FRANSIZCADA VE TÜRKÇEDE SÖZLÜKSEL ÜYE DEĞİŞTİRİMLERİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YABANCI DİL ÖĞRETİMİ ANABİLİM DALI FRANSIZCADA VE TÜRKÇEDE SÖZLÜKSEL ÜYE DEĞİŞTİRİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Ali Osman DURMUŞ Ankara-2007

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YABANCI DİL ÖĞRETİMİ ANABİLİM DALI FRANSIZCADA VE TÜRKÇEDE SÖZLÜKSEL ÜYE DEĞİŞTİRİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Ali Osman DURMUŞ Tez Danışmanı Prof. Dr. Nadir Engin UZUN Ankara-2007

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YABANCI DİL ÖĞRETİMİ ANABİLİM DALI FRANSIZCADA VE TÜRKÇEDE SÖZLÜKSEL ÜYE DEĞİŞTİRİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof.Dr. Nadir Engin Uzun Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Prof.Dr. Nadir Engin Uzun Doç. Dr. Leyla Subaşı Uzun Yrd. Doç. Ertan Gökmen İmzası Tez Sınav Tarihi: 24/01/2007

4 ÖNSÖZ Kitle iletişim araçlarının hızla gelişip yaygınlaştığı, teknolojik ilerlemerin yoğunlaştığı, dünyanın küçülmeye başladığı bu çağda insanların bir ikinci dil edinim ihtiyacı tarihin diğer dönemlerine oranla son derece yüksektir. Bu gelişmelere paralel olarak son yıllarda yabancı dil öğretimi alanında dünyada olduğu gibi Ülkemizde de bilimsel çalışmalar yapılmaktadır. Uluslararası bir dil niteliği kazanan İngilizce bu alandaki çalışmaların en başında; Fransızca, Almanca ve diğer diller ise daha sonra gelmektedir. Fransızca öğretmeni olmam nedeniyle şüphesiz yabancı dil olarak Fransızcanın öğretimi konusunda bir çalışma yapmak istedim. Ülkemizde Fransızca öğretimi alanında yapılan çalışmalarda modern dilbilim yaklaşımları ile yabancı dil öğretimi alanındaki yeni yaklaşımların eşgüdümselliği her ne kadar son yıllarda dikkate alınsa da bunun yeterli olduğunu söylenemez. Bu nedenle modern dilbilim çalışmaları içerisinde önemli bir yeri bulunan Chomsky nin Evrensel Dilbilgisi Kuramı ve bu kuramın alt başlıklarından biri olan Rol Kuramı ve Üye Değiştirimi konusunda bir çalışma yapılmasının Fransızcanın yabancı dil olarak öğretilmesine önemli katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Dili oluşturan bütün sözlüksel üyelerin dil yapılanmasında önemli bir yeri olmakla birlikte eylemler dil ediniminde ve öğretiminde en çok sorun yaratan öğedir. Bu yüzden eylemlerin geleneksel dildilgisi çalışmalarından farklı bir biçimde ele alınması, Türkçe ve Fransızca eylemlerin karşılaştırmalı bir çalışmayla betimlenmesi gerektiğini düşünmekteydim. Bu çalışmanın nasıl olacağı konusu sayın hocam Prof.Dr. N.Engin Uzun la yaptığım görüşmede netleşti. Levin Beth in İngilizcedeki i

5 eylemlerin üye değiştirimlerini inceledeği, betimlediği, sınıflandırdığı bu çalışmadan hareketle Uzun un Türkçedeki eylemler üzerine yaptığı çalışma tez konumun belirlenmesinde etkili oldu. Fransızcadaki ve Türkçedeki eylemlerin üye değiştirimleri konusunda karşılaştırmalı bir çalışma yapmanın, her iki dilde de üye değiştirimleri tablosu yapmanın, Fransızcayı ikinci dil olarak öğrenen öğrencilerin bu konudaki bilgilerini sınamanın ve karşılaştıkları zorlukları saptamanın Fransızca öğretimine önemli katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Son derece geniş oylumlu bir çalışma olmakla birlikte bu çalışmada Levin 93 ün altı başlık altında sınıflandırdığı 80 ve Uzun un sadece Türkçede gerçekleşen yedi değiştirim türü esas alınarak 87 değiştirim türü Fransızca ve Türkçe karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu çalışmanın oluşmasında çok önemli katkısı olan tez hocam Prof.Dr. N.Engin Uzun a, çalışmanın oluşmasında emeği olan tüm meslektaşlarıma çok teşekkür ediyorum. Bu alanda Fransızca ve Türkçe olarak yapılan ilk çalışma olması nedeniyle bazı eksikliklerin olacağı muhakkaktır. Bununla birlikte bu çalışmanın bu alanda yapılacak diğer çalışmalara katkı sağlayacağını umuyorum. Ali Osman DURMUŞ ii

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER...iii KISALTMALAR...ix GİRİŞ...1 Tezin Konusu...1 Tezin Kapsam ve Sınırlılığı...2 Tezin Amacı...3 Tezin Önemi...3 Tezin Kavramsal Çerçevesi...5 Tezin Bölümleri...6 I. BÖLÜM SÖZDİZİM VE EYLEMLER Sözdizim Eylemler Türkçenin Sözdizimi ve Eylemleri Fransızcanın Sözdizimi ve Eylemleri...12 II. BÖLÜM EVRENSEL DİLBİLGİSİ VE EYLEMLER Sözdizimsel Yapılar Standart Kuram İlkeler ve Değiştirgenler Rol Kuramı Üye Değiştirimi...21 iii

7 III. BÖLÜM ÜYE DEĞİŞTİRİMİ YAPAN EYLEM TÜRLERİ...23 A)Türkçede ve Fransızcada Üye Değiştirimi Yapan Eylem Türleri Geçişlilik Değiştirimleri Geçişli Nesne = Geçişsiz Özne Değiştirimi Orta Değiştirim Ettirgen Değiştirimleri Ettirgen/Oldurgan Değiştirimi Yönlendirilen İş Değiştirimi Ettirgen Değiştirimin Diğer Örnekleri Sözü Edilmeyen Nesne Değiştirimleri Belirsiz Nesne Değiştirimi Anlaşılan İşteş Nesne Değiştirimi ADILsoyut İşteş Nesne Değiştirimi Karakteristik Özellik Değiştirimleri EDİCİnin Karakteristik Özelliği Değiştirimi ARACın Karakteristik Özelliği Değiştirimi Öğretici Emir Öndurum Düşürme Değiştirimleri EÖ-içi Üye Değiştirimi Yararlanıcı Değiştirimleri Yer Değiştirimleri Püskürtme/Yükleme Değiştirimi Temizleme Değiştirimi Silme Eylemleri Kaynama Değiştirimi Yaratma ve Dönüştürme Değiştirimleri Malzeme/Ürün Değiştirimi (geçişli) Total Aktarım Değiştirimi (geçişli) Total Aktarım Değiştirimi (geçişsiz) İşteş Değiştirimleri Basit İşteş Değiştirimi (geçişli) Together İşteş Değiştirimi (geçişli) Apart İşteş Değiştirimi (geçişli) Basit İşteş Değiştirimi (geçişsiz) Together İşteş Değiştirimi (geçişsiz) Apart İşteş Değiştirimi (geçişsiz)...48 iv

8 3.2.5 Beden-Bölümü İyelik Yükseltme Değiştirimi İyelik-Nitelik Etkileme Değiştirimleri İyelik Nesnesi Niteleme Nesnesi İyelik ve Nitelik Değiştirimi İyelik Özne (geçişli) As Değiştirimi Seçimlik Özne Değiştirimleri Zaman Özne Değiştirimi Doğal Güç Özne Değiştirimi Araç Özne Değiştirimi Soyut Sebep Özne Değiştirimi Dolgu Özne Değiştirimi Para Miktarı Özne Değiştirimi Edilgen Eylemcil Edilgen Sıfatsal Edilgen (geçişli eylemler) Sıfatsal Bitmişlik Ortacı (geçişsiz eylemler) Eylemsonu Özneler i İçeren Değiştirimleri There-Katma Diğer Kuruluşlar İkizleme Nesne Kuruluşu İkizleme Öndurumsal Öbek Kuruluşu Tepki Nesne Kuruluşu Sonuçsal Kuruluş Nesnenin Amaçsız Yorumlanması Beden-Bölümünün Amaçsız Yorumlanması Yönsüz Hareket Eylemler ile Birlikte Görünen Yön Öbekleri Atılamaz İyelikli Beden/Bölüm Nesnesi Zorunlu Zarf Kaynak/Hedef Değiştirimi (geçişli) Yer/EDİCİ Değiştirimi...66 B) İngilizcede ve Fransızcada Ortak Olan, Türkçede Olmayan Üye Değiştirimleri Töz/Kaynak Degiştirimi Anlaşılan Beden-Bölümü Nesne Degiştirimi Yaklaşma Değiştirimi...68 v

9 3.14 Yer Öndurumu Düşürme Değiştirimi İyelik Özne (geçişsiz) Taşıyıcı Özne Değiştirimi Yer Çevirme Dönüşlü Nesnenin Amaçsız Yorumlanması Özel Başkalaşım Gerektiren Eylemler Zorunlu Edilgen Zorunlu Dönüşlü Nesne...71 C) İngilizcede Olup Türkçede ve Fransızcada Olmayan Üye Değiştirimleri Anlaşılan Dönüşlü Nesne Değiştirimi Way Nesne Değiştirimi With Öndurumu Düşürme Değiştirimi Yönelme Değiştirimi Temizleme Değiştirimi (geçişsiz) Sağlama Değiştirimi Resim Baskı Değiştirimi Witlı/Against Değiştirimi Througlı/With Değiştirimi Blame Değiştirimi Search Değiştirimi Yer Özne Değiştirimi Ham Madde Özne Değiştirimi Kaynak Özne Değişmesi Görsel Dönüşlü Değişmesi Görünüm Dönüşlüsü Değişmesi Öndurumsal Edilgen X's Way Kuruluşu Bir Öndurumsal Nesne olarak Bağlı Dönüşsüz Gönderge Dolgusal İt Nesnesi Zorunlu Olumsuz Kutupsallaşma Öğesi...79 D) İngilizcede ve Türkçede Olup Fransızcada Olmayan Üye Değiştirimleri Malzeme/Ürün Değiştirimi (geçişsiz)...79 E) Türkçede Olup Fransızcada ve İngilizcede Olmayan Üye Değiştirimleri Kaynak/Hedef Değiştirimi Kaynak/Hedef Değiştirimi (geçişsiz)...80 vi

10 3.43 Çıkmalı Yer/Nesne Değiştirimi Kalmalı Yer/Kaynak Değiştirimi Bütün/Parça Değiştirimi Nesne/Araç Değiştirimi...81 IV BÖLÜM UYGULAMA VE DEĞERLENDİRME Orta Değiştirimi Ettirgen/Oldurgan Değiştirimi Yönlendirilen İş Değiştirimi Yönlendirilen İş Değiştirimi Ettirgen Değiştiriminin Diğer Örnekleri Töz/Kaynak Değiştirimi Belirsiz Nesne Değiştirimi Anlaşılan Beden-Bölüm Nesne Değiştirimi Anlaşılan Dönüşlü Nesne Değiştirimi Anlaşılan İşteş Nesne Değiştirimi ADILsoyut Nesne Değiştirimi Edicinin Karakteristik Özelliği Değiştirimi Aracın Karakteristik Özelliği Değiştirimi Yaklaşma Değiştirimi Yönelme Değiştirimi Yararlanıcı Değiştirimi Püskürtme/Yükleme Değiştirimi Temizleme Değiştirimi Kaynama Değiştirimi Total Aktarım Değiştirimi (geçişli) Total Aktarım Değiştirim (geçişsiz) Basit İşteş Değiştirimi (geçişli) Together İşteş Değiştirimi (geçişli) Apart İşteş Değiştirimi (geçişli) Basit İşteş Değiştirimi (geçişsiz) Apart İşteş Değiştirimi (geçişsiz) Sağlama Değiştirimi Beden-Bölümü İyelik Yükseltme Değiştirimi İyelik Nesnesi Niteleme Nesnesi / İyelik ve Nitelik Değiştirimi vii

11 4.31 İyelik Özne (geçişli) İyelik Özne (geçişsiz) As Değiştirimi Zaman Özne Değiştirimi Doğal Güç Özne Değiştirimi Araç Özne Değiştirimi Soyut Ettirgen Özne Değiştirimi Dolgu özne Değiştirimi Taşıyıcı Özne Değiştirimi Para Miktarı Özne Değiştirimi Eylemcil Edilgen There Katma Değiştirim Yer Çevirme İkizleme Nesne Kuruluşu İkizleme Öndurumsal Öbek Kuruluşu Tepki Nesne Kuruluşu Sonuçsal Kuruluş Dönüşlü Nesnenin Amaçsız Yorumlanması Beden-Bölümünün Amaçsız Yorumlanması Yönsüz Hareket Eylemleri ile Birlikte Görünen Yön Öbekleri Zorunlu Dönüşlü Nesne BİLGİ TESTİNİN GENEL DEĞERLENDİRİLMESİ SONUÇ ÖZET ABSTRACT KAYNAKÇA EKLER EK-1: TÜRKÇEDE VE FRANSIZCADA DEĞİŞTİRİM TÜRLERİ LİSTELERİ EK-2: İNGİLİZCEDE, TÜRKÇEDE VE FRANSIZCADA DEĞİŞTİRİM TÜRLERİ LİSTELERİ EK-3: BİLGİ TESTİ EK-4: BİLGİ TESTİ DEĞERLENDİRME TABLOSU viii

12 KISALTMALAR AÖ Ad Öbeği EÖ Eylem Öbeği İÖ İlgeç Öbeği ÖÖ Öndurum Öbeği YE Yardımcı Eylem GEN Genetif ix

13 GİRİŞ Yabancı dil öğretimi sürecinde ikinci bir dil öğrenen kişilerin karşılaştıkları çok farklı sorunlar vardır. Bu sorunların bir kısmı, belki de en önemlisi, anadil ile amaç dil arasındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda anadili Türkçe olan öğrenciler amaç dil olarak Fransızcayı öğrenirlerken eylemlerin kendi anadillerinden farklı sözdizimsel özellikler sergilemesi karşısında zaman zaman zorlanmakta, yabancı dilde hatalar yapmaktadır. Bugüne kadar Türkçe ile Fransızca sözdizimsel açıdan ayrıntılıca karşılaştırılmamış, eylemlerin bu iki dilde örtüşen ve farklılaşan yönlerine odaklanılmamıştır. Tezin Konusu Bu çalışmada Fransızca ve Türkçedeki eylemlerin, bir sözdizimsel özellik olarak, farklı tümce yapılarında yer alabilmeleri konusu ele alınacak, bu açıdan iki dil arasındaki ortak yönler ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılacak, Türkçe ve Fransızcadaki eylemlerin karşılaştırmalı bir değiştirimler tablosu yapılacaktır. Tüm bu veriler ışığında anadili Türkçe olan öğrencilerin Fransızcayı ikinci dil olarak öğrenirlerken eylemlerin teze konu olan özellikleri açısından karşılaştıkları sorunlar ortaya konulacak ve bu sorunların azaltılmasına yönelik önerilerde bulunulacaktır. Bu çalışmada cevabını bulmaya çalışacağamız sorular şunlardır: 1. Fransızcadaki eylemlerin üye yapıları (argument structures) ile Türkçedeki eylemlerin üye yapıları arasında benzerlikler ve farklılıklar nelerdir? 1

14 2. Fransızcadaki ve Türkçedeki eylemler herhangi bir biçimbilimsel işlem gerektirmeden birden fazla üye yapısı sergileyebiliyor mu? 3. Sözlüksel üye değiştirimler Fransızca ve Türkçe eylemlerde nasıl bir biçimde gerçekleşmektedir? 4. Fransızcadaki bir eylemin sözlüksel üye değiştirimi Türkçede de aynı biçimbilimsel özelliklerle mi gerçekleşmektedir? 5. Türk öğrenciler ikinci dil olarak Fransızcayı öğrenirlerken her iki dildeki eylemlerin üye yapıları ve bu eylemlerin sözlüksel üye değiştirimlerinden nasıl etkilenmektedirler? Tezin Kapsam ve Sınırlılığı Bu çalışmada anadil olarak Türkçe, amaç dil olarak Fransızca ele alınacaktır. Levin 93 ün sekiz ana başlık altında saptadığı ve sınıfladığı İngilizce eylemlerin seksen değiştirim türü, ve Uzun un Levin 93 esas alınarak Türkçe ile ilgili betimlediği değiştirim türleri bu çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır. Bu çalışma Levin 93 ve Uzun un değiştirim türleri örneklem alınarak Fransızca eylemlerin üye yapıları ve bu eylemlerin Türkçe karşılıklarıyla sınırlıdır. Teze konu olan eylemlerin üye yapıları ve değiştirim türleri dikkate alınarak Fransızcayı ikinci dil olarak öğrenen öğrenciler içerisinde dil edinimleri yüksek seviyede olan Galatasaray Lisesi 10 C sınıfı öğrencileri tezin örneklem evreni olarak seçilmiştir. Deneklerin Fransızca beceri düzeylerinin aynı olduğunu varsaydık. Uygulanan bilgi testi bir uyaran testi olduğundan bir kontrol grubu bulunmamaktadır. 2

15 Tezin Amacı Fransızca ve Türkçe dillerinin temel sözvarlıkları içerisinde eylemlerin üye yapılarının belirlenmesi, benzerliklerinin ve farklılıklarının ortaya konması, üye değiştirimlerinin detaylı tablosunun yapılması ve tüm bu veriler ışığında, amaç dil olarak Fransızca öğrenen öğrencilerin karşılaştıkları sorunların giderilmesine yönelik öneriler geliştirmek, bu tezin amaçları arasındadır. Bu amaçları, 1. Fransızcanın yabancı dil olarak öğreniminde eylemlerin üye yapılarının ve üye değiştirimlerinin önemli bir yeri olduğunu göstermek; 2. Fransızcadaki eylemlerin üye yapılarıyla bu eylemlerin Türkçe karşılıklarında ne gibi biçimsözdizimsel özelliklerin olduğunu saptamak; 3. Her iki dildeki eylemlerin üye değiştirimlerinin detaylı bir tablosunu yapmak; 4. Çalışmanın niteliğine uygun veri toplama teknikleriyle Fransızcayı amaç dil olarak öğrenen anadili Türkçe olan öğrencilerin karşılaştıkları sorunları saptamak; 5. Saptanan sorunların giderilmesine yönelik önerilerde bulunmak şeklinde ayrıntılı olarak tanımlayabiliriz. Tezin Önemi Dillerin öğretimi önceki yıllarda olduğu kadar bugün de üzerinde durulan, üzerinde çok çeşitli çalışmaların yapıldığı, güncelliğini koruyan bir konudur. Yabancı dil öğretimi konusunda dünyada en yoğun çalışmanın yapıldığı dil şüphesiz İngilizcedir. Bu durum ülkemiz için de geçerlidir. Ülkemizde İngilizcenin dışında Almanca, Fransızca, Rusça, İspanyolca vd dillerin öğretimi yapılmakta, İngilizceye oranla sınırlı da olsa bu dillerin öğretimi konusunda bilimsel araştırmalar yapılmaktadır. 3

16 Yabancı dil olarak Fransızca öğretimi konusunda ise gerek yurtdışında gerekse ülkemizde çok farklı çalışmalar yapılmıştır. Ülkemizde Fransızca öğretimi alanında yapılan çalışmalarda modern dilbilim yaklaşımları ile yabancı dil öğretimi alanındaki yeni yaklaşımların eşgüdümselliği her ne kadar son yıllarda dikkate alınsa da bunun yeterli olduğunu söyleyemeyiz. Yabancı dil öğreniminde dillerin başka bir deyişle kendine özgü nitelikleri olan ayrı dizgelerin karşı karşıya gelmesi sözkonusudur. Daha önceden mevcut bir dil sistemi ve dil edinim düzeneği, ikinci dilin (L2) öğreniminde önemli bir rol oynar. Bu yüzden ikinci dilin öğreniminde birinci dilin gözardı edilmesinin mümkün olmayacağı görüşü benimsenmektedir. 1 Bu nedenle ikinci dilin öğretiminde anadilin rolünü ve aynı süreçte dil edinim düzeneğinin işlevini aydınlatmak amacıyla yeni araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Dil öğretimi ikinci bir dili öğrenmek isteyen öğrenciler ve onların bu ihtiyaçlarını karşımalarında rehberlik edecek öğretmenler arasındaki bir etkileşim sürecidir. Bu edinimi sağlamak / kazandırmak için önem sırasına göre bir dil öğretim yöntemine, dil öğretim tekniklerine, materyallerine vd. ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışma, öğretmenlerin Türk öğrencilere yabancı dil Fransızcanın öğretiminde eylemlerin üye yapılarından kaynaklı zorlukları önceden bilmelerine, bu zorlukları aşmak için kullanılacak etkili yöntem ve tekniklerin seçimine ve daha kalıcı bir öğrenme süreci gerçekleştirmelerine olanak sağlayacaktır. 1 P.MARTIN, Les problèmes de l intonation; recherches et applications, Langue Française, Paris, 1973, s.16. 4

17 Tezin Kavramsal Çerçevesi Bu tezin kavramsal çerçevesi, Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky öncülüğünde geliştirilen Evrensel Dilbilgisi Kuramının İlkeler ve Değiştirgenler Kuramı adlı versiyonuna dayanmaktadır. Bu kuramın, özellikle Rol Alt Kuramı ile ilgili kavramlar, bu tezdeki betimleme ve karşılaştırmalar için gözlemsel tabanı oluşturacaktır. Son yıllarda eylemlerin görünüşleri, üye yapıları, sözlüksel üye değiştirimleri konusunda çok sayıda çalışma yapılmaktadır. Tezin, özelde ele aldığı dil görünümleri, sözlüksel üye değiştirimleridir ve bu değiştirimler, eylem türlerini İngilizce için bu değiştirimler açısından listeleyen, sınıflayan, değiştirime giren eylemlerin ve değiştirim süreçlerinin başlıca özelliklerini veren, bu özelliklerle ilgili tartışmaları özetleyen Levin 1993 teki değiştirimlerdir. Levin in sınıflamasının anlambilimsel geçerliliğini ve bu açıdan alt sınırlılıkları bulunduğunu bilişsel olarak dikkate almadık. Çalışmanın Türkçe ile ilgili betimleme ve saptamaları, Uzun 2003 e dayanmaktadır. Eylemlerin sözlüksel üye değiştirimleri konusunda Levin 93 sekiz ana başlık altında, İngilizce eylemlerin seksen civarında değiştirim türünü saptamıştır. Levin 93 esas alınarak Fransızca ve Türkçe dillerinde karşılaştırmalı bir çalışma yapılacak ve bu çalışmanın ışığında ikinci dil ediniminde eylemlerin üye yapılarına bağlı sorunlar çok geniş kapsamda ortaya koyulacak, daha etkili ve kalıcı bir dil ediniminin gerçekleşmesine katkıda bulunulacaktır. 5

18 Tezin Bölümleri Tez toplam dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sözdizim, Türkçenin ve Fransızcanın sözdizim özellikleri ve bir sözlüksel öğe olarak eylemlerin işlevleri betimlenmiştir. İkinci bölümde tezin kavramsal çerçevesi, Evrensel Dilbilgisi Kuramının İlkeler ve Değiştirgenler Kuramı ve bu kuramın özellikle Rol Alt Kuramı ile ilgili kavramlar ve Üye Değiştirimi betimlenmiştir. Üçüncü bölümde Türkçede ve Fransızcada üye değiştirimi yapan eylem türleri detaylı bir biçimde karşılaştırmalı olarak tartışılmıştır. Dördüncü bölümde Türkçe ve Fransızcada ortak olan değiştirim türlerini kapsayan bilgi testinin uygulama sonuçları istatistiki veriler ışığında madde madde incelenmiştir. Ayrıca tezin sonunda Değiştirim Türlerinin listeleri, Bilgi Testi, Bilgi testinin istatistiki sonuçlarını gösteren bir tablo bulunmaktadır. 6

19 I. BÖLÜM SÖZ DİZİM VE EYLEMLER 1.1. Sözdizim Dilin, sözcüklerin çeşitli biçimlenmelerle yan yana gelerek öbekler ve tümceler oluşturmasını düzenleyen kurallar, gerek geleneksel yaklaşımlarda, gerekse çağdaş yaklaşımlarda, sözdizim adı altında ele alınır. Sözdizim, bu anlamda, dilbilgisinin sesbilim, anlambilim gibi diğer bileşenlerinden biridir. Diller sözdizimsel açıdan farklı eşbiçimlenmeler sergiler. İşin bu yönünün en çok ele alınan görünümü, sözcük dizilişidir. Diller bu açıdan, sözcüklerin diziliş sırası ve bu sıranın değişmeyen, katı bir diziliş olup olmaması bakımında farklı tipolojiler sergiler. Sözdizimsel çalışmalar, sözcüklerin öbek, öbeklerin tümce kurarken, sözdizimsel kurucuların sıraları üzerine odaklanır. Bu sırayı kuran zorunlu kurucular özne, nesne ve yüklem gibi işlevsel kategoriler altında toplanır. Diller, kurucuların olası bütün dizilişleri sergilediği görünümlere sahiptir. Bu bakımdan diller Ö-N-E, Ö-E-N, N-E-Ö gibi, bu sırada gittikçe marjinalleşen tipolojiler sergiler. Sözdizim, bu tipolojilerin dayandığı kuralları saptamakla uğraşır. Sözdizimin bir başka çalışma alanı, sözcük dizilişlerindeki değişkenliktir. Bazı diller kolay kolay değişmeyen bir temel sözcük dizilişine sahipken bu temel diziliş diğer dillerde oynaktır. Dizilişteki oynaklığın sözdizimsel koşulları ve anlambilimsel işlevleri de sözdizimin uğraş alanı içine girer. Çağdaş sözdizim çalışmalarında, yapının sırları eylemler üzerine odaklanılarak ortaya konma çabaları ön plana çıkar. Eylemler, tümcelerin diğer öğeleri ile anlambilimsel ve biçimbilimsel etkileşimlere giren, bu yollarla tümce yapılanmalarını etkileyen en önemli tümce kurucularıdır. 7

20 1.2. Eylemler Eylemler, öteden beri, tümcede kaç kurucu gerektirdiği açısından sınıflandırılagelir. Özneler tümcelerin değişmez ve mutlak kurucuları olduğu için eylemler, daha çok, nesne gerektirip gerektirmeme bakımından geçişli ve geçişsiz eylemler olarak ikiye ayrılır. Ne var ki modern çalışmalarda nesne-merkezli ayrımların yetersizliği defalarca ortaya konmuştur. Nesne, eylemin anlamca gerektirdiği bir tümce kurucusudur ama eylemin nesnelerle arasındaki anlamsal ilişkisi her eylem için aynı değildir. Eylemin anlattığı iş, oluş, kılış gibi anlamsal içerikler nesnelerin eylemle ilişkisinde de farklılaştırma meydana getirir. Vurma, çarpma, kırma özellikli eylemler, bu işlerden etkilenen nesneler isterken, böylesine fiziksel temaslar gerektirmeyen sözgelimi duygu eylemleri, nesneleri ile daha serbest ilişkiler kurar. Bu nedenledir ki ilk grup eylemlerin nesneleri genellikle yalın tümleçler iken duygu eylemlerine nesne olan ad öbekleri yönelme, çıkma, kalma gibi anlambilimsel durumlarda bulunur. Bu nedenledir ki hoşlan-, bayıl-, kız_ gibi duygu eylemleri, ad durumu farklılaşan tümleçler alırken ilk gruptaki eylemlerin nesneleri genellikle belirtme durumundadır. Eylemlerin özne konumundaki kurucularla olan ilişkisi de tekdüze değildir. İş ve hareket eylemlerinde özneler, bir öznenin sergileyebileceği bütün sözdizimsel özelliklere sahipken, oluş ve durum eylemleri ile kurulan tümceler, bu tümcelerin özneleri de doğrudan eylemin aktardığı içeriğin bir parçası olduğu için edilgenleştirme, ettrirgenleştirme gibi süreçlerde çoğu zaman kısıtlanırlar. Sözgelimi koş- eylemi ile kurulan tümceler rahatlıkla edilgenleşirken bat-, düş-, şişmanla- gibi eylemlerle kurulan edilgen tümceler, genellikle bozuk veya tuhaf tümceler yaratır: 8

21 ?Bu denizde batıldı.?bu havuza düşülecek. *İki ayda şişmanlandı Eylemlerin, diğer sözlüksel öğeler gibi, çeşitli değişken anlambilimsel özelliklere sahip olması, onlardan farklı olarak, tümcelerin yapılanışını çoğunlukla etkiler. Sözgelimi çek-, Türkçede onlarca farklı sözlüksel içeriğe sahiptir ve bu anlamlara gelen geç- eylemleri ile kurulan tümcelerin (Uzun 97) kurucu yapısı da o denli farklıdır: Güneş bu pencereden geçmez. Bu otobüs bizi geçti Yağmur içime geçti Senin paran burada geçmez Bu tür tümceler, bir yandan da, aynı eylemin tümce kurucularının sayısına ve bulunduğu sözdizimsel duruma rağmen, ortak anlam atomlarına sahip olduğunu da ima eder. Bu nedenledir ki genel sözlükler, geç- gibi eylemlerin yukarıdaki farklı anlamlarını onun yan anlamları olarak tek bir madde başında toplar Türkçenin Sözdizimi ve Eylemleri Türkçe, eklemeli bir dil olarak Ö-N-E sözcük dizilişine sahip ama bu temel dizilişte oynamalara izin veren bir dildir. Tümce kurucularının sözdizimsel durumları biçimbilimsel yollarla belirlendiğinden, oynaklık kurucuların işlevinde değişmelere yol açmaz. Dizilişteki oynaklık yalnızca yüklemin önünde değil, kurucuların yüklemden sonra da gelebilmelerine izin veren sözdizimsel bir yoldur. Türkçede yüklemcil 9

22 eylemin tümcenin başında olduğu kuruluşlar da mümkündür. Aşağıdaki örnekler adeta sınırsız olan bu oynaklığı örneklemektedir: Ahmet dün İstanbul dan geldi. Ahmet İstanbul dan dün geldi. İstanbul dan dün Ahmet geldi. İstanbul dan geldi Ahmet dün. Geldi dün İstanbul dan Ahmet. Her birinin farklı bağlamsal ilişkiler kurduğu bu tümceler, tümcenin seslerüstü yapısında gerekli olan biçimlenmelerle tümcenin bilgi yapısında çeşitlenmelere yol açar. Türkçe, öbek yapı kurgusu bakımında, öbeğinin başının tipik olarak sağda olduğu bir dildir. Bu nedenle sıfat, belirteç gibi seçimlik tümleçlerle birlikte nesne gibi zorunlu tümleçler de, öbeğin karakterini belirleyen baştan önce gelir: Güzel kız Yavaşça otur- Kitap diz- Diğer tümleçler sözdizimsel durum belirlemesine bağlı olarak bu sıralanışı türemiş bir yapı olarak değiştirebilse de, sıfatlar Türkçenin tümleç-baş dizilişine daha sıkı bağlıdır. Türkçe, eklemeli bir dil olarak, sözdizimsel durumları biçimbilimsel yollarla kodlar. Bu açıdan Türkçede 4 durum eki bulunur: belirtme, yönelme, kalma ve çıkma. Belirtme durumu zorunlu tümleçleri kodlarken, diğer durumlar, eylemin anlambilimsel içeriğine yönelik nitelemeler yapan seçimlik tümleçleri kodlar. Bununla birlikte Türkçe dilbilgisinde, bu durumları yüklenmiş bazı kurucuların seçimlik olup olmadığı tartışmalıdır. 10

23 Türkçede öbek yapıyı, dolayısıyla sözdizimsel yapıları etkileyen bir görünüm de, tamlama ilişkisinin bu yapıyı kuran öğeler üzerinde biçimbilimsel olarak kodlanmasıdır. Temel öbek yapı biçimlenmesine göre önce gelen tamlayan öğe, tamlama durumu eki ile kodlanır. Tamlanan ise, tamlayanın kişi-sayı özelliğine göre belirlenen bir uyum eki olan, iyelik ekini alır: İstanbul -un mahalleler-i Tamlamanın her iki öğesi üzerinden biçimbilimsel işaret, tamlamanın temel dizilişinde oynaklığa izin verir: Mahalleler-i İstanbul -un Türkçede bütün durum ekleri, tümce kurucusu ile arasında mutlak ilişki kurmaz. Belirtme durumu ve tamlayan durumu ekleri, eklendikleri öğenin anlambilimsel açıdan belirtili veya özgül olmasını gerektirir. Bağlamsal veya tümcelerüstü ilişkilere bağlı olarak yüklenilen bu anlambilimsel özellikler, aksi durumlarda, eklemeli olmayan dillere özgü bir görünüm sergiler. Aşağıdaki tümcelerde nesne ve tamlayan görevindeki öğeler, durum eklerini almamıştır: Çocuklar kitap okuyor Kenar mahalleleri Tümce kuruculuğu açısıdan durum eki alması beklenen ama bu işin anlambilimsel olarak engellendiği öğeler, tümcedeki oynaklık özelliğini de yitirir ve bu tür yalın kurucuların yer değiştirmesi yapıda bozukluğa yol açar: *Çocuklar okuyor kitap *Mahalleleri kenar Türkçenin çeşitli tipolojik özelliklere bağlı olarak ortaya çıkan önemli sözdizimsel özelliklerinden biri de, geleneksel olarak çatı diye ele alınan 11

24 görünümlerle ilgilidir. Türkçe tümcedeki çatıları tipik olarak biçimbilimsel yollarla değiştiren bir dildir. Bir geçişli eylemin geçişsiz, geçişsiz eylemin geçişli olması; her iki tür eylemin ettirgen, dönüşlü veya işteş çatıya geçmesi, hep, eylem köklerine çatı ekleri denilen eklerin eklenmesiyle gerçekleşir: Geçişsiz>geçişli(ettirgen): dön->dön-dür- Geçişli>geçişsiz(dönüşlü): yıka->yıka-n- Geçişli>geçişsiz(işteş): bak->bak-ış- Çok az sayıda eylem sözlüksel olarak çatı değişimi sergiler ki bu yolun ortaya çıkması, aşağıdaki örnekler, bugün için biçimbilimsel olarak çözümlenemez konuma geçmiş olmalarındandır: Git-> *git-tir- Gel-> *gel-dir- gönder- getir Fransızcanın Sözdizimi ve Eylemleri Fransızcada tümce dizilişi özne, eylem ve nesne (Ö-E-N) biçimindedir ve tümce dizilişinde Türkçedeki gibi bir oynaklığa izin vermez (1a,1b,1c,1d,1e). Sadece yer (2a,2b) ve zaman zarfları(3a,3b) tümcenin başına veya sonuna gelerek yer değiştirebilir. 1. Ahmet a arrosé les fleurs. ÖEN (Ahmet/suladı/çiçekleri) 1a *Ahmet les fleurs a arrosé. 1b *Les fleurs a arrosé Ahmet. 1d *A arrosé les fleurs Ahmet. 1e *A arrosé Ahmet les fleurs 1c *Les fleurs Ahmet a arrosé 2a. Tout est cher à Paris (Her şey/dır/pahalı/paris te) 12

25 2b. A Paris, tout est cher. (Paris te/ her şey/dır/pahalı) 3a. Jean est venu de Paris hier. (Jean/geldi/Paris ten/dün) 3b. Hier, Jean est venu de Paris. (Dün,/Jean/geldi/Paris ten) Fransızca öbek yapı kurgusu bakımından, öbek başının çoğunlukla solda olduğu bir dildir: Un homme intéressant (Bir/adam/ilginç) Parler doucement (Konuşmak/ yavaşça) Ecrire une lettre (Yazmak/bir/mektup) Bazı sıfatlar ve bileşik zamanlı eylemlerle kullanıldığında belirteçler öbeğin karakterini belirleyen baştan sonra gelmektedir: Un homme turc (Bir/adam/Türk) Avoir doucement parlé (YE/yavaşça/konuş-) Fransızcada sözdizimsel durumları farklı biçimbilimsel yollarla kodlar. Fransızcada sözdizimsel yapıyı etkileyen en önemli görünümlerden biri tanımlıktır (article). Tüm sözdizimsel yapıda biçimbilimsel kodlama sergileyen eril/dişil, tekil/çoğul, belirli/belirsiz (le/la/les, un/une/des) temel tanımlıklardır. Bu tanımlıklardan le eril ve les çoğul belirli tanımlılığı sözdizimsel yapıda kendilerinden önce gelen à ve de ilgeçleriyle biçimbilimsel bir özellik sergilerler: (à+le au, à+les aux, de+le du, de+les des). Fransızca cinsiyet ve miktar bildirimini yoğun şekilde bildiren bir dildir ve bu özelliği temel öbek yapıda farklı biçimbilimsel görünümler sergiler. Belirli/belirsiz tanımlıkla beraber, işaret adılı, iyelik adılı, işaret sıfatı, iyelik sıfatı sözcüğün tanımlığına göre değişiklik gösterir 13

26 Türkçenin dört durum ekiyle (belirtme, yönelme, kalma ve çıkma) kodladığı sözdizimsel durumları Fransızca belirtme durumu hariç, ilgeçlerle sağlar. Belirtme durumu Türkçede olduğu gibi zorunlu tümleçleri, diğer durumlar eylemin anlambilimsel içeriğine yönelik nitelemeler yapan seçimlik tümleçleri kodlar. Fransızcada geçişli eylemlerde zorunlu tümleçleri kodlamada belirli tanımlılık,(le, la, l, les) belirtme durumunu ve belirsiz tanımlılıklar, (un, une,des) yalın durumu yükler. 4.Alain lit un roman. (Yalın durum/nominatif) (Alain oku- (bir) roman) 4a.Alain lit le roman (Belirtme durumu/accusatif) (Alain oku- roman- ı ) Fransızcadaki eylemlerin çatı görünümü etken, edilgen, işteş, dönüşlü biçimindedir. Etken eylemlerin edilgen olması bir yardımcı eylemle (être) ve etken eylemin biçimsözdizimsel değişimiyle gerçekleşmektedir. Etken Edilgen Casser/kır- être cassé kır-ıl- Lire/oku- être lu / oku-n- İşteş ve dönüşlü eylemler etken eylemlerin önüne bir se adılı alarak biçimsözdizimsel bir yolla yapmaktadır bu işlemi. Se + verbe görünümündeki her iki yapının işteş veya dönüşlü olup olmadığı eylemin se adılına yüklediği kodlamadan ve eylemin EDİCİ üyesinden anlaşılmaktadır. 14

27 Elle se demande (Kendi kendine soruyor dönüşlü) Elle se dit (Kendi kendine söylüyor dönüşlü) Elles se parlent (Konuşuyorlar işteş) Elles se retrouvent (Buluşuyorlar işteş) Bu tür (adıl se +verbe) türü yapılar bileşik zamanda özne eril/dişil, tekil/çoğul ve eylem geçişli/geçişsiz olma durumlarına göre biçimsözdizimsel özellikler sergiler. 15

28 II. BÖLÜM EVRENSEL DİLBİLGİSİ VE EYLEMLER Çağdaş dilbilgisi kuramları arasında, Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky nin ortaya attığı, daha sonra kendisi başta olmak üzere birçok dilbilimci tarafından geliştirilen ve bugün ilgili alanı pek çok açıdan domine eden Evrensel Dilbilgisi Kuramı, sözdizim çalışmalarında yeni ufuklar açmıştır. Tümcenin temel ve türemiş yapılar olarak iki ayrı düzlemde ele alınması gerektiği, bu iki yapı arasında dönüşümsel ve üretici bir bağlantının bulunduğu, dilin ses ve anlam düzlemlerinin bu iki taraflı sözdizimsel yapıya dayanılarak yorumlandığı gibi çok önemli saptamalar, başta sözdizim olmak üzere dil ve dille ilgili alanlararası çalışmalara devrim niteleğinde etki etmiştir. Şimdi, Evrensel Dilbilgisi modelini, ilk ortaya atılan versiyonundan itibaren, bu tezde özellikle ele aldığımız eylemler ve üye yapısı konuları açısından odaklanarak kısaca ele alalım Sözdizimsel Yapılar Chomsky 1957, dilin sözdizimsel tabanda temel ve türemiş yapılar olarak ikili bir ayrım sergilediğini iddia ederek temel yapılardan türetimler yapan dönüşümsel kurallar önermekle dikkat çekmiştir. Bu iddiaya göre sözcükler sözdizimsel yapının en ucunda yer alan öğelerdir. Aşağıdaki gibi öbek yapı kuralları ile tümcelerin türediğini ileri süren Chomsky 1957, sözlüksel öğeler hakkında, dolayısıyla eylemler hakkında hemen hemen hiçbir özel açıklama getirmez: 16

29 Çocuk kitap okuyor T AÖ EÖ AÖ A A çocuk EÖ AÖ E AÖ kitap E oku Standart Kuram Chomsky 1965, ilk versiyonun bazı açılardan geliştirilmesiyle dikkati çekse de, eylemler açısından çok önemli bir düzenlemenin getirildiği versiyondur. Önceki versiyonda sözcükler sözdizimsel öbek yapının ucuna yapıştırılmış dizim öğeleri olarak görülürken Standart Kuram da bütün sözlüksel öğelerin toplandığı bir dilbilgisi bileşeni önerilmiştir: Sözlükçe. Sözlükçe, sözlüksel öğelerin kuramsal sözlüğüdür ve bu sözlük, sözlüksel öğeleri sesbilimsel, sözdizimsel, anlamsal ve varsa kendineözgü özellikleri ile sıralı olmayan tarzda listeleyen bir bileşendir. Bu bileşende sözlüksel öğeler, öğenin okunuşu için gerekli sesbilimsel kalıbı, öğenin sözdizimsel kategorisini, eğer sözlüksel öğe yerleşeceği tümcede başkaca zorunlu öğe gerektiriyorsa onun yan kategorisini ve seçimlik kısıtlamaları ile kodlanmış biçimde anlambilimsel özelliklerini sunar. Sözgelimi, kes- eylemi sözlükçede şöyle yer alır: KES- /kes/ E [ AÖ _ ] ± seçimsel özellik 17

30 Bu sunuluşta eylemler açısından önemli olan düzenleme, eylemin yankategorileme çerçevesi ile sunulmasıdır. Kes- eylemi için verilen çerçeve, örneğin, eylemin sözdizimsel yapıda bir AÖ gerektirdiğini söyler. Böylece, keseylemi sözlükçeden herhangi bir sözdizimsel yapıda yerleşecekse, bu yapıda, kendisinden hemen önce bir ad öbeği de olmalıdır. Yankategorileme, Chomsky 1965 in sonraki çalışmalara en çok etki eden yönü olmuş, sonrasında, yankategorilemenin yetersizliği, eylemlerin sözdizimsel yapıdaki ilişkilerini açıklamak için daha büyük yapılara gereksinim olduğu ortaya atılmıştır İlkeler ve Değiştirgenler Standart Kuram sonrasındaki on yıl içinde, Evrensel Dilbilgisi Kuramı çok yoğun tartışmalara zemin oluşturmuş ve Noam Chomsky nin dilbilgisinin bileşenleri açısından çehresi bütünüyle değişmiş bir model önermesiyle sonuçlanmıştır. Chomsky 1981, dilbilgisinin ana bileşenleri üzerinde büyük bir değişiklik yapmadan ama dilbilgisel kuralları, bileşenler üzerinde çalışan ayrı ayrı modüller olarak ele almıştır. Aşağıdaki çizimde de görüleceği gibi, eylemler ve sözdizimsel özellikleri açısından önem arz eden modül, Rol Alt Kuramı olmuştur, çünkü bu alt kuram sözlükçe ile, dolayısıyla sözlüksel öğeler ile doğrudan bağlantılı tek alt kuramdır. 18

31 SÖZLÜKÇE Rol Kuramı Aşamalı-x Kuramı Yönetim Kuramı d-yapı α-taşı Taşıma Kuramı Durum Kuramı y-yapı Bağlama Kuramı Sınırlama Kuramı Yönetim Kuramı sesçil yapı mantıksal yapı (Uzun 2000:96) 2.4. Rol Kuramı Evrensel Dilbilgisinin İlkeler ve Değiştirgenler Kuramı versiyonu, her biri kendi içinde birer kurallar sistemi olan modüllerin, dilbilgisinin bileşenleriyle etkileşime girerek çalıştığı zengin bir çözümleme modeli önerir. Bu modelin bir çok açıdan eleştirisi yapılmışsa da, bir çok genel geçer kural, kavram ve teknik bugün hala bu modele aittir. İlkeler ve Değiştirgenler modelinin üzerinde en fazla çalışılan modüllerinden biri, Rol Kuramı modülü olmuştur. Bu modül, sözlükçede listelenmiş sözlüksel öğelerin anlambilimsel özelliklerini daha yapısal araçlarla ele alır. Sözlüksel öğeler, aslında birer sözlüksel yapıdır. Bu sözlüksel yapı, her bir sözlüksel öğe için iki alt yapılanma önerir: Üye Yapısı ve Rol Yapısı. 19

32 Üye yapısı, sözlüksel öğelerin ne tür sözdizimsel yapıda görüneceklerini, bu yapıda yer alması zorunlu olan öğeleri kodlayarak belirler. Böylece, sözgelimi keseylemi, özne konumunda yer alacak öğeler de dahil, ki bunlarla birlikte diğer bütün öğeler üye (argument) adı altında anılır, taşıdığı üye yapısı ile birlikte belirler: Kes- E 1 2 AÖ AÖ Bu üye yapısı bize, kes- öğesinin bir eylem (E) olduğunu, bu eylemin sözdizimsel yapıda ikisi de birer AÖ olan iki üye gerektirdiğini söyler. Üye yapısı, eylemlerle birlikte bütün sözlüksel öğeler için belirlenmektedir. Bu nedenle, eylemler olduğu kadar sıfatlar, ilgeçler, hatta eylemden türemiş adlar da üye seçebilmektedir: Göre İ 1 Güzel S 1 Gezi A 1 AÖ AÖ AÖ Böylece, üye yapısı kavramı bize, sözlüksel öğelerin önceki verisyonların yalnızca zorunlu kurucularla sınırlı kaldığı yankategorileme çerçevelerinden daha geniş ve bütüncül bir çerçeve sunar. Rol Kuramının sözlüksel öğelere ait bilgileri sözlükçede kodlayan düzenlemesi yalnızca üye yapısı değildir. Bu yapıda yer alan üyelerin sözdizimsel yapıda, üyesi oldukları sözlüksel öğelerden ne gibi anlambilimsel roller alacağı da Rol Kuramının öngördüğü bir özelliktir. Bu kurama göre, sözdizimsel yapıda üye konumunda yer alan öbekler, içinde bulundukları öbeğin başı olan sözlüksel öğeden, bütüncül envanteri evrensel olan bir rol alırlar. Bu roller, ilgili literatürde aşağı yukarı şu adlarla bilinir: 20

33 Rol Envanteri EDİCİ ETKİLENEN DENEYİMCİ KONU HEDEF KAYNAK YER YARARLANICI ARAÇ işi bilerek, isteyerek veya gücül olarak yapan işten etkilenen bir oluştan duygusal ve algısal olarak etkilenen bir devinimde, bir oluşta yer alan ama etkilenmeyen devinimin yönü üzerinde olan devinimin başlangıcında, çıkış yerinde bulunan iş, oluş, durumun gerçekleştiği konum, uzam iş, oluş veya durumdan yararlanan işin, devinimin yapılmasına araç olan (Uzun 2000:105) Rol envanterindeki roller, bu rolleri üyelere yükleyecek sözlüksel öğelerce seçilir ve sözdizimsel yapıda roller ilgili üyelere yüklenir. Her rol yalnızca bir üyeye, her üyeye de yalnızca bir rolün yüklenmesini garanti altına alan Rol Ölçütü, Rol Kuramının en önemli kuralıdır. Bu kural sayesinde, aynı anda hem EDİCİ hem de KAYNAK rolünü üstlenmiş bir üyenin veya EDİCİ rolünü üstlenmiş iki ayrı üyenin neden dillerde görünmediği de açıklanmış olur Üye Değiştirimi Sözlüksel öğelerin üye yapısı tekçildir, yani bir sözlüksel öğe sözdizimsel düzlemde birden fazla üye yapısı ile etkileşime giren görünümler sergiliyorsa bu ya ortada iki ayrı sözlüksel öğe var demektir ki, bu bir eşseslilik veya çokanlamlılık durumudur, ya da sözlüksel öğe bu işi başka sözdizimsel işlemler yoluyla yapıyordur. 21

34 Birinci durum, Türkçe için eylemler açısından Uzun 97 tarafından bir çokanlamlılık görünümü olarak ele alınmıştır. Uzun 97, sözgelimi geç- eyleminin aşağıya yeniden aldığımız sözdizimsel yapılarda olduğu gibi, eylemin ayrı üye yapılarına sahip çokanlamlılığının bir sonucu olduğunu göstermektedir: Güneş bu pencereden geçmez. Bu otobüs bizi geçti Yağmur içime geçti Senin paran burada geçmez Ne var ki aşağıdaki tümcelerde gözlemleneceği gibi, sözdizimsel yapıda ortaya çıkan üye yapısı farklılaşması, anlam farklılığı ile açıklanamaz: Köylüler samanı kamyona yüklediler Köylüler kamyonu samanla yüklediler İlk tümcede yükle- eylemi EDİCİ-ETKİLENEN-HEDEF rollerini yüklenmiş üçlü bir üye yapısı sergilerken ikinci tümcede bu üye yapısı sayıca aynı fakat rol yapısı bakımından EDİCİ-ETKİLENEN-ARAÇ biçiminde değişirken eylemin anlamında bir değişme olmamıştır. Birçok çalışmasıyla, aynı eylemin farklı üye yapılarıyla görünmesini ele alan Beth Levin, İngilizce eylemler için bir dizi üye yapısı farklılığı not etmiştir. Bu farklılıkları üye değiştirimi olarak ele alan Levin 93 e göre, bu değiştirimlere göre dillerde eylemlerin anlamsal olarak sınıflanabileceği, bu sınıflamanın da yapıya dayanan yönleri olduğu, bu nedenle değiştirimin dilbilgisi kaynaklı olduğu ileri sürülmüştür. 22

35 III. BÖLÜM ÜYE DEĞİŞTİRİMİ YAPAN EYLEM TÜRLERİ Bu bölümde, Levin 1993 ün geniş bir tablo halinde sunduğu İngilizce eylemlerin sözlüksel üye yapıları izlenerek ve Uzun 2003 ün bu sınıflamaya göre oluşturmuş olduğu Türkçe eylemlerin sözlüksel üye değiştirimleri örneklem alınarak Fransızca eylemlerin sözlüksel üye değiştirimleri karşılaştırmalı olarak ortaya konulacaktır. Aşağıda tam listesi bulunan değiştirim türlerinin sol tarafındaki numaralar tezin tüm bölümünde aynı kalacaktır ve değiştirim türleri 4 ana başlık altında incelenecektir: Türkçede ve Fransızcada Üye Değiştirimi Yapan Değiştirim Türleri, İngilizcede ve Fransızcada Ortak Olup Türkçede Olmayan Üye Değiştirimleri, İngilizcede Olup Türkçede ve Fransızcada Olmayan Üye Değiştirimleri, İngilizcede ve Türkçede Olup Fransızcada Olmayan Üye Değiştirimleri, Türkçede Olup Fransızcada ve İngilizcede Olmayan Üye Değiştirimleri A) Türkçede ve Fransızcada Üye Değiştirimi Yapan Eylem Türleri 3.1 Geçişlilik Değiştirimleri Bu başlıktaki değiştirim biçimi eylemlerin geçişli geçişsiz olma durumuyla ilgilidir. Bu değiştirimde geçişli eylemin ETKİLENEN nesnesi konumundaki üye, diğer örnek tümcede özne konumunda yer almaktadır. Bu değiştirim türünde İngilizcedeki geçişli eylemlerin sergilediği sözdizimsel sıralanış, Türkçede bazı yapılarda benzerlik gösterirken, bazı yapılarda örnek tümcenin geçerliliği, biçimsözdizimsel bir değişiklikle mümkündür. Benzer durum Fransızcadaki eylemler için de geçerlidir. 23

36 3.1.1 Geçişli Nesne-Geçişsiz Özne Değiştirimleri Geçişlilik değiştiriminin birinci alt türü olan bu bölümde geçişli eylemin ETKİLENEN nesnesi olan üye, geçişsiz eylemin öznesi konumunda yer almaktadır. Bu değiştirim İngilizcede herhangi bir biçimsözdizimsel işlem gerektirmemektedir. Türkçede bu değiştirim geçişsiz eylemin öznesi konumunda yer alan üyenin anlambilimselliği açısından sorun teşkil etmektedir. Türkçede bu sorun nesnenin özne konumuna geçirilmesi ve eylemin edilgenleştirilmesi ile gerçekleşmektedir. Fransızcada ise bu değiştirimin gerçekleşebilmesi için eylemin se adılı alarak edilgenleşmesi gerekir Orta Değiştirim (1) a. The butcher cuts the meat The meat cuts easily. b. Kasap eti doğruyor Bu et çok kolay *doğruyor/doğranıyor. c. Le boucher coupe la viande La viande *coupe/se coupe facilement (Kasap+kes-+et ) (Et+*kes-/kesil-+kolaylıkla) Kasap eti kesiyor. Et kolayca *kesiyor/kesiliyor. İngilizcede bu değiştirim, eylem (1a)da birincisi özne konumunda EDİCİ, ikincisi nesne konumunda ETKİLENEN rollerini üstlenen iki üye ile yer alırken, değiştirim tümcesinde (1a)nın ETKİLENEN üyesi özne konumuna geçirilmiş ve eylem geçişsizleştirilmiştir. Türkçedeki görünümünde ise; eylem (1b)de aynı şekilde EDİCİ ve ETKİLENEN olmak üzere iki üyeyle yer alırken, değiştirim tümcesinde eylem (1b)nin ETKİLENEN üyesi özne konumuna geçirilmiştir, eylemin geçişsizliği ise Türkçede anlambilimsel açıdan sorun teşkil etmektedir. Orta değiştirimde Türkçe 24

37 eylemler anlambilimsel açıdan geçerli tümceler oluşturabilmesi için değiştirim tümcesinde biçimsözdizimsel bir katkıya ihtiyaç duymaktadırlar. Eylem (1b) değiştirim tümcesinde edilgen yapı doğra-n- sergilemektedir. Orta Değiştirim Türkçe ve Fransızcada aynı sayıda ve aynı roller yüklenen üyelerle yer almaktadır. (1c)deki eylem couper (kes-) değiştirim tümcesinde bir se adılı alarak se couper (kes-il-) edilgen yapı sergilemektedir. Bu değiştirim türünde her iki dilde de ortak olan; eylemin değiştirim tümcesinde edilgen yapı sergilemesidir Ettirgen Değiştirimleri EDİCİ ve ETKİLENEN üyelerin değiştirime girdiği bir diğer yapı da ettirgen değiştirimleridir. Bu tür değiştirimlerde geçişli eylemin EDİCİ üyesi atılır, geçişli eylemin ETKİLENEN üyesi geçişsiz eylemin öznesi konumuna getirilerek eylem ettirgen yapılır. İngilizcede bu değiştirimi gösteren eylemler herhangi bir biçimsözdizimsel değişikliğe ihtiyaç duymazlar. Türkçe ettirgen değiştirimleri genellikle eylem köküne ekleme yaparak, biçimsözdizimsel bir yolla gerçekleştirir. Bu genel görünümün dışında tavır sergileyen sınırlı sayıda eylem vardır ve bu eylemler yönlendirilen iş değiştiriminde, ettirgen değiştirimin diğer örnekleri alt başlığında bulunmaktadır. Fransızcada ettirgenleştirme değiştirimi genellikle Türkçedeki gibi biçimsözdizimsel bir değişim sergilemektedir. Fransızca özellikle ettirgen/oldurgan değiştiriminde Türkçe ile tam bir benzerlik gösterirken, bu değiştirimin diğer altbaşlıklarında Türkçe ye oranla daha fazla eylemin herhangi bir biçimsözdizimsel değişikliğe gereksinim duymadığı görülür. 25

38 Ettirgen/Oldurgan Değiştirimi İngilizcede yuvarlama, kırma, bükme, durum değiştirime, geçişli duygu eylemleri gibi ettirgen/oldurgan eylemlerin EDİCİ rolündeki üyesi atılarak yerine nesne konumundaki ETKİLENEN üye getirilmiştir. (2) a. Janet broke the cup The cup broke. b. Ayşe bardağı kırdı. Bardak *kırdı/kırıldı. c. Sophie a cassé la coupe La coupe *a cassé / s est cassée / est cassée. [Sophie+(YE)+kır-dı+kupa(bardak)] [Kupa+*(YE)+kır-dı/ se adılı+ye+kırıl-dı (kendiliğinden)]/ [YE+Kırıl-dı (biri veya birşey tarafından)] Sophie kupayı kırdı. [Kupa *kırdı / kırıldı(kendiliğinden / kırıldı(biri veya birşey tarafından)] Türkçede ise bu durum (2b)de görüldüğü üzere kır- eyleminin EDİCİ üyesi atılıp yerine nesne konumundaki ETKİLENEN üyesi getirildiğinde tümce anlamlı olmamaktadır. Eylemin bu değiştirimi gerçekleştirebilmesi ancak kır- eyleminin kır-ıl edilgen yapılmasıyla, yani biçimsözdizimsel bir yolla mümkündür. Fransızcayı örneklendiren eylem (2c)nin EDİCİ üyesi atılıp yerine nesne konumundaki ETKİLENEN üyesi getirilmektedir, ancak eylemin bu değiştirimi gerçekleştirebilmesi Fransızcada da Türkçedeki gibi biçimsözdizimsel bir yolla mümkündür. Sözlüksel anlam bakımından bakıldığında ise; eylem(2b) nin değiştirim tümcesindeki öznenin (ETKİLENEN üye) kendi kendine mi yoksa dışsal bir etkiyle mi kırıldığı Türkçede belirgin değilken, Fransızcada bu değiştirim se adılıyla yapıldığında kendiliğinden, être (ol-) yardımcı eylemiyle yapıldığında biri veya bir şey tarafından kırıldığı anlamı çıkar. Bu özelliğiyle Fransızca Türkçeden ayrılmaktadır. 26

39 Yönlendirilen İş Değiştirimi İngilizcede bu tür değiştirimi sergileyen koşma türü eylemlerdir ve özne konumuna geçen ettirilen üyenin canlı olması gerekir. Türkçe için böyle bir kısıtlama olmamakla birlikte bu değiştirim yine biçimsözdizimsel yolla olasıdır. Türkçede çarp-, vur- gibi eylemler bu değiştirimi gerçekleştirmekte ve ayrıca canlılık kısıtlaması da gerektirmemektedir. Eylem(3b)de görüldüğü üzere çarp- eyleminin EDİCİ üyesi değiştirim tümcesinde atılarak yerine ETKİLENEN üye gelmektedir. Aynı durum eylem(3c)de atlat- / *atla- sözkonusu değildir. (3). a. Sylvia jumped the horse over the fence. The horse jumped over the fence. b. Hırsız arabayı ağaca çarptı. Araba ağaca çarptı. c. Ayşe atı çitin üstünden atlattı. *At çitin üstünden atladı. d. Le voleur s est heurté la voiture contre un arbre. La voiture s est heurté l arbre. (Hırsız+YE+çarp-tı+araba+ilgeç+ağaç) (Araba+YE+çarp-tı+ağaç) (Hırsız arabayı ağaca çarptı. Araba ağaca çarptı. e. Sophie a franchi au cheval la haie. Le cheval a franchi la haie. (Sophie+YE+atla-+ilgeç+at+çit) (At+YE+atla-dı+çit) (Sophie atı çitten atlattı.) (At çitten atladı) Yönlendirilen iş değiştirimini sergileyen Fransızca eylemlere(3d), (3e) baktığımızda Türkçeyle aynı özellikler sergilediğini görürüz. (3b), (3d) deki çarp- eylemleri her iki dilde de aynı değiştirimi gerçekleştirmektedir. (3e)deki tümcede ise bu değiştirim franchir eylemiyle örneklendirilmiştir. Bu değiştirimi faire/yap- eyleminin ettirgenleştirme özelliğiyle de sağlayabiliriz. Bu değiştirim türü Fransızcada daha çok faire+eylem biçimiyle gerçekleşmektedir. 27

40 Ettirgen Değiştirimin Diğer Örnekleri İngilizcede ses, ışık, töz çıkarma, uzamsal biçimlenme, yerleşme, boğma eylemlerindeki ettirgenlik değiştirimi bu bölümünün son alt başlığıdır. EDİCİ özne ve ETKİLENEN nesne değiştirimi İngilizcede bu alt başlıkta da aynı sözdizimsel yapıyı sunmaktadır. Türkçede sınırlı sayıda eylem (zil) çal-, (kapı) vur-, (pencere) çarp- bu değiştirimi gerçekleştirmektedir. Bu değiştirimi gerçekleştiren eylemlerin ortak özellikleri özne konumundaki EDİCİ üyenin eylemi yapmaya uygun bir iç mekanizmasının olmasıdır. (4a), (4d), (4e) tümcelerinde olduğu gibi her üç dilde de zil çal- eylemi aynı sözdizimsel yapı içerisinde üye değiştirimlerini gerçekleştirmektedir. (4) a. The visitor rang the bell. The bell rang. b.they stood the statue on the pedestal. The statue stood on the pedestal. c.hakem düdüğü öttürüyor. Düdük *öttürüyor/ötüyor. d.hademe zili çaldı. Zil çaldı. e.jean sonne la cloche. La cloche sonne.(le reveil/la pendule/le téléphone sonne) [(Jean+çal-+çan) (Çan+çal-)/ (çalar saat/ duvar saati/telefon.. çal-)] (Jean çanı çalıyor.) (Çan çalıyor.) / (Çalar saat/duvar saati/telefon çalıyor.) Fransızcada aynı değiştirimi yapan sınırlı sayıda eylem bulunmakta ve bu eylemlerin aldığı üyeler yukarıda belirtildiği gibi eylemin gerçekleşmesine uygun bir iç mekanizmaya sahiptir. sonner (çal-) eylemi (4e)de birincisi EDİCİ, ikincisi ETKİLENEN olmak üzere iki üyeli bir yapı sergilemektedir. Değiştirim sonucu 28

41 EDİCİ konumuna yükselen ETKİLENEN üye (zil, çan, çalar saat, duvar saati, telefon ) çal- gibi ses çıkarma düzeneklerine sahiptir. Bununla birlikte bu değiştirimin ETKİLENEN üyesi eylemi kendi düzeneğiyle gerçekleştirdiğinden özne konumunda bir EDİCİye çoğu zaman ihtiyaç duymamaktadır Sözü Edilmeyen Nesne Değiştirimleri Geçişlilik değiştirimlerinin ikinci alt başlığını oluşturan bu bölümde nesnenin çeşitli nedenlerle atılmasıyla ortaya çıkan değiştirimler sözkonusudur. Altbaşlığın adından da anlaşılacağı üzere sözü edilmeyen nesne eylemden anlaşılmaktadır.bu tür eylemlerde dilbilgisel açıdan önemli denilebilecek nokta yankategorilemenin keyfiliğidir. Türkçede bu değiştirimlerin gerçekleşebilmesi için sözlüksel, biçimsözdizimsel, bağlamsal unsurlar gerekmektedir. Fransızcada bu değiştirimler sınırlı sayıda eylemle görünse de kullanım sıklıkları bakımından dikkat çekmektedirler Belirsiz Nesne Değiştirimi Geçişli eylemler genellikle biri özne, biri nesne konumunda en az iki sözlüksel üye alır ve genellikle de bu üyeler AÖ dür. (5b) öğren- eyleminin üye yapısı şöyledir. Öğren- E 1 2 AÖ AÖ Yankategorileme çerçevesi ise; Öğren- E [ AÖ _ ] Öğren- eyleminin üye yapısı ve yankategorileme çerçevesi nesne 29