça yani di ğer ülkelerle olan iki yanl ı ticareti ve i şgücünün, sermayenin ve di ğer üretim kaynaklar ın ın ülkeler aras ındaki hareketlili ği artıkça, kendi ulusal paras ı üzerinde yapaca ğı ayarlamalara da o kadar az ihtiyaç duyacakt ır71. Aç ık ekonomilere oranla kapal ı ekonomilerde döviz kuru ayarlamalar ı, ekonomik dengesizlikleri giderme de daha etkin bir araç niteli ğindedir72. Mundell ve Kenen'in ifade etti ği gibi döviz kurunun etkinli ği, fiyatlar ve ücretlerin döviz kurlar ındaki de ğişimi h ızl ı bir şekilde ortadan kald ırd ıkça, aç ıklığın derecesine ba ğl ı olarak azalacakt ır73. Özetle maliyet do ğrusunun e ğimi ve pozisyonu, ülkeler aras ındaki maliyet geli şmelerine ve talep de ğişiminin etkilerine kar şı döviz kuru arac ın ın etkinli ği hakk ında ülkelerin görü şü üzerine ba ğımlı olarak deği şecektir. Parasal birli ğin fayda ve maliyetleri, Krugman 74 ve De Grauwe'nin 75 ışmalar ından hareketle a şağıdaki grafikte gösterilmektedir. çal Fayda ve Maliyet (GDP'nirf7o) 10. T* Birlik-içi Ticaret (GDP' nirffo) Şekil 2. Parasal birli ğin Fayda ve Maliyetleri Fayda ve maliyet do ğrular ın ın kesi ştiği nokta, ülkenin ticaret yapt ığı ortaklar ıyla parasal birli ğe kat ılmas ı için gerekli olan aç ıklığın kritik düzeyini göstermektedir. Ülkelerin aç ıkl ık düzeyinin bu kritik seviyesi ne kadar dü şük 21 Mkenda, op.cit., p. 5, Cleeton, op.cit., p. 168 ve Kwan, op.cit., p Cleeton, op.cit., p Akt: Ricci, op.cit., p Krugman P. "Policy Problems of a Monetary Union" in: De Grauwe P., and L. Papademos (eds), The European Monetary System in the 1990s, London: Longman, 's De Grauwe., op.cit.

18 120 K. DEĞER / L. ÖZTÜRK olursa, dünyadaki ülkelerin birço ğu parasal birli ğe kat ılmaya istekli olacaklard ır. Öte yandan parasal birli ği üye ülkeler aç ısından faydal ı hale getirecek olan aç ıkl ığın kritik düzeyi yükseldikçe, ülkeler kendi ulusal paras ın ın kullan ım ın ı terk ederek ticaret ortaklar ı ile parasal birli ğe kat ılmay ı maliyetli bulacakt ır76. Döviz kuru arac ın ın etkinli ği hakk ındaki iki farkl ı görü şe göre ülkelerin ortak para kullan ımında kritik aç ıkl ık düzeyi farkl ıla şmaktad ır. Parasalc ı yakla şıma göre, döviz kuru ayarlamalar ı ülkeler aras ındaki farkl ı geli şmeleri gidermede etkin bir araç de ğildir. Yine bu görü şe göre döviz kurlar ı etkin olsalar bile, döviz kuru politikalar ın ın kullan ım ı ülkeleri eskisine oranla daha kötü duruma getirecektir. Dolay ı s ıyla, maliyet e ğrisi orijine çok yak ın bir konumda olacakt ır. Şekil 3. (a)'da bu durum gösterilmektedir. Grafikten anla şılaca ğı üzere, parasal birli ği üye ülkeler aç ı s ından faydal ı hale getiren kritik aç ıkl ık düzeyi orijine yak ın olacakt ır. Böylece bu görü şe göre, dünyadaki birçok ülke kendi ulusal paralar ın ı terk ederek ve parasal birli ğe kat ılarak önemli kazançlar sağlayabilecekledir. Fay. ve Mal. (GDP'nin% (a) Parasalc ı Görü ş Fay. ve Ma. (GDP'nin% (b) Keynesyen Görü ş Fayda Fayda Maliyet Malk e ı T* Ticaret T* Ticaret (GDP'nin%) (GDP'ni n%) Şekil 3. Parasal Birli ğin Fayda ve Maliyetleri Di ğer bir görü ş, dünyan ın kat ıl ıklarla (fiyat ve ücretler kat ılığı, emek hareketsizli ği gibi) dolu oldu ğunu ve böylece döviz kurlar ının dengesizlikleri gidermede faydal ı bir araç olarak kullan ılabilece ğini savunan Keynesyen yaklaşımd ır. Bu görü şe göre, ülkelerin parasal birli ğe kat ılarak etkin bir araçtan (döviz kuru ayarlamalar ı) mahrum kalmalar ı ülkelerin büyük maliyetlere katlanmalar ına neden olabilir. Bu durumda Şekil 3.'deki grafi ğin (b) panelinde 76 Kwan, op.cit., pp

19 PARASAL BIRLIĞIN ÜYE ÜLKELER AÇ İS İNDAN FAYDA VE MALİYETLERİ 121 gösterildi ği gibi maliyet e ğrisi, orijinden çok uzak olacakt ır. Böylece parasal birliğe kat ılmak için kritik aç ıkl ık düzeyinin değeri yükseldi ği için az say ıda ülke parasal birliğe katılmay ı dikkate de ğer bulacakt ır. 1980'lerin ba şlarından itibaren parasal görü ş taraftarlar ın ın döviz kurlar ının etkinliği hakk ında hakl ı ç ıkmalar ı nedeniyle, birçok ekonomist ve politikac ı parasal birli ğin arzu edilebilirli ğini kabul etmeye ba şlamışlard ır. Bu görü ş birliği, özellikle Avrupa Para Birliğinin olu şturulmas ına temel te şkil eden önemli faktörlerden biri olarak görülebilir. V. SONUÇ Ülkeler aras ında ortak para kullan ılmas ın ın getirdiği birtak ım potansiyel fayda ve maliyetler söz konusudur. Ortak para kullan ımı, üye ülkeler aç ısından talep de ğişmelerine tepkilerdeki farkl ıl ık, büyüme oran ı farkl ılıklar ı, emek piyasas ı ko şullar ındaki farkl ılıklar, ülkelerin farkl ı i şsizlik-enflasyon oran ı tercihleri ve mali piyasalardaki farkl ıl ıklar nedeniyle yüksek maliyetler içerebilmektedir. Parasal birli ğe katılmak isteyen ülkeler, bu özellikleri itibariyle birbirlerinden çok büyük farkl ılıklar içeriyorsa, parasal birli ğin bir üyesi olmak yerine, ba ğıms ız para ve döviz kuru politikalar ı izlemeyi daha avantajl ı bulabileceklerdir. Ancak, parasal birli ğin üye ülkeler aç ısından getirdi ği maliyetlerin büyüklü ğü, ülkelerin ekonomik yap ıların benzerli ğine ve ülkelerin aç ıklık derecelerine ba ğlı olarak azalmaktad ır. Parasal birli ğin olu şturulmas ıyla ortaya ç ıkan bu maliyetler yan ında ortak para kullan ımının önemli faydalar ı da söz konusudur. Bu faydalardan ilki, ortak para kullan ımın ın dönü şüm maliyetlerini azaltmas ıd ır. Dönü şüm maliyetlerindeki azal ışın ülkelerin refah ı üzerine do ğrudan etkileri yan ında ülkeler aras ındaki fiyat farkl ılıklarını gidererek firmalar ve tüketiciler için bir tak ım avantajlar ı beraberinde getirmesi nedeniyle dolayl ı kazançlar da söz konusudur. Ortak para kullanman ın diğer bir faydas ı da, döviz kuru riskinin ortadan kalkmas ı sonucunda fiyat belirsizli ğinin azalmas ı ve böylece fiyat mekanizmas ın ın dağıtım etkinliğini iyile ştirmesidir. Ancak üye ülkelerin refah ı üzerine katk ı sağlayan ortak para kullan ımın ın bu faydas ını ölçmek zordur. Ayn ı şekilde, parasal birlikten kaynaklanan ilave bir ekonomik büyüme beklenilebilir. Keynesyen ve Parasalc ı görü şler aras ındaki tart ışma Parasalc ı görü ş taraftarlar ın ın döviz kurlar ı konusunda hakl ı ç ıkmas ı sonucu, parasal birli ğin ülkeler aç ıs ından istenilebilir oldu ğunu göstermi ştir. Ancak bir ülke parasal birliğe kat ılmadan önce di ğer ülke veya ülkelerle olan iktisadi benzerli ğine dikkat etmelidir. Ayn ı şekilde parasal birlik sonucunda elde edebilece ği kazançlar ile katlanaca ğı maliyetleri rasyonel bir şekilde kar şılaşt ırarak karar vermelidir. Bu sonuç, Avrupa Birli ği üyesi olup da Euro d ışında ( şimdilik) kalan ülkelerin davran ışına k ısmen de olsa bir aç ıklama getirmektedir. Ayn ı şekilde Euro'ya kat ılacak ülkeler aç ıs ında da önemlidir.