AFRİKA BÖLGESİNDEKİ BÜYÜMENİN SEKTÖREL KAYNAKLARI VE DIŞ TİCARET İLİŞKİSİ

Transkript

1 211 AFRİKA BÖLGESİNDEKİ BÜYÜMENİN SEKTÖREL KAYNAKLARI VE DIŞ TİCARET İLİŞKİSİ KOTİL, Erdoğan -AKDEMİR, Sevim TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Bölgeselleşme ve küreselleşme ülkelerin dış ticaret hacimlerini artırırken, dünya ticaretinin yön değiştirmesine neden olmaktadır. Bu çerçevede ülkelerin dış ticaret hacimlerindeki gelişmeler dünya ortalamasına göre değişkenlik göstermektedir. Gelişmekte olan ekonomilerin çoğu için dış ticaret gelirleri önemli bir kaynaktır. Afrika ülkelerinin dünya ihracatı ve ithalat içindeki payı yaklaşık % 2 kadardır. Dünya ekonomisinde en düşük kişi başına geliri olan ülkelerin bir çoğu Afrika bölgesinde bulunmaktadır. Afrika ülkelerinde sahip olunan kişi başına düşük gelir, bu ülkelerin dünya ticareti içindeki düşük paylarının da bir sonucudur. Bu durumun değiştirilebilmesi birçok faktörün yanı sıra ülkelerin ürettikleri mal bileşiminin değiştirilmesine de bağlıdır. Afrika bölgesinde az sayıdaki ülke petrol üreticisi iken, çoğunluğu birincil mallar üretmektedir. Afrika bölgesindeki ülkelerin bir çoğu en düşük gelir grubundaki ülkeler içinde yer almaktadır. Bu çerçevede gelir düzeylerinin artırılabilmesi için Afrika ülkelerinde hasılanın içindeki sanayi ve hizmet sektörlerinin payının artırılması gereklidir. Anahtar Kelimeler: Dış ticaret hacmi, GSYİH, dünya ekonomisi, birincil mallar, büyüme. ABSTRACT Sectoral Sources of Gowth and its Relation in International Trading in African Economical Region Globalization and regionalization has been changing the direction of world trade and expanding the volume of international commerce. While some countries have benefited immensely from this new climate, some others were not so successful in integration with the new system. International trade is an important source of revenue for the developing countries. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü Bolu/TÜRKİYE, e-posta: ekotil@hotmail.com. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü Bolu/TÜRKİYE, e-posta: sevimakdemir@yahoo.com.

2 212 The African countries have approximately 2 % share of the world exportimport market. This dismal state of non-trading behavior is also a reflection of the economical development status of the continent; most of the lowest per capita GDP countries of the world are located in this region. The low GDP per capita is partly due to the low volume of trade and changing the current status partly depends on enhancing the production and increasing the variety of the produced goods. While a few of African countries are major oil-producing, most of them produce raw materials, such as ore, coffee, etc. We recommend that the share of industry and services should be increased in the whole of economy to increase the level of GDP per capita. Key Words: Foreign trade volume, GDP, world economy, primary goods, growth. GİRİŞ Afrika ile ilgili yapılan çalışmalarda genel olarak sahra altı ülkeleri ayrı olarak ele alınırken, bu çalışmada Afrika bölgesi bir bütün olarak değerlendirilmiştir. Afrika bölgesinin dünyadaki en düşük gelire sahip ülkelerden oluşmasının nedeni incelenmiştir. Afrika bölgesindeki gelirin yükseltilebilmesi için büyüme, büyümenin kaynakları ve ihracat ilişkisi ele alınmıştır. 1. Afrika nın Dünya Ticaretindeki Payı Dünya Ticaret Örgütü nün (WTO) 2006 raporuna göre 2005 yılı sonu itibariyle dünyada toplam mal ticareti 10,1 katrilyon dolar olmuştur. Rapora göre Avrupa Birliği ülkeleri hem ihracatın hem de ithalatın % 40 ını gerçekleştirerek birinci sırada yer alırken, en düşük ithalat ve ihracat oranları Afrika bölgesine aittir. Toplam ihracatta Afrika bölgesinin payı % 2,9 iken, ithalattaki payı % 2,3 olarak gerçekleşmiştir. 53 ülkeden oluşan Afrika kıtasının dünya ticareti içindeki payı Çin ve Japon ekonomilerinden daha düşüktür. Afrika bölgesi ihracatı ülkeler bazında incelendiğinde ihracatın % 75 inin Güney Afrika, Nijerya, Cezayir, Libya, Tunus, Mısır, Angola ve Fas tarafından yapıldığı görülmektedir. Benzer şekilde ithalatın % 61 i Güney Afrika, Fas, Nijerya, Tunus, Mısır ve Cezayir tarafından yapılmaktadır. Afrika ekonomisinin dünya ticareti içindeki küçük olan payı aynı zamanda kıta içerisinde az sayıda ülkede toplanmıştır. Dünya ticaretindeki gelişmeleri değerlendirmeye geçmeden önce Afrika ülkelerinin üretim yapısını ve gelişimini incelemek için GSYİH nin incelenmesi önem taşımaktadır.

3 Afrika Bölgesinde GSYİH nin Gelişimi ,2 6,4 6,3 5,6 5,6 5,4 4,9 4,5 4,1 4,34,4 4,4 4,6 5,1 4,8 3,8 3,9 3,2 3,5 2,3 2,5 2,9 1,9 0, Ortalama Ortalama Ortalama ,7 Orta Afrika Doğu Afrika Kuzey Afrika Güney Afrika Batı Afrika Grafik 1: Afrika Alt Bölgelerinin Yıllar ve Dönemler İtibariyle Büyüme Oranları Kaynak: African Development Bank Group, Selected Statistics on African Countries Grafik 1, Reel GSYİH nın Afrika bölgesindeki beş coğrafi alana göre ortalama büyüme hızlarını göstermektedir. Grafik 1 den görüldüğü gibi reel GSYİH Afrika kıtasında son onbeş yıllık zaman diliminde sürekli artış eğilimi taşımaktadır. Bu artış eğilimi bölgeler itibariyle bakıldığında da vardır. Afrika nın ortalaması olan % 4,2 lik büyüme hızı Dünya Bankası sınıflandırmasına göre düşük ve orta gelir düzeyindeki ülke grupları ortalamasının altındadır. Buna göre düşük gelirli ülkeler aynı zaman diliminde % 6,1 orta gelirliler % 5,2 yüksek gelirli ülkeler % 2,2 büyümüştür.

4 , ,3 8,9 8, ,7 7,5 7,5 7, ,9-1, Angola Ekvator Ginesi Etiopya Libya Liberya Sudan Kongo Burkina Faso Mozambik Sierra Leone Code d'lvoire Togo Burundi Seyşel Zimbabve Grafik 2: 2005 Yılında Afrika da Büyüme Oranlarında İlk On ve Son Beş Ülke Kaynak: African Development Bank Group, Selected Statistics on African Countries Grafik 2 de Afrika nın 2005 yılında en yüksek büyüme hızına sahip 10 ülkesi ile en düşük hıza sahip 5 ülkesinin büyüme hızları gösterilmiştir. Yüksek büyüme hızına sahip ülkeler olan Angola, Gine, Libya, Sudan, Kongo, aynı zamanda Afrika nın petrol üretimi yapan ülkelerindendir. Son dönemdeki hem petrol fiyatların yükselmesi hem de ülkelerin petrol üretimlerinin artması bu ülkelerdeki büyüme hızı üzerinde etkisini göstermiştir. İlk 10 a giren diğer ülkelerin geliri tarımsal ürünlerden elde edilmektedir. Dikkat çeken bir nokta büyüme hızı açısından Afrika ülkeleri arasında önemli farklılaşmaların olduğudur. Ülkelerin büyüme hızları arasındaki farklılık ülkelerin kişi başına düşen gelir düzeyleri arasında da büyük farkların ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Kişi başına düşen gelirlerin gösterildiği Tablo 1 den Afrika bölgesi ortalamasının altında kalan çok sayıda ülke olduğu görülmektedir. Afrika ülkelerinden Nijerya, Libya, Cezayir, Mısır, Angola, Gabon, Kongo, Kamerun ve Moritanya net petrol ihracatçılarıdır. Bu ülkeler özellikle Çin, Hindistan gibi hızlı büyüme gösteren ülkelerle ABD ye petrol ihraç etmektedirler. Dünyada en çok petrol kullanan ABD tüketiminin % 15 ini, ikinci büyük kullanıcı Çin ise % 28 ini Afrika petrollerinden sağlamaktadır.

5 ,8 6,2 5,4 4,7 2, ,5 Petrol Üreten Ülkeler Petrol Üretmeyen Ülkeler Grafik 3. Afrika da Petrol Üreten ve Üretmeyen Ülkelerde Reel GSYİH daki yıllarındaki % Değişim. Kaynak: African Development Bank Group, Selected Statistics on African Countries Grafik 3, Afrika bölgesindeki petrol üreten ülkelerle diğerleri arasındaki reel GSYİH nın büyümesi arasındaki farklılığı göstermek için düzenlenmiştir. Bu çerçevede Grafik 3 te Afrika nın petrol üreten ülkeleri ile diğerlerinin büyüme hızları gösterilmiştir. Petrol üreticisi ülkelerin büyüme hızları diğer ülkelerinin büyüme hızlarının üzerindedir yılında petrol üreticisi ülkeler % 6,2 büyüme hızına sahipken, diğerleri % 4,5 büyümüşlerdir. 7 6,4 6 5,8 6,7 6, ,1 5,5 4,8 5,2 5,3 4,8 4 3,6 4 5,2 5, ,5 2,5 0 Doğu Afrika Güney Afrika Batı Afrika Kuzey Afrika Orta Afrika Afrika Grafik 4: Afrika da Alt Bölgelerin Büyüme Oranları ( ) Kaynak: African Development Bank Group, Selected Statistics on African Countries Afrika nın beş coğrafi bölge olarak son üç yıldaki gelişimi göstermek üzere Grafik 4 düzenlenmiştir. Afrika kıtasında büyüme hızları açısından farklılık

6 216 coğrafi dağılımda da dikkati çekmektedir. Batı Afrika bölgesinde büyüme madenî, tarımsal hammadde üretimi ile tarımsal mallar üretimine dayanmaktadır. Kuzey Afrika, bölgeler arasında en istikrarlı büyüme oranlarına sahiptir. Kuzey Afrika, Afrika nın petrol üreticisi ülkelerinin yoğun olarak bulunduğu bölgededir. Bölgenin petrol üreticisi olmayan ülkeleri imalat sanayinde özellikle tekstil ürünleri ile tarımsal ürünler üretmektedir. Orta Afrika, orman ürünleri ve petrol üretimi ile gelir oluşturmaktadır. Güney Afrika bölgesinde petrol, madenî ürünler, turizm hasılada önemli bir yer tutmaktadır. Batı Afrika bölgesindeki büyümenin temel kaynağı olarak hizmetler sektörü görülmektedir (ADBG, 2006; 40). 3. Afrika Bölgesinde Kişi Başına GSYIH ve Hasılanın Bileşimi Dünya Bankası değerlendirmesine göre Afrika bölgesindeki 36 ülke en düşük gelir grubunda, 11 ülke ortanın altı gelir grubunda ve 6 ülkede ortanın üstü gelir grubunda bulunmaktadır. Afrika bölgesinde kişi başına gelir ortalama 1182 dolardır. Bu ortalama Dünya Bankası kriterlerine göre alt gelir grubunda yer almaktadır. 36 Afrika ülkesinde kişi başına gelir 1182 doların altındadır. Afrika ülkelerinde kişi başına gelirlerin yükseltilebilmesi bir dönüşümü gerektirir. Bu dönüşüm büyümenin artmasıyla birlikte hasılada tarımın azalan bir paya ve sanayi ile hizmetler sektörünün artan bir paya sahip olmasına ve bunun sonucunda dış ticaret sektörünün etkilenmesini içerir (Chenery ve Syrquin, 1975; 20). Tablo 1: Afrika Ülkelerinde GSYİH nın Sektörel Dağılımı ve Kişi Başına GSYİH Ülke Kişi Başına GSYİH 2006 Tarım Sektörü Ortalaması Tarım Sektörünün Payı Sanayi Sektörü Ortalaması Sanayi Sektörünün Payı Hizmet Sektörü Ortalaması Hizmet Sektörünün Payı Ekvator Gine Seyşel Libya Gabon Botswana Güney Afrika Morityus Cezayir Namibya

7 217 Tunus Angola Svaziland Cabo Verde Fas Kongo Mısır Kamerun Sudan Cibuti Fildişi Sahili Zambiya Moritanya Nijerya Lesoto Senegal Çad Kenya Gana Benin Zimbabve Sao T. & Principe Comoros Burkina Faso Mali Togo Mozambik Orta Afrika Gambia Tanzanya

8 218 Uganda Gine Madagaskar Sierra Leone Raunda Eritra Nijer Ginr Bissau Liberya 197 Etiyopya Malavi Kongo Dem. Cum Burundi Somali Afrika Kaynak: African Development Bank Group, Selected Statistics on African Countries 2007 verilerinden üretilmiştir. Ekonomik büyümenin hızı kadar hasılanın hangi sektörlerden elde edildiği de önemlidir. Tablo 1 Afrika ülkelerindeki hasılanın hangi sektörlerden elde edildiğini, yılları ortalamasını ve 2006 yılını göstermektedir. Chenery nin sağlıklı bir dönüşüm için tarımın hasıladaki payı için koyduğu kriterler açısından bakıldığında 23 Afrika ülkesi dönüşümden uzak görülmektedir. Afrika ülkelerinin 41 tanesinde tarımın toplam hasıla içerisindeki payı % 10 dan daha fazla yer tutmaktadır. Afrika bölgesinde düşük olan kişi başına gelir yapısının değişimi sektörel büyüme hızları ile ilişkilidir. Tablo 2 farklı gelir gruplarındaki ülkelerin hasılasının sektörel büyümesini Afrika bölgesi ile karşılaştırmak için oluşturulmuştur. Tablo 2 de Dünya Bankası sınıflandırmasına göre, düşük, orta, ortanın altı, ortanın üstü ve yüksek gelir grubundaki ülkeler ile Afrika ve dünya ortalaması sektörel büyüme hızlarındaki değişmeler gösterilmektedir. Tablo 2 de Afrika bölgesinin tüm gelir grupları içinde en yüksek tarımsal üretim büyümesine sahip olduğu görülüyor. Tarımsal üretimin büyüme hızındaki artış diğer gelir grubundaki bütün ülkelerin üstünde gözükmektedir.

9 219 Tablo 2: GSYİH nin Sektörlere ve Gelir Gruplarına Göre Gelişimi (% ) GSYİH Tarım Sanayi Hizmetler Dünya 2,9 2,8 2 2,2 2,4 2 3,1 7,2 Düşük Gelir 4,8 6,1 3,2 3 4,9 6,9 6 4,9 Orta Gelir 3,8 5,2 2 3,3 4,5 6,1 3,9 6,2 Ortanın Altı 5,3 6,3 2,7 3,8 7,1 7,7 5 3,5 Ortanın Üstü 2,1 3,5 0,3 3,1 1,4 3,2 2,8 5,2 Yüksek Gelir 2,7 2,2 1,3-0,1 1,8 0,9 2,9 2,3 Afrika 3,15 4,2 3,1 4,15 3 3,65 2,9 4,4 Kaynak: World Bank, World Development Indicators Afrika Bölgesinin İhracat Yapısı Birçok Afrika ülkesi için döviz gelirlerinin oluşmasında ihracat önemli bir kaynaktır. Bu çerçevede Afrika bölgesinin ihracatının mal gruplarına ve yapıldığı bölgelere göre dağılımını ve gelişimini görmek üzere Tablo 3 düzenlenmiştir. Tablo 3 te mal grupları; petrol ve madencilik ürünleri, imalat sanayi ürünleri, tarımsal ürünler olarak sınıflandırılmıştır. Bölgelerin seçiminde Afrika nın ağırlıklı olarak ihracatta bulunduğu ülkeler esas alınmıştır. Buna göre Avrupa, Kuzey Amerika, Asya ve bölge içi ticareti göstermek üzere Afrika bölgeleri seçilmiştir. Afrika bölgesinin toplam ihracat gelirlerinin yaklaşık % 65 i petrol ve madencilik ürünlerinden oluşmaktadır. Afrika daki 53 ülkenin 9 u petrol ve maden ürünlerinin net ihracatçısıdır. Bu 9 ülkenin toplam ihracatı ise Afrika toplam ihracatının % 85 ini oluşturmaktadır. Tarım ürünleri ihracat gelirleri, petrol ve madencilik ürünleri gelirleri ile birlikte toplam ihracat gelirlerinin % 76 sını meydana getirmektedir. Afrika ülkelerinin ihraç ettiği hem tarım ürünleri hem de petrol ve madencilik ürünleri işlenmemiş, birincil mallardır. İmalat sanayi ürünlerinin ihracat gelirleri içindeki payı % 24 tür yılı dünya mal ticareti verileri incelendiğinde toplam mal ihracatı içinde imalat sanayi ürünlerinin payı % 71 iken, tarım ve petrol ürünlerinin payı % 25 tir. Bu oranlar Afrika ile karşılaştırıldığında neredeyse tam tersidir. Gelir düzeyi yüksek olan Kuzey Amerika ve Avrupa bölgesi dünya toplam mal ihracatı içinde imalat sanayi ürünlerinin % 47 sini ithal etmiştir. Aynı bölgelerin Afrika dan ithal ettiği imalat sanayi ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı % 13 tür.

10 220 Tablo 3 e bölge içi ticaret açısından bakıldığında Afrika nın toplam ihracatının % 8,9 unun bölge ülkeleriyle olduğu görülmektedir. Bu oran diğer bölgelerin oranlarıyla karşılaştırıldığında çok düşüktür. Tablo 3: Afrika nın Belirli Ürün Grupları ve Bölgelere Göre Mal İhracatı, 2005, (Milyar $) Değer Pay Yıllık Yüzde Değişim Dünya 297,7 100, Avrupa 127,8 42, Kuzey Amerika 60,2 20, Asya 48,6 16, Afrika 26,5 8, Petrol ve Maden Ürünleri Dünya 194,2 100, Avrupa 74,2 38, Kuzey Amerika 52,9 27, Asya 33,4 17, Afrika 9,4 4, İmalat Sanayi Ürünleri Dünya 63,0 100, Avrupa 34,5 54, Afrika 11,4 18, Asya 7,7 12, Kuzey Amerika 5,1 8, Tarımsal Ürünler Dünya 32,3 100, Avrupa 15,2 47, Afrika 5,5 17, Asya 5,0 15, Kuzey Amerika 2,0 6, Kaynak: Dünya Bankası Afrika bölgesinin dış ticaretten yarar sağlayabilmesi için ihraç mallarının niteliği ve miktarı kadar fiyatlarının da önemi vardır. Temel ihraç malları olan gıda ve tarımsal hammadde fiyatlarındaki son on yıllık değişim Tablo 4 te gösterilmiştir. Tablo 4 e göre gıda ve tarımsal hammadde fiyatları düşme eğilimi göstermektedir. Bu çerçevede belirtilen mal grubundaki malların ihracatı ile ihracat gelirlerinin artırılması olası görülmemektedir. Tablo 4: Bazı Temel Malların İhracat Fiyat Endeksleri ( ) (1995=100) Gıda Ürünleri Tarımsal Ham Maddeler Kaynak: Dünya Bankası

11 221 SONUÇ Dünya nüfusunun % 14 ünün yaşadığı Afrika bölgesindeki gelir düzeyinin yükselmesi önemlidir. Afrika bölgesinin dış ticareti ve üretim yapısı incelendiğinde katma değer yaratmayan birinci malların üretim ve ihracatta önemli bir paya sahip olduğu görülmektedir. Afrika ülkeleri dünyadaki diğer tarımsal mal ihracatçısı ülkelerle karşılaştırıldığında birincil mal ihracı çeşitliliğinde geride kalmakta ancak onları yakalama eğiliminde olduğu görülmektedir (Ngaruko, 2003;40). Toplam ihracatta birincil malların payı ile ekonomik gelişme düzeyi arasında negatif ilişki olduğu bilinmektedir (Jonathan, 2005;144). Bu çerçevede ekonomik gelişmişlik düzeylerinin artırılabilmesi için Afrika ülkelerindeki hasılanın yapısı içinde sanayi ve hizmet sektörlerinin payının artırılması gereklidir. Bu dönüşüm gerçekleşmeden gelir düzeyinin artması olası değildir. Büyüme oranlarının da gösterildiği Tablo 2 de Afrika nın son 15 yıllık dönemde büyüme hızı açısından ortalamanın üstü ve yüksek gelir gruplarındaki ülkelerden daha hızlı büyüdüğü görülmektedir. Ancak son 200 yıllık dönem dikkate alındığında dünyada kişi başına gelir 8 kat artmış olmasına rağmen en düşük ve en yüksek gelirli ülkeler arasındaki fark 60 misli olmaya devam etmiştir. Bunun ardında ülkelerin yıllık büyüme hızlarındaki % 1 ya da % 2 gibi farklar yatmaktadır. İlk bakışta önemsiz gibi gözüken bu farklar uzun vadede ülkelerin ortalama gelir düzeyleri arasında büyük uçurumlar ortaya çıkarmıştır (Pamuk, 2007: 11). Afrika bölgesinde petrol üreticisi olmayan ülkelerde tarımsal mal üretimi hasıla içinde önemli bir paya sahiptir. Bu ülkelerin dış ticaretinde tarımsal ürünler ağırlıklıdır. Tarımsal ürünler düşük talep esnekliğine sahiptir. Düşük talep esnekliği tarımsal üretimdeki değişmeler sonucunda ülkelerin dış ticaret gelirlerini istikrarsız hale getirmektedir. Tarımsal ürünlere yönelik talep artsa bile, tarımsal ürün arzı kısa dönemde düşük arz esnekliğine sahiptir, dolayısıyla artan fiyatlar tarımsal mal ihracatçısı ülkeler için üretim artışından kaynaklanacak gelir yükselişi etkisi yaratmayacaktır (Balassa, 1990; 386). Tarımsal üretim yapan kalkınmakta olan ülkeler için bir başka sorun, kalkınmış ülkelerin tarım alanındaki korumacı politikaları ve sübvansiyon uygulamalarıdır. Birleşmiş Milletler hesaplarına göre bu uygulamaların sonucunda kalkınmakta olan ülkelerin yıllık ortalama kaybı 24 milyar dolardır. İktisadî büyüme ekonomilerin uzun vadeli değerlendirmelerinde hiç kuşkusuz tek ölçüt olamaz. Örneğin; büyüme ile gelirin bölüşümü ve yaşam beklentisi, eğitim, sağlık gibi boyutları içeren insani gelişmeyi dikkate almak gerekir (Pamuk, 2007; 5). Bu çerçevede Birleşmiş Milletler in Afrika için koyduğu Binyıl Kalkınma Hedefleri içerisinde yoksulluğu yarı yarıya azaltmak için ortalama % 7 lik büyüme hedefi maalesef sadece üç ülke tarafından sağlanabilmektedir. Angola, Ekvator Gine ve Mozambik 2015 e kadar planlanan dönem için ortalama % 7 lik büyüme hızını şimdilik tutturabilmiştir.

12 222 KAYNAKÇA Balassa, B. (1990) Incentive Policies and Export Performance in sub- Saharan Africa, World Development, Vol.18, No: 3, p Chenery, H. B. and Syrquin, M., (1975), Patterns of Development: , New York: Oxford University Press for the World Bank. Jonathan, I. vd., (2005), Natural Resource Expert Structures and the Political Economy of Economic Growth, The World Bank Economic Review, 19 (2), p Ngaruko, F. (2003), Agricultural Export Performance in Africa: Elements of Comparison with Asia ESA. Working Paper No , FAO, Rome. Pamuk, Ş. (2007), Dünyada ve Türkiye de İktisadi Büyüme ( ), Uluslararası Ekonomi ve Dış Ticaret Politikaları Dergisi, Ankara: Dış Ticaret Müsteşarlığı Yayını, s.11. UNECA, (2005), The Millennium Development Goals in Africa: Progress and Challenges, Addis Ababa: UNECA. World Bank, Africa Development Indicators (ADI) 2006, Washington, September World Bank, World Development Indicators 2007, ueryid=6, ( ). UNDP, ( ).