Lozan Bar fl Konferans (1)

Transkript

1 ATATÜRK ÜN DÜNYASI Cengiz Önal Lozan Bar fl Antlaflmas, Türk Ulusu nun aleyhine as rlardan beri haz rlanm fl olan ve Sevr Antlaflmas yla ikmal edildi i zannedilen büyük bir suikast n çöküflünü ifade eden ve Osmanl Devri ne ait tarihte gerçekleflmifl ifllerle ilgili emsali görülmemifl bir siyasi zaferin belgesidir. Gazi Mustafa Kemal Atatürk 20 Lozan Bar fl Konferans (1) Mustafa Kemal Lozan günlerinde 48 Gazi Mustafa Kemal in, saltanat kald rmas yla ülkede iki bafll idare tarihe kar flm fl ve dolays yla Yönetim Birli i sa lanm flt. Ard ndan gerçeklefltirilen Mudanya Ateflkes Antlaflmas yla gerçekçi ve kal c bir bar fl sa laman n yolu iyiden iyiye aç lm flt. Bununla birlikte ngiltere Baflbakan Lloyd George un, çat flma ç kar p, kriz yaratarak seçimi kazanmaya yönelik politikas n n iflas etmesi ve Türk Ulusu na karfl srarla yürüttü ü önyarg l hatas n, 19 Ekim 1922 tarihinde iktidardan düflüp, bir daha iktidara gelememekle ödemesi, bar fl n sa lanmas nda baflka bir önemli etken olmufltu. Nihayet Lozan Bar fl Antlaflmas görüflmelerine gelindi Befl yüz y ll k bir hesab n görülmesi olarak da adland r lan Lozan Bar fl Konferans n n toplanma yeri olarak, Türk Taraf zmir i teklif etti. Öneri kabul edilirse, Mustafa Kemal

2 de Konferans a kat labilecekti. Müttefikler bu takdirde baflkanl n, ev sahibi olarak, Türkler taraf ndan yürütülece i, ayr ca zmir de toplanman n Yunanistan incitebilece i gerekçesini ileri sürdüler. Sonuçta, yer olarak sviçre nin Lozan flehri üzerinde anlaflma sa land. Lozan Bar fl Konferans, müttefik delegelerin ve özellikle de ngiltere Heyet Baflkan ve dönemin D fliflleri Bakan Lord Curzon un, hemen her konuda uyumsuzluk sergilemesi, Türk Heyeti nce önerilen her konuya olumsuz yaklaflmas, bu tavr na zamanla di er heyetlerden de destek bulmas münasebetiyle iki aflamal olarak gerçekleflebilmiflti. Birinci Dönem Görüflmeleri (20 Kas m fiubat 1923) çeride, Konferansa kat lacak Türk Heyeti ne kimin baflkanl k edece i ve Heyet te kimlerin bulunaca konusunda bir çok görüfl öne sürülürken, Meclis te de ciddi tart flmalar yafland. Meclis teki Genel e ilimin, cra Vekilleri Baflkan (Hükümet Baflkan =-Baflbakan) Rauf Bey le birlikte D fliflleri Bakan Yusuf Kemal Bey ve Dr. R za Nur Bey in gitmeleri fleklinde oldu u hissediliyordu. Bu do rultuda da gizli çal flmalar yap ld biliniyordu. Kesin karar Mustafa Kemal verecekti. Mustafa Kemal geliflmeleri so ukkanl l kla izledi ve tercihini smet Pafla - dan yana kulland. smet Pafla, asker oldu unu öne sürerek, bu görevden aff n istedi ve özür diledi. Ancak Baflkomutan n srar üzerine kabul etmek durumunda kald. smet nönü Lozan günlerinde BD A USTOS 2011 Çünkü smet Pafla so ukkanl, çok zeki, sab rl ve oldukça sa lam bir sinir yap s na sahipti. Fakat bu seçimde en etkili faktörün, onun Mustafa Kemal e verdi i güven duygusu oldu u anlafl l yordu. Bu görev için, smet Pafla n n önce D fliflleri Bakan olmas gerekiyordu. Yusuf Kemal Bey, sa l k nedenleriyle istifa etti, Meclis 26 Ekim de smet Pafla y 20 çekimser oya karfl l k, 155 kabul oyu ile D fliflleri Bakanl na getirdi. Ard ndan da, Mustafa Kemal in tercihine uygun olarak, Lozan Bar fl Konferans na kat lacak Türk Heyeti ne smet Pafla y Bafl Delege olarak seçti. kinci delege Maliye Bakan Hasan(Saka) Bey ve üçüncü delege olarak da Sa l k Bakan Dr. R za Nur Bey uygun bulundu. Ayr ca Heyet e kat lmas kararlaflt r lan Dan flmanlar, Yazmanlar ve Tercümanlarla birlikte toplam say otuz üç kifliye 49

3 BD A USTOS 2011 ulaflt. Konferans n Kas m-1922 ay n n ilk yar s nda bafllamas beklenirken; Fransa ve talya n n Türkiye karfl s na bir ittifak halinde ç kmak amac yla yapt klar görüflmelerin uzamas neticesinde, 13 Kas m da bafllamas öngörülen konferans, ancak 20 Kas m 1922 tarihinde bafllayabildi. Konferansla ilgili olarak Türk Heyeti ne verilen talimat flöyleydi: Do u Trakya s n r 1913 s n r olmal d r. Bat Trakya da halk oylamas na baflvurulmal d r. Anadolu ya yak n Ege Adalar Türkiye ye verilmelidir. Bo azlar ve Gelibolu da yabanc askerlerin varl kabul edilmemelidir. Güneydeki Suriye s n r daha güneye al nmal, Irak s n r ise, Kerkük, Musul ve Süleymaniye yi Türkiye ye b rakacak flekilde çizilmelidir. Kapitülasyonlar ve Türk topraklar nda bir Ermeni yurdu kurulmas teklifleri reddedilmelidir. Bu konuda srarlar olursa görüflmeler derhal kesilmelidir. Az nl klar meselesi karfl l kl de- iflim ile çözülmelidir. Osmanl borçlar, Osmanl mparatorlu u ndan ayr lan ülkeler aras nda hakça bölünmelidir. Osmanl hissesi Yunanistan dan al nacak tazminata karfl l k tutulmal, bu mümkün olmazsa, borcun 20 y l süre içinde ödenmesi sa lanmal d r. Duyun-u Umumiye (Genel Borçlar) idaresi kald r lmal d r. Ayr lacak ülkeler için Ulusal And n ilgili maddesi geçerli olacakt r. Özetle ifade etmek gerekirse; Türk taraf n n amac 1920 den beri dünyaya duyurulmufl olan Ulusal And s n rlar içinde tam ba ms z yeni bir Türk Devleti yaratmakt. Karfl tarafta ngiliz D fliflleri Bakan Lord Curzon ise, müttefikler aras ndaki dayan flmay devam ettirerek, Türkiye ye istedi i flartlar kabul ettir- Lozan Konferans na kat lan Türk heyeti 50

4 meyi planlamaktayd. Ma rur ngiliz Lordu, Türkiye ye Birinci Dünya Savafl ndan yenilgi ile ç km fl devlet ifllemi yapmak istiyordu. BD A USTOS 2011 Lord Curzon un Bar fl Konferans ndaki hedefleri özetle flunlard : Do u Trakya s n r, 1915 s n r olarak kalmal d r. Bo azlar seyrüsefere aç k ve askerden ar nm fl olmal d r. Kapitülasyonlar ufak tefek baz de ifliklerle yürürlükte kalmal d r. Ege adalar Müttefiklere b rak lmal ve gerekti inde elden ç kar lmal d r. Suriye ve Irak s n rlar ayn kalmal d r. Türkiye den savafl tazminat al nmal d r. Türklerin Yunanistan dan istedikleri savafl tazminat verilmemelidir. Türkiye deki az nl k haklar güvence alt na al nmal d r. Türk askeri gücü s n rland r lmal d r. Mali hükümler Müttefiklerce kararlaflt r lmal d r. Türkiye savafltan önce Müttefiklere tan nm fl olan ayr cal klar tan mal, Mudanya Ateflkes Antlaflmas ndan bu yana hükümsüz ilan etti i sözleflmelerin halen yürürlükte oldu unu kabul etmelidir. Fransa ve talya da bu tasar y ufak tefek kay tlarla benimsiyordu. Böylece üç devlet 18 Kas m 1922 de genel bir görüfl birli ini sa lam fl oluyordu. Konferans, ngiltere D fliflleri Bakan Lord Curzon un baflkanl nda ve 20 Kas m 1922 de sviçre nin Lozan flehrinde topland. Bir tarafta Türkiye, di er tarafta ise; Yunanistan, ngiltere, Fransa, talya, Japonya ve S rp-h rvat-sloven (Yugoslavya) Devletleri vard. Türk Heyeti, görüflmelerin bafl ndan beri dezavantajl durumdayd. Diplomatik deneyimleri pek az, haber kaynaklar ve yabanc dil bilgileri de s n rl yd. Üstelik Lozan-Ankara haberleflmesi de ngiliz Gizli Servisi (Intelligence) nin denetimindeydi. Müttefik kuvvetlerin Bo azlardaki varl da a rl n hissettiriyordu. Yo un bir Ermeni, Rum propagandas Avrupa ve özellikle sviçre bas n n etkisi alt na alma gayreti içindeydi. Müttefikler aralar nda görüfl birli ini sa lam fllard. Siyasi konularda ngiltere nin, mali konularda Fransa n n, hukuki konularda ise talya n n tart flmalar yönetmesi kabul edilmiflti. Ayr ca Balkan devletleri de büyüklerin arkas nda destekleyici bir blok oluflturmufllard. Nitekim 22 Kas m da arazi meseleleri 1 numaral siyasi komisyonda tart fl l rken, müttefikler aras ndaki iflbirli i bütün ç plakl ile ortaya ç kt. Toplant da smet Pafla, Trakya da 29 Nisan 1913 tarihli stanbul Antlaflmas hudutlar n n s n r olmas n ve Bat Trakya da da halkoyu düzenlenmesini istedi inde; Müttefikler tehdit edici bir tav rla karfl ç kt lar. Türkiye nin Meriç ötesine geçmesinin Balkan larda büyük tedirginlik yarataca anlafl l yordu. Bu iflbirli inin bir kan - t yd 51

5 BD A USTOS 2011 Adalar ifli görüflülürken smet Pafla, Türkiye nin güvenli i bak m ndan yak n ve küçük adalar n Türkiye ye b rak lmas n, di- erlerinin askerlikten ar nm fl olarak tarafs z veya ba ms z hale konulmas - n talep etti. Müttefikler karfl ç kt lar. Mesele alt komisyona havale edildi. Sonuç olarak Gökçeada ve Bozcaada n n Türkiye de kalmas, di er adalar n ise askerlikten ar nd - r lmas ve kendilerine yöresel bir idare verilmesi benimsendi. Bundan sonra Konferans n iflleme fleklinde de ifliklik oldu. Meseleler önce kuliste olgunlaflt r l p sonra resmi toplant lara getirildi. Ancak, daha uygulaman n bafl nda, ngiltere ve Türkiye nin büyük önem verdikleri Musul meselesi kuliste çözümlenemedi. Resmi toplant da Türk delegesi, etnik, co rafi, tarihi ve siyasi gerekçelere dayanarak Musul bölgesinin geri verilmesini, bunun için de halk oylamas na baflvurulmas n istedi. Lord Curzon ise, halkoylamas n kabul etmedi. Hakeme baflvurulmas n, bu kabul edilmezse Milletler Cemiyeti nin müdahalesini isteyece ini belirtti ve müttefiklerince desteklendi. ngiltere nin en fazla önem verdi i meselelerden biri de Bo azlar n statüsü ile ilgiliydi. Haliyle Rusya da Bo- azlarla birinci derecede ilgiliydi. Dolay s yla Rusya, konu görüflülürken Konferansa davet edildi. 52 Adalar ifli görüflülürken smet Pafla, Türkiye nin güvenli i bak m ndan yak n ve küçük adalar n Türkiye ye b rak lmas n, di erlerinin askerlikten ar nm fl olarak tarafs z veya ba ms z hale konulmas n talep etti. Müttefikler karfl ç kt lar. Rusya, Bo azlar n ticari ulafl ma aç k, savafl gemilerine ve uçaklara her zaman kapal tutulmas n, stanbul ve Bo azlar n güvenli inin Türkiye taraf ndan sa lanmas n savunuyordu. Ayr ca, kendisini sürekli olarak ihtilal ve d fl tehditler karfl s nda gördü ünden, güvenli i aç s ndan Bo azlar n berkitilerek kendisi ile kapitalist dünya aras nda bir duvar teflkil etmesini, o günkü ç karlar na uygun görüyordu. Lord Curzon bu teklifi, Karadeniz i Türkiye nin sad k bekçili i alt nda bir Rus gölü haline koymak diye nitelendirerek reddetti. Karfl teklif olarak, Bo azlar n gerek savafl ve gerekse bar flta deniz ulafl m na aç k tutulmas n ; Bo azlar ile Asya ve Avrupa daki baz yak n bölgelerin etkili bir flekilde silahtan ar nd r lmas n bunun denetimi için Türkiye nin baflkanl nda devaml görev yapacak uluslararas bir komisyon kurulmas n önerdi. Teklif Frans z ve talyan delegeleri taraf ndan desteklendi. smet Pafla Konferans n kaderinin

6 ngiltere ye ba l oldu unu ve ngiltere için de en önemli konunun Bo azlar n statüsü oldu una inan yordu. Sovyet delegesi ile yapt görüflmede, Bo azlar dolay s yla ç kacak bir çat flmada Sovyetlerden yard m alamayaca n da ö renmiflti. Bu itibarla Bo azlar konusunda son derece temkinli davrand. Pafla, Bo azlara hâkim Türkiye nin bar fl için bir güvence oluflturaca n ; Bo azlardan geçiflin ticaret gemilerine serbest olmas n, ama savafl gemilerinin tonajlar n n s n rland r lmas n, stanbul un güvenli inin mutlaka sa lanmas n istedi. Bu konuda pürüzlü noktalar olmakla beraber bir anlaflma zemini bulunabilece i anlafl ld. BD A USTOS 2011 Siyasi komisyonda pürüzlü konulardan birisi de az nl klar meselesiydi. Tam ba ms zl n elde etmeye kararl olan yeni Türkiye Devleti, büyük devletlerin yüzy llardan beri az nl klar bahanesiyle iç ifllerine kar flmalar n ve az nl klar kendi ç karlar için bir tahrik unsuru olarak kullanmalar n kesinlikle engellemek karar ndayd. Türkler az nl k meselesinin kesin bir çözüme ba lanmas için, az nl klar n karfl l kl de iflime tabi tutulmalar n, kalacaklara medeni ülkelerde tan nan ölçülerde haklar tan nmas n, az nl klar n d flar dan tahrik edilmesine art k son verilmesini istiyordu. ngiltere Konferans kesilecekse, bu vesileyle kesilmesini kamuoyunu etkilemek ve propaganda aç s ndan yararl görüyor ve konuyu istismar etmek istiyordu. Lord Curzon az nl klar için af ilan edilmesini, az nl klar n askerlikten muaf tutulmalar n, bunlara verilecek güvenceyi gözetmek için stanbul da Milletler Cemiyeti (Bugünkü Birleflmifl Milletler) ne ba l bir Az nl klar Komiserli i kurulmas n, Ermenilere de Anadolu topraklar üzerinde bir yurt verilmesini istiyordu. S cak geçen tart flmalardan sonra konu alt komisyona havale edildi. Oradaki tart flmalar Lozan Antlaflmas smet nönü taraf ndan imzalan yor. 53

7 BD A USTOS 2011 sonucunda konunun Türk görüflüne uygun bir çözüme do ru yöneldi i görüldü. Sonuç olarak, siyasi komisyonda görüflülen meselelerden Musul ve Trakya da Karaa aç meselesi hariç, di erlerine de ortak bir anlaflma ortam haz rlanm fl oldu. Mali ve Hukuki Meseleler Komisyonlar nda ise, çetin tart flmalar vard. Yeni Türkiye, ba ms zl n engelleyen bütün zincirleri k rmak istiyordu. Bunu sa lamak için, ekonomik ba ms zl n köstekleyen s n rlamalar n kald r lmas n, Osmanl borçlar n n mparatorluktan ayr lan ülkeler aras nda adil bir flekilde paylaflt r lmas n, Türkiye - den savafl tazminat ve iflgal masraf istenmemesini, Yunanistan n Anadolu daki yapt vahfli tahribat ödemesini talep ediyordu. Bu konular uzun tart flmalara yol açt. Çözüm bulunamay nca, Türk delegesi iktisadi ve mali meselelerin bar fltan sonraya ertelenmesini teklif etti. Teklif kabul edilmedi. Mali komisyonun belli bafll meseleleri böylece ortada kald. Hukuki Meseleler in görüflüldü ü üçüncü komisyonun en pürüzlü ifli kapitülasyonlar n ne olaca konusuydu. Bu konuda Türk heyetine verilen talimat kesindi. Kapitülasyonlar kay ts z flarts z kald r lacakt. Israr edilirse, görüflmeler derhal kesilecekti. Görüflmelerde Müttefikler kapitülasyonlar yerine ikame edilecek baflka bir sistemin gelifltirilmesinde srar ettiler. 54 smet Pafla, kapitülasyonlar n hür ve ba ms z yaflamak isteyen bir milletin hukuku ile ba daflamayaca n, dolay s yla Türkiye nin ne kapitülasyonlar, ne de onun yerini tutacak bir sistemi asla kabul etmeyece ini kesin bir dille ifade etti. Müttefiklerin bu konudaki srarlar anlaflma yollar n kapat yordu Ocak sonuna gelindi inde, Musul, Kapitülasyonlar, Trakya S n r, Tazminat ve Tamirat konular ask da kalm flt. Üç müttefik devlet temsilcileri kendi aralar nda haz rlam fl olduklar anlaflma metinlerini 31 Ocak ta Türk Heyeti ne vererek, bunun tümü ile kabul veya reddedilmesini istedi. Müttefikler anlaflma olmayan konular n hepsini kendi arzular na göre düzenleyerek, anlaflma tasar s na koymufllard. Bu tasar ya karfl l k Türk Heyeti de, üzerinde anlafl lan konular kapsayan bir baflka tasar y karfl tarafa sundu. Henüz anlaflma sa lanamayan konular n savafltan sonraya b rak lmas n teklif etti. Müttefikler kendi tasar lar nda srar ettiler. Lord Curzon, geliflmeler üzerine, 4 fiubat 1923 te Lozan terk etti. Bar fl isteyen Türk Heyeti ise herkesten önce Lozan a gelmiflti ve herkesten sonra oray terk ediyordu. Mustafa Kemal, Konferans taki bütün tart flmalar günü gününe takip etmifl, zamanla smet Pafla y yüreklendirici mesajlar göndermiflti. smet Pafla n n yurda dönüflünde, 18 fiubat 1923 te onunla Eskiflehir de bulufltu. Gazi nin amac bar fl konusunda smet Pafla n n vard sonucu ö renmek ve ona göre Meclis içi ve

8 Meclis d fl iliflkileri yönlendirmekti. smet Pafla ya göre bar fl n sa lanmas ngiltere nin tutumuna ba l yd. Konferans n birinci k sm nda ngiltere nin önemli gördü ü konular çözümlenmiflti. Musul meselesi bar fltan sonraya ertelenirse geri kalan meseleler için ngiltere bar fl engellemeyecekti. Aralar ndaki özlü görüflmelerden sonra, Mustafa Kemal ile smet Pafla aras nda bar fl n mümkün oldu u konusunda görüfl birli i sa land. Konu Meclis in gizli oturumlar nda uzun uzun görüflüldü ve fliddetli, h rç n tart flmalara yol açt. Meclis te özellikle kinci Grup üyeleri (Muhalefet), bar fl yap lmamas n smet Pafla - n n hatas na ba l yorlard. Baz lar da onun, verilen talimatlar n d fl na ç kt - n, böylelikle de Ulusal And dan ödün verildi ini ileri sürerek, de ifltirilmesini istiyordu. Tart flmalar takip eden Mustafa Kemal de zamanla söz alarak, milletvekillerini ikna etmeye çal flt. Gazi, Musul meselesinde çok has-sasiyet gösteren milletvekillerine, Musul meselesinin, oradan vazgeçildi i anlam na gelmedi ini, bir y ll k sürenin Türkiye nin lehine çal flabilece ini hat rlatt. Delegasyonun kendisine verilen talimat d fl na ç k p ç kmad na iliflkin takdirin Bakanlar Kuruluna ait oldu unu belirtti. BD A USTOS 2011 Lozan Antlaflmas taraflarca imzalan yor Meclis sonunda sakinleflebildi ve gereken talimat Heyet e Bakanlar Kurulunca verildi. Bakanlar Kurulu ö- zetle, Delegelerimiz milletimizin ve Meclisimizin flerefini korumufltur. Kendileri, manevi bak mdan Meclis - çe de desteklenerek görevlerine devam etmelidir diyerek olay uzlaflmayla noktaland. 6 Mart a kadar devam eden görüflmelerden sonra flu karara var ld. 1) Müttefiklerin verdikleri bar fl projesini oldu u gibi kabul etmeye imkân yoktur, srar edilirse savafl sebebi olur. 2) Hayati bir meselemiz olan Musul ifli k sa bir zamanda çözümlenmelidir. 3) Mali, iktisadi ve idari meselelerde hayat ve istiklal haklar m z n sa lanmas flart yla, bar fl giriflimlerinde bulunmas için Bakanlar Kuruluna yetki verilmifltir. cengizonal@butundunya.com.tr (Gelecek Ay: Lozan Bar fl Konferans -II) 55