İSKENDERUN-PAYAS BÖLGESİNDE HALKIN HAVA KİRLİLİĞİ KONUSUNDA FARKINDALIK VE BİLİNÇ DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 Hava Kirliliği ve Kontrolü Ulusal Sempozyumu 2008, Ekim 2008, HATAY İSKENDERUN-PAYAS BÖLGESİNDE HALKIN HAVA KİRLİLİĞİ KONUSUNDA FARKINDALIK VE BİLİNÇ DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ Hicran ALTUĞ 1(*), Haluk BİRSEN 2, Sermin ÖRNEKTEKİN 3, Tuncay DÖĞEROĞLU 1, Wim VAN DOORN 4 1 Anadolu Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Eskişehir 2 Anadolu Üniversitesi, İletişim Bilimleri Fakültesi, Basın ve Yayın Bölümü, Eskişehir 3 Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü, Hatay 4 Royal Haskoning, Nijmegen, Hollanda ÖZET Endüstriyel hava kirliliğinin yaşandığı İskenderun ve Payas kentlerinde hava kirliliğine karşı halkın duyarlılığını ve davranışsal bilinç düzeyini belirlemek amacıyla 372 kişiye birebir görüşme yöntemiyle 27 soruluk bir anket uygulanmıştır. Ayrıca, anket sonuçları Eskişehir, Erzurum ve Samsun da uygulanan benzer çalışmaların sonuçları ve diğer ülkedeki durum ile de karşılaştırılmıştır. Ankete katılanların önemli bir kısmı İskenderun ve Payas taki en önemli çevre sorununun hava kirliliği olduğunu ve bu kirliliğin en çok sanayi tesislerinden kaynaklandığını belirtmiştir. Araştırma sonucu, İskenderun ve Payas ta yaşayan halkın hava kirliliği konusunda oldukça yüksek bir farkındalık düzeyine sahip olduğunu göstermekle birlikte, bu farkındalık düzeyine uygun tutum ve davranışların henüz gelişmediğini de ortaya koymuştur. Bu durumda, toplumda çevre farkındalığının olduğu, ancak çevre koruma bilincinin henüz tam olarak oluşmadığı söylenebilir. ABSTRACT A survey study containing 27 questions was applied to 372 people for determining public awareness on air pollution in Iskenderun and Payas in which industrial air pollution is still a serious problem. Results of similar surveys conducted in Eskişehir, Erzurum, Samsun and also some other countries were also compared with the results of this study. Most of the participants indicated that air pollution is the most significant environmental problem in Iskenderun and Payas, and also most people pointed out that they are more affected from industry related air pollution than other pollution sources. Survey data shows that although citizens are aware of urban air pollution in the region, they don t behave perfectly compatable with this awareness level. Even if public awareness on the environmental subjects is satisfactory, but environmental protection awareness is not available yet. ANAHTAR SÖZCÜKLER Hava Kirliliği, İskenderun, Payas, Anket, Farkındalık, Çevre Koruma Bilinci * hcinar@anadolu.edu.tr 29

2 GİRİŞ Bireysel ve toplumsal çevre duyarlılığının oluşturulması ve çevre koruma bilincinin yerleşmesi konusunda eğitimcilere, belediyelere, sivil toplum kuruluşlarına ve vatandaşlara çok büyük sorumluluklar ve görevler düşmektedir. Çevreyi kirleterek ekolojik dengeyi bozan başlıca unsur olan insanoğlu, ancak çevreye duyarlı bir yaşam tarzı benimseyerek bu sorunları ortadan kaldırabilir. Çevreyi korumayı ilke edinip, bunu kendi hayatının bir parçası haline getirmek çağdaş insan davranışlarının oluşmasında da önemlidir. Ülkemizde sanayileşmenin ekonomik gelişmede bir araç olarak önem kazanması sonucunda kentlerde yoğunlaşan sanayi faaliyetleri çarpık kentleşme, nüfus artışı ve trafik gibi diğer faktörlerin de katkısıyla zaman içinde önemli çevre sorunlarına yol açmıştır. Demir çelik üretimi ve işlenmesi gibi kirletici yükü fazla olan endüstri türlerinin yer aldığı İskenderun kentinde de geçmişte önemli hava kalitesi sorunları yaşanmış olup bu sorunlar kısmen azalmış olmakla birlikte halen devam etmektedir. Bu durum, farklı kesimlerin ilgisini çekmiş ve konu ile ilgili çalışmalar yapmaya itmiştir. Yöredeki hava kalitesinin belirlenmesi ve hava kirliliğinin çocuk sağlığına etkilerinin değerlendirilmesi ilgili Anadolu Üniversitesi ve Mustafa Kemal Üniversitelerinin işbirliğinde gerçekleştirilen ve Hollanda hükümeti tarafından desteklenen Eskişehir ve İskenderun da Temiz Hava için Elele isimli MATRA projesi de bu çalışmalar arasında yer almaktadır ( Hava kalitesi ölçümleri, sağlık testleri, eğitim ve iletişim platformlarının oluşturulması gibi birçok boyutu olan MATRA projesinin amaçlarından biri de kentsel hava kirliliği ile ilgili farkındalık yaratmak ve halkın çevre koruma ile ilgili davranışsal bilinç düzeyini arttırmaktır. Bu amaçla proje kapsamında bir bilinç düzeyi belirleme anket çalışmasının gerçekleştirilmesine karar verilmiştir. Projenin sona ereceği 2010 yılında bu anket tekrar uygulanarak zaman içinde halkın bilinç düzeyindeki değişim gözlenecektir. Çevre sorunları ile ilgili önlemlerin alınmasında ilk başvurulacak yol bilinçlendirici eğitimdir ve bireyin çevreye duyarlı olması ancak küçük yaşlarda başlayan ve çocuklara doğru bilgilerin bilinçli bir şekilde aktarıldığı bir eğitim süreci ile gerçekleşmektedir. Bu nedenle MATRA projesi kapsamında özellikle çocuklarda çevre bilincinin arttırılmasına yönelik çalışma paketleri de bulunmakta, bu amaca yönelik olarak hava kirliliği ile ilgili belgeseller, broşürler ve eğitim materyalleri hazırlanmaktadır. Eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının düzenlenmesi aşamasında öncelikle hava kirliliği ve bu konu ile ilgili yasal düzenlemeler konusunda halkın algılayış ve davranış şeklini anlamaya yönelik anket çalışmasının yol göstermesi beklenmektedir. Ülkemizde daha önce İstanbul, Erzurum ve Samsun gibi farklı kentlerde de alınması gerekli çevre koruma önlemlerinin belirlenmesi amacıyla benzer şekilde halkın çevre duyarlılığı konusundaki bilinç düzeyini belirlemeye yönelik anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Karaca ve Alagha, 2005; Şahin, 2004; Yılmaz ve Öz, 2004). Diğer ülkelerde de yaşam kalitesinin belirlenmesi, risk algılama, halkın hava kirliliğini algılayışı ve sağlık etkileri ile hava kirliliğinin ilişkisinin ortaya konması gibi amaçlarla araştırmacılar (Beaumont, 1999; Bickerstaff K. ve Walker, 2001; Saksena, 2007; Williams ve Bird, 2003), WHO (http-1) ve AB (http-2) gibi kuruluşlar tarafından hava kirliliği konusu ile ilgili farklı anket çalışmaların uzun yılladır gerçekleştirildiği bilinmektedir.

3 MATERYAL VE METOD İskenderun kentinde hava kirliliğine karşı halkın duyarlılığını ve davranışsal bilinç düzeyini belirlemek amacıyla 372 kişiye birebir görüşme yöntemiyle 27 soruluk bir anket uygulanmıştır. Aynı anket MATRA projesi kapsamında Eskişehir kentinde de 0 kişiye uygulanarak iki kentteki anket bulguları arasındaki bazı çarpıcı farklılıklar da bu çalışmada ortaya konmuştur. Ayrıca, anket sonuçları Eskişehir, Erzurum ve Samsun da uygulanan benzer çalışmaların sonuçları ile de karşılaştırılmıştır. Çalışmanın ana materyalini İskenderun kent merkezinde ve Payas, Denizciler, Sarıseki gibi civar yerleşimlerde yer alan farklı mahallelerde yaşayan yöre halkı oluşturmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) verilerine göre, 2007 yılına ait son nüfus sayımında Hatay iline bağlı İskenderun ilçesinin toplam nüfusu kişiden oluşmaktadır. Bunun ü şehir nüfusunu oluşturmakta ve kalan kişi ise civardaki köylerde yaşamaktadır yılı sayım sonuçlarına göre, İskenderun a bağlı Bekbele Belediyesi nüfusu 7,482 kişi, Denizciler Belediyesi nüfusu kişi, Karayılan Belediyesi nüfusu ve Sarıseki Belediyesi nüfusu kişidir. Dörtyol ilçesine bağlı Payas Belediyesi nin nüfusu ise yaklaşık civarındadır ve nüfusun %90 ı şehirde yaşamaktadır (http-3). Anket uygulanan alandaki toplam nüfus (İskenderun ilçesi ve Payas Belediyesi) kişi civarındadır ve anketin 372 kişiye uygulandığı düşünülürse anket yöredeki her 950 kişiden birine uygulanmış ve binde bir örnekleme yaklaşımına göre yeterince kişi örneklemeye dahil edilmiştir. Anketler kent genelini yansıtacak şekilde coğrafi olarak farklı mahallelere eşit olarak dağıtılmaya çalışılmıştır. Anketin uygulandığı alanı gösteren harita Şekil 1 de sunulmaktadır. Anket İskenderun halkının hava kirliliği konusundaki bilgi ve farkındalık düzeyini ve bu konuda geliştirdiği tutumları belirlemek amacı ile gerçekleştirilmiştir. MATRA projesi araştırma ekibi ile bir toplantı yapılarak, mevcut durumda hava kirliliğine yöre halkının bakışını ve bu sorunun çözümü için gösterdiği çabayı tespit etmeye yönelik anket soruları oluşturulmuştur. Soruların 7 si kişilerin demografik özelliklerine (yaş, cinsiyet, öğrenim durumu vb.) göre genel profili anlamak ve 20 si ise özellikle yörenin hava kirliliği ile ilgili farkındalık ve bilinç düzeyinin belirlenmesine yönelik olarak (en çok hangi kirletici kaynaklardan rahatsız olunduğu, hava kirliliği ile ilgili bilgilerin hangi kaynaklardan alındığı, en çok hangi mevsimde hava kirliliğinden rahatsız olunduğu, hava kirliliğini azaltmak için ne gibi bireysel önlemler alındığı, hava kirliliğini azaltmaya yönelik olarak sergilenmesi gereken tutum ve davranışlar gibi) hazırlanmıştır. Anketlerden elde edilen veriler SPSS yazılımı kullanılarak değerlendirilmiştir. 31

4 2 nolu bölge: Payas + İSDEMİR İSDEMİR 1 nolu bölge: İskenderun merkez SARISEKİ-OSB 3 nolu bölge: İskenderun-Payas Arası Şekil 1. Çalışma alanı (Kaynak: SONUÇLAR Ankette çevre ve hava kirliliği ile ilgili 20 adet soruya geçilmeden önce bazı genel tanımlayıcı sorular sorulmuş ve ankete katılan 372 kişinin tamamı bu soruları eksiksiz yanıtlamıştır. Bu sorular yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, sigara kullanma durumu, astım ya da bronşit kökenli rahatsızlığa sahip olma ve motorlu taşıt sahipliği bilgilerini sorgulamaktadır. Ankete katılanların yaş dağılımı 18-25, 26-35, 36-45, ve 56 yaş üstü olmak üzere 5 yaş grubunda incelendiğinde ankete katılanların büyük çoğunluğunun (%82 si) yaş aralığında olduğu görülmüştür. Anket 18 yaşından küçüklere uygulanmamıştır. Cinsiyet dağılımına bakıldığında ise ankete katılan 372 kişinin %59 u erkek ve % ı ise kadındır. Eğitim durumuna göre sınıflandırma yapıldığında da ankete katılanların kabaca dörtte birinin düşük (eğitimsiz, ilköğretim), dörtte ikisinin orta düzey eğitim (ortaöğretim) ve kalan dörtte birinin de yüksek eğitim (üniversite/lisansüstü) eğitim düzeyine sahip olduğu söylenebilir. Katılımcıların yaş ve eğitim durumları Şekil 2 de grafikle gösterilmektedir. 32

5 YAŞ EĞİTİM 1; %0,2 1; 0% 47; 13% 17; 5% 94; 25% 102; 27% 3; 1% 10; 3% 81; 22% 83; 22% 131; 35% 175; 47% veüstü (a) Eğitim Almadım İlköğretim Ortaöğretim Üniversite Yüksek Lisans Doktora (b) Şekil 2. Anket katılımcılarının yaş (a) ve eğitim (b) durumu Adres bilgileri sorulan katılımcılar 58 adet farklı mahalle ya da cadde adı bildirmişlerdir. Bu adresler konumlarına göre dört bölge olarak gruplandırılmıştır; 1- İskenderun Belediyesi ne bağlı mahalleler, 2- Payas Belediyesi ne bağlı mahalleler ve İsdemir lojmanları, 3- İskenderun ilçesine bağlı ve İskenderun-Payas arasında yer alan yerleşimler (Bekbele, Denizciler, Sarıseki, Karayılan ve Sincan), 4- Diğer (Dörtyol ilçesi ve Madenli Belediyesi gibi diğer yakın yerleşimler) Ankete katılanların %45,4 ü İskenderun Belediyesi sınırlarındaki kentsel alanda, %32,3 ü Payas ve İSDEMİR de, %18,8 i İskenderun ve Payas arasında ve kalan %3,5 i de diğer ilçelerde ikamet etmektedir. Ankete katılanların %44,6 sı sigara kullanmadığını belirtmiştir. Erkeklerde sigara kullanım oranı %55 iken kadınların %29 u sigara kullandığını bildirmiştir; χ 2 (ki-kare) testi ile incelendiğinde de cinsiyet ve sigara kullanımı arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. Sigara kullanma ile eğitim düzeyi arasında ilişki incelendiğinde ise anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Bununla birlikte sigara kullanmayan katılımcılarda üniversite mezunlarının payı biraz daha fazladır. Sigara kullanan katılımcılar arasında üniversite/lisansüstü eğitim mezunlarının payı %26,5 iken sigara kullanmayan katılımcılar arasında bu oran % dur. Ankete katılanların %48,7 si motorlu kara taşıtına sahip olduğunu belirtmiştir, bu oran Eskişehir kenti için de neredeyse aynıdır (%48). Anket uygulanan kişilerin hava kirliliğine bağlı astım veya bronşit gibi hastalığı olup olmadığı da araştırılmıştır (Şekil 3). İskenderun da ankete katılanların %14,5 i astım ve/veya bronşit rahatsızlığı olduğunu belirtmiştir. Bu oran çalışma alanı için belirlenen 4 bölgede çok az farklılık göstermektedir ve χ 2 (ki-kare) testi sonucunda ikamet edilen bölge ile solunum şikayeti arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. İskenderun belediyesine ait mahallelerde solunum rahatsızlığı yaşayanların oranı %13,5 iken, bu oran Payas Belediyesi nde %15,83, İskenderun-Payas arasında %14,28 ve diğer bölgelerde %15,78 dir. İskenderun da solunum rahatsızlığı olanların %63 ü kadındır. Kadınlar ve erkeklerde solunum rahatsızlığı olanların oranı sırasıyla %22,3 ve %9,1 dir. Buna göre İskenderun da solunum rahatsızlıklarının kadınlarda daha yaygın olduğu söylenebilir. Ayrıca, 56 yaş üstündeki kişilerde solunum rahatsızlığı oranının diğer yaş gruplarına ve genel solunum rahatsızlığı görülme oranına göre çok daha fazla olduğu (%35) dikkat çekmektedir. Eskişehir de ise bildirilen solunum rahatsızlıklarının oranı %9,3 tür ve solunum rahatsızlığı yaşayanların %65 i erkektir. 33

6 Astım/bronşit vs. rahatsızlık oranı (%) yaş yaş yaş Yaş (a) yaş 56+ yaş Astım/bronşit vs. rahatsızlık oranı (%) Şekil 3. Ankete katılanlarda yaş gruplarına (a) ve ikamet ettikleri bölgeye (b) göre solunum rahatsızlığı oranı 16 15, , , , İskednerun 1-İskenderun 2-Payas 2-Payas 3-Ara 3-Ara bölge bölge 4-Diğer İkamet edilen bölge (b) İskenderun da gerçekleştirilen ankette halkın görüşüne göre kentteki en önemli çevre problemi hava kirliliği olarak belirtilmiştir (Tablo 2). Yörenin en önemli 3 çevre probleminin sorulduğu soruda, hava kirliliği tüm yanıtlar arasında %29,7 ile en önemli paya sahiptir ve takip eden yanıtlar ise %18,2 ile sanayi atıkları ve %18,1 ile su/deniz kirliliğidir. Ankete katılan 372 kişinin 332 si üç önemli çevre problemi arasında hava kirliliğini sıralamıştır. Buna göre İskenderun halkının %89,2 si İskenderun kentinde hava kirliliğinin ciddi bir problem olduğuna inanmaktadır. Payas halkının önemsediği tek çevre sorunu hava kirliliğidir. İskenderun-Payas arasında oturan halk da hava kirliliğinden çok şikayetçidir. İskenderun da yaşayan halkın şikayet ettiği çevre sorunları daha fazla çeşitlilik göstermektedir. Eskişehir de ise en önemli çevre problemi gürültü olarak belirtilmekte ve hemen ardından hava kirliliği gelmektedir. Tüm yanıtlar arasında gürültü yanıtının payı %24,9, hava kirliliği %24,6 ve üçüncü sırada %21,6 ile evsel atıklar gelmektedir. Eskişehir de anket uygulanan 0 kişiden 234 ü (halkın %58 i) üç önemli çevre problemi arasında hava kirliliğini sıralamıştır. Tablo 1. Farklı bölgelerde ikamet eden halkın Yaşadığınız yörenin en önemli çevre sorunu nedir? sorusu ile ilgili görüşleri Çevre sorunu İkamet edilen bölge Hava Kirliliği 1-İskenderun 133 (%78,7) 2-Payas 120 (%100) 3-İskenderun-Payas 67 arası (%95,7) Toplam 332 (%89,2) Evsel Atıklar Sanayi Atıkları Gürültü Su/Deniz Kirliliği Çevresel Problemimiz yok 5 (%3) Toplam (%11,8) (%2,4) (%3) (%1,2) (%1,4) 22 (%5,9) 2 (%2,9) 6 (%1,6) 5 (%1,3) (%0,5) 5 (%1,3) 372 (%78,7) Hava kirliliği kaynakları arasında en önemli olanının sorulduğu soruda tüm yanıtlar içinde %26 lık oran ile en dikkat çeken yanıt sanayidir. Ankete katılanların yaklaşık %80 i hava kirliliği kaynakları arasında en önemlisinin sanayi olduğunu belirtmiştir. Eskişehir de ise 34

7 sanayinin payı tüm yanıtlar arasında yalnız %12 dir ve sanayi yanıtı evsel ısınma, toplu taşıma araçları ve otomobiller yanıtlarının ardından ancak dördüncü sırada önemli kaynak olarak ortaya çıkmaktadır. Bilindiği üzere Eskişehir de Organize Sanayi Bölgesinde yakıt olarak sadece doğalgaz kullanılmaktadır ve kent merkezinde emisyon yükü ağır sanayi tesisleri bulunmamaktadır. İskenderun halkı sanayi haricinde diğer önemli hava kirliliği kaynakları olarak evsel ısınmada odun ve kömür kullanımı ile atıklar, çöp yanması ya da yakılmasını görmektedir. Hava kirliliği kaynaklarının iki kent halkı için önem derecesine göre durumları Şekil 4 te gösterilmektedir. Erzurum ve Samsun kentlerinde de özellikle kış aylarında evsel ısınma amaçlı yakıt kullanımı en önemli hava kirletici kaynak olarak belirtilmiştir İSKENDERUN ESKİŞEHİR % Toplu taşıma araçları Nakliye araçları Otomobiller Sanayi Evsel ısınmada odun ve kömür kullanımı Atıklar/Çöp yanması ya da yakılması Diğer Kirletici kaynak Şekil 4. Farklı hava kirliliği kaynaklarını önemli bulduğunu belirten katılımcıların yüzde oranları Halk, yöredeki mevcut çevre sorunlarının en önemlileri olarak belirttiği sorunları niçin önemli bulduğu sorusuna her iki ilde de en çok Çünkü bu sorunla sürekli karşılaşıyorum yanıtını vermiştir (Şekil 5). Bu yüzden sağlık problemi yaşıyorum yanıtının tüm yanıtlar içindeki payı ise İskenderun da %18,9 ve Eskişehir de ise %9,2 dir. İskenderun halkının hava kirliliğini önemli bulmasının en önemli nedenleri bu sorun ile sürekli karşılaşması ve konu ile ilgili haberleri izlemesidir. Hava kirliliği ile ilgili sağlık sorunu yaşadığını belirtenlerin sayısı oldukça azdır (Şekil 6) % Çünkü bu konuyla ilgili haberleri izliyoruz Çünkü bu sorunla sürekli karşılaşıyorum İşim gereği biliyorum Bu kirlilik yüzünden sağlık problemleri yaşıyorum İSKENDERUN ESKİŞEHİR Şekil 5. İskenderun ve Eskişehir de halkın çevre sorunlarını önemli bulma nedenleri Diğer 35

8 350 Diğer 0 Diğer Yanıt sayısı Bu kirlilik yüzünden sağlık problemleri yaşıyorum İşim Gereği biliyorum Çünkü bu sorunla sürekli karşılaşıyorum Çünkü bu konuyla ilgili haberleri izliyoruz 50 0 Hava Kirliliği Sanayi Atıkları Gürültü Evsel Atıklar Su/Deniz Kirliliği Çevresel Diğer çevre Problemimiz sorunları yok Size göre yaşadığınız yörenin en önemli üç çevre problemi nedir? Şekil 6. İskenderun ve Payas ta halkın her bir çevre sorununu önemli bulma nedenleri Hava kirliliği konusunda en çok hangi 3 haber kaynağından bilgi alındığı sorusuna verilen yanıtlar Şekil 7 de sunulmaktadır. İskenderun da ankete katılan halkın %67 si sosyal çevresinden bilgi aldığını belirtmiştir, Eskişehir de ise bu oran %47 dir. Bununla birlikte gazetelerden ve radyodan/televizyondan bilgi aldığını belirtenlerin sayısı İskenderun da sırasıyla %44 ve %47 iken, Eskişehir de %56 ve %70 dir. Eskişehir halkı hava kirliliği ile ilgili bilgiyi en çok kitle iletişim araçlarından sağlarken, İskenderun da sosyal çevre (%32) daha ön plana çıkmaktadır. Diğer iletişim kaynakları ise %22,2 ile radyo/televizyon ve %20,7 ile gazetedir. %10,8 lik oran ile internet de önemli bir bilgi kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. %3 lük kısım ise hiç bir kaynaktan bilgi almadığını belirtmiştir. İSKENDERUN ES KİŞEHİR 251; 32% 23; 3% 162; 21% 186; 21% 70; 8% 222; 25% 84; 11% 48; 6% ; 5% 173; 22% 76; 9% 24; 3% 279; 32% 18; 2% Gazeteden Radyodan/Televizyondan Resmi kaynaklarca hazırlanan duyurularadan Hava kirliliği konusundaki kampanyalardan İnternetten Sosyal Çevreden çevreden Hiç bir yerden bilgi almıyorum Şekil 7. Halkın hava kirliliği konusunda bilgi aldığı kaynaklar 36

9 İskenderun da hava kirliliğinin en çok hissedildiği aylar yaz ve daha sonra kış aylarıdır. Bu sorunun yanıtlanma oranı yaklaşık %97 dir ve ankete katılanların %45,4 ü hava kirliliğini en çok yaz mevsiminde hissettiğini belirtmiştir. Halkın %,2 si ise en çok kış ayında hava kirliliğinden rahatsız olmaktadır. Eskişehir de ise ankete katılanların %76 sı hava kirliliğini en çok kış ayında hissettiğini bildirmiştir. İskenderun da meteorolojik koşulların farklı olması, toplam kirlilik içinde evsel ısınmanın payının az olması ve sanayinin önemli bir kirlilik kaynağı olarak ön plana çıkması gibi nedenlerle Eskişehir e göre kirliliğin hissedildiği mevsim de değişiklik göstermektedir. Ülkemizde gerçekleştirilen benzer anketlerin sonuçları incelendiğinde, Erzurum ve Samsun da gerçekleştirilen anket çalışmalarında da sırasıyla ankete katılanların %94 ve %85 i kış aylarında hava kirliliğinden daha çok etkilendikleri ve bu kirliliğin ısınma amacıyla kullanılan yakıttan kaynaklandığını belirttikleri görülmüştür (Yılmaz ve Öz, 2004; Şahin, 2004). Samsun da gerçekleştirilen çalışmada ankete katılanların %41 i yaz mevsiminde hava kirliliğini hissetmediklerini belirtmişlerdir (Şahin, 2004). İskenderun da halkın en yaygın ısınma kaynağının %53,9 luk pay ile odun-kömür olduğu ve bunu %39 luk pay ile elektriğin takip ettiği görülmektedir. Fuel oil ve doğalgaz kullanımı ihmal edilebilir düzeyde olup diğer yakıtların payı ise %5 dir. Eskişehir de ise doğalgaz ve odun/kömür kullanımı yaygındır. Anket uygulanan kişilerin yöredeki hava kirliliği ile ilgili çeşitli yargılara katılıp katılmadıkları konusunda verdikleri yanıtlar Şekil 8 de özetlenmektedir. İskenderun da yaşayanların %25,6 sı yaşadığı yörenin temiz olduğunu düşünürken, bu oran İskenderun- Payas arasında %18,6 ya ve Payas ta ise %16,1 e düşmektedir. Payas halkının %7,6 sı bu konuda kararsız ve %76,3 ü ise yaşadığı yörenin havasının kirli olduğunu düşünmektedir. İskenderun da ise kararsızlar %17,3 ve yörenin havasının kirli olduğunu düşünenler %57,1 dir. Ankete katılanların %13 ü daha önce çevreyi kirlettiğini düşündüğü birini ya da kurumu resmi makamlara şikayet ettiğini belirtmiştir. İskenderun-Payas arasında yaşayanların ise %2,9 u kararsız olup, %78,6 sı yörenin havasının kirli olduğunu düşünmektedir % % 80% 90 70% 80 60% % 50 % % 20% 20 10% 10 0% 0 Kömürü ucuz olduğu için kullanıyorum. Yaşadığınız yörenin havası temiz Hava kirliliği çocukları yetişkinlerden daha çok etkiler Eğer yakın bir mesafeye gideceksem yürümeyi ya da bisiklete binmeyi tercih ediyorum Hava kirliliği bronşit, astım gibi solunum yolu hastalıklarını kötüleştirir. Olumlu Karasız Olumsuz Bacalardan çıkan dumanın havayı kirlettiğini bilirsem resmi makamlara şikayet ederim. Şekil 8. Halkın yöredeki hava kirliliği ile ilgili çeşitli yargılar hakkındaki görüşleri 37

10 Anket uygulanan kişilerin yöredeki hava kirliliğinin azaltılmasına ilişkin çeşitli yargılara katılıp katılmadıkları konusunda verdikleri yanıtlar Şekil 9 de özetlenmektedir. % % Yakın mesafelere giderken araba yerine yürümeli ya da bisiklet tercih edilmeli Isınma için odun / kömür yerine doğal gaz kullanılmalı Uzak mesafelere seyahatevlerin ısı yalıtımına özen ederken araba yerine gösterilmelidir toplu taşıma araçları kullanılmalı Olumlu Kararsız Olumsuz Şekil 9. Halkın hava kirliliğinin azaltılmasına ilişkin çeşitli yargılar hakkındaki görüşleri Anket uygulanan kişilerin yöredeki hava kirliliğinin azaltılmasına ilişkin alınan çeşitli bireysel önlemlerin hangilerini uyguladıkları ile ilgili soruya verilen yanıtlar Şekil 10 da özetlenmektedir. Halk yakın mesafeler için otomobil yerine yürümeyi veya bisiklete binmeyi tercih etmekte, uzak mesafelere seyahat ederken toplu taşıma araçlarını kullanma konusunda ise isteksizlik göstermektedir. Konutların ısı yalıtımı konusunda ise oldukça ilgisizdir. Bunun nedeninin bölgede ılıman iklime sahip olması nedeniyle konut ısıtma ihtiyacının düşük olması olduğu düşünülmektedir. Zira, daha sert iklime sahip Eskişehir ilinde halkın %65,8 i evinin ısı yalıtımına özen gösterdiğini belirtmiştir. 100% 90% Evet Hayır 80% 70% % 60% 50% % % 20% 10% 0% 0 Yakın mesafelere giderken arabaya binmek yerine ya yürüyorum ya da bisiklete biniyorum Uzak mesafelere seyahat ederken araba yerine toplu taşıma araçları kullanıyorum Evimin ısı yalıtımına özen gösteriyorum Şekil 10. Halkın hava kirliliğinin azaltılmasına yönelik davranışlara ilişkin tutumu 38

11 SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Hava kirliliği, Sanayi Atıkları, Su/Deniz Kirliliği ve Gürültü İskenderun halkı tarafından en önemli çevre sorunları olarak görülmektedir. İskenderun da ankete katılanlar gündelik hayatlarında bu sorunla sürekli karşılaştıkları ve ayrıca bu sorun nedeniyle sağlık problemi yaşadıkları için bu sorunların altını çizmektedir. Eskişehir de ankete katılanlar ise daha çok gündelik hayatlarında bu sorunla sürekli karşılaştıkları için bu sorunların altını çizmektedir. İskenderun halkının çevre sorunları hakkındaki en önemli bilgi kaynağı sosyal çevresidir. Eskişehir de ise halk radyo, televizyon ve gazete gibi haber kaynaklarının yanı sıra çevresel sorunlar hakkında sosyal çevresinden de bilgi almaktadır. İskenderun da yaşayan halk yaşadığı yöredeki önemli hava kirletici kaynaklarının neler olduğunu bilmektedir. Ankete katılanların önemli bir kısmı İskenderun daki en önemli çevre sorununun hava kirliliği olduğunu ve bu kirliliğin en çok sanayi tesislerinden kaynaklandığını belirtmiştir. İskenderun da yaşayan halka göre en önemli hava kirliliği kaynakları sanayi, otomobiller, evsel ısınmada odun-kömür kullanımı, atık/çöp yakılmasıdır. Eskişehirlilere göre ise en önemli hava kirliliği kaynakları evsel ısınmada odun-kömür kullanımı, toplu taşıma araçları ve otomobillerdir. Bu noktada motorlu taşıtlar ve gürültü kirliliği arasındaki ilişkinin de araştırılması gereklidir. İskenderun halkı hava kirliliğini en çok yaz ardından kış mevsiminde hissetmektedir. Eskişehir halkı ise hava kirliliğini en çok kış mevsiminde hissetmektedir. Evsel ısıtmada odun/ kömür kullanımının en önemli kirletici olarak görülmesi de bu durumla ilişkilidir. İskenderun da halkın büyük bir bölümü evsel ısınmada odun kömür kullandığını ifade ederken, bu ısınma şeklini kömür ucuz olduğu için tercih etmektedir. Eskişehir de ise halkın %44 ü evsel ısınmada odun kömür kullandığını ifade ederken, bu yakıttan vazgeçmek için fırsat kolladığını belirten bir dizi veriyi de bizlere sunmuştur. Hem İskenderun hem de Eskişehir de araştırma verileri halkın hava kirliliği konusunda oldukça yüksek bir farkındalık düzeyine sahip olduğunu göstermektedir. Ancak aynı veriler bu farkındalık düzeyine uygun tutum ve davranışların henüz gelişmemiş olduğuna da işaret etmektedir. Her iki kentte de halk sorunu görmek ve yetkili makamları uyarmak konusunda isteksizdir. Yürümeyi, bisiklete binmeyi, toplu taşıma araçlarını kullanmayı alışkanlık haline getirmemiştir. Ülkemizdeki diğer kentler ve diğer ülkelerde gerçekleştirilen anket ve bilinç düzeyi belirleme çalışmaların tümünde ulaşılan ortak yargı hava kirliliği ile ilgili algılayış farklılıklarının ve bilinçlendirme çalışmalarının başarı oranlarının en çok eğitim ve sosyo-ekonomik faktörlere bağlı olduğudur. Hava kirliliği ile ilgili halkın algılayışı o yörenin hava kalitesi durumuna göre de değişmektedir. Ayrıca, Kuzey Amerika ve Avrupa kıtalarındaki ülkeler ile Japonya gibi diğer gelişmiş ülkelerde yıllardır gerçekleştirilen bilinçlendirme kampanyaları, yasal yaptırımlar ve çevre koruma ile ilgili teşvikler sayesinde halkın konu ile ilgili olarak ülkemize kıyasla çok daha önceden yüksek bilinç düzeyine ulaştığı anlaşılmaktadır (Saksena, 2007). TARTIŞMA VE ÖNERİLER Halkın hava kirliliği konusunda oldukça yüksek bir farkındalık düzeyine sahip olduğu görülmekte, ancak bu farkındalık düzeyine uygun tutum ve davranışların sergilenmediği 39

12 anlaşılmaktadır. Bu çalışmada sonuçları paylaşılan anket çalışması MATRA projesi kapsamında hazırlanacak broşür, belgesel ve eğitim setlerinin, eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının odak noktasının bilgi vermekten çok alışkanlık kazandırmaya yönelik olması gerektiği konusunda önemli ipuçları vermiştir. TEŞEKKÜR Bu çalışma, Hollanda Hükümeti Dışişleri Bakanlığı MATRA programı tarafından desteklenen 9S No lu proje kapsamında ele alınan araştırma çalışmalarının bir kısmını içermektedir. Yazarlar, anketlerin uygulanmasında görev alan Mustafa Kemal Üniversitesi öğrencileri Ayça Özer, Aysun Ayhan, Bilgen Şahin, Cevahir Şeyma Özalp, Elif Aşkar, Feryal Ayten Hamal, Halil Türkmen, Hasan Sezer, Hayat Yıldırım, Hayrullah Güvenen, Mehmet Osman Celep, Mikayil Güney, Necip Sercan Yargıç, Nurullah Ceylan, Pelin Er, Pınar Durmuş, Pınar Hulur, Serkan Tepebaşılı, Sevgi Karabasan, Yüzgüleç, Yağmur Pehlivan ve Yusuf Bilici ye ve verilerin bilgisayar ortamına aktarılmasında görev alan yüksek lisans öğrencisi Sıdıka Sertkol a teşekkür ederler. KAYNAKLAR Beaumont, R.,Hamilton R. S., Machin N., Perks J. ve Williams I. D. Social awareness of air quality information, The Science of The Total Environment, 235 (1-3), , Bickerstaff K. ve Walker G. Public understandings of air pollution: the localisation of environmental risk, Global Environmental Change, 11(2), , http-1 :WHO Air Quality Guidelines, Global Update 2005, Summary of Risk Assessment, World Healt Organization 2006, http-2 :European Commission, Directorate General Regional Policy, Territorial co-operation, urban actions and outermost regions, Urban actions, Survey on perceptions of quality of life in 75 European cities, June http-3 :TUİK, Türkiye İstatistik Kurumu, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) 2007 Nüfus Sayımı Sonuçları, Karaca F. ve Alagha O. Public perception of air pollution in Istanbul, 1st Intenational Conference on Air Pollution and Combustion - CAPAC2005, Ankara, Saksena S. Public Perceptions of Urban Air Poluution with a focus on Developing countries, East-West Center Working Papers, Environmental Change, Vulnerability and Governance Series, No.65, Şahin K., Samsun da Halkın Hava Kirliliğine Bakışı, Ekoloji, 13(51), 7-12, 2004.

13 Williams I. D. ve Bird A. Public perceptions of air quality and quality of life in urban and suburban areas of London, J. Environ. Monit., 5, , Yılmaz S. ve Öz I.S. Erzurum Kentinde Hava Kirliliğine Karşı Halkın Duyarlılığının Belirlenmesi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(2), ,