TÜRKİYE'DE TRAFİK PROBLEMİNİN NEDENLERİ: BİLİNÇ EKSİKLİĞİ ve YETERSİZ EĞİTİM

Transkript

1 TÜRKİYE'DE TRAFİK PROBLEMİNİN NEDENLERİ: BİLİNÇ EKSİKLİĞİ ve YETERSİZ EĞİTİM * Süleyman PAMPAL, * Seda HATİPOĞLU, * Ebru ARIKAN ÖZTÜRK, * Ebru YİLDİZ ÖZET Türkiye'nin ulaşım politikalarında yapılan yanlışlar sonucu ortaya çıkan tablo, trafik kazalarında normalin çok üstündeki can kayıpları, yok olan maddi değerler, ulaşım araçlarının ekolojik dengede yarattığı problemler olarak karşımıza çıkmaktadır. Problemin temelinde, kent kültürünün ve birlikte yaşamanın tüm dünyada geçerli kurallarına, özellikle de trafik kurallarına uymakta gösterilen isteksizlik yatmaktadır. Kuralların neden ortaya çıktığı konusunda çok yüzeysel bilgiler, yani bu konudaki bilinç eksikliği, diğer toplumsal problemlerin yanında trafik probleminin de ana nedeni olarak ortaya çıkmaktadır. Trafik konusunda yaşanan sıkıntıların giderilmesi; teknik ve fiziki altyapının iyileştirilmesi, denetimin caydırıcı olması, yasaların işlerliğinin ve bu konuyla ilgili kurumlar arasında koordinasyonun sağlanması, ama bütün bunlardan daha da önemlisi, toplumda yer alan bütün fertlerin bilinçlenmesi ve trafik içinde yer alan sürücü, yaya ve yolcuların yeterli eğitimle donatılmasıyla sağlanabilir. Kısacası trafik kültürünün oluşturulup, yerleştirilmesi problemin çözümünde tek yoldur. Bu bildiride, ülkemizdeki trafik eğitjminin mevcut durumu incelenerek bu konudaki eksikliklerin yarattığı sonuçlar ve alınabilecek önlemlerle, toplumsal bilincin oluşturulması için çeşitli öneriler ortaya konulmuştur. 1. GİRİŞ Trafikte insan unsurundan söz edildiğinde eğitim faktörü ön plana çıkmaktadır. Eğitimdeki yetersizlik, insanların kendi çıkarlarıyla toplumsal çıkarları bağdaştırmasını engellemektedir. Bilinçli, nitelikli, sorumluluk sahibi ve trafik kültürü oluşmuş sürücü ve yayaların yetiştirilmesi ancak eğitimle gerçekleşebilir yılı kaza istatistiklerine göre, yıl içinde kaza meydana gelmiş, bu kazalarda kişi hayatını kaybetmiş, kişi yaralanmış ve 2 katrilyon 883 trilyon maddi kayıp oluşmuştur. Ancak geçmiş yıllara oranla ölümlü kazalarda bir azalma gözlenmektedir. Bu da, son on beş yılda eğitimli sürücülerin artmasına bağlanabilir. Ülkemizde trafik konusunda yaşanan olumsuzluklara rağmen bu konuda bir bilinç oluşmaya başlamıştır. Ancak trafik davranışının geliştirilmesi ve bir kültür olarak yerleştirilmesinin gerekliliği ortadadır. Bu bilincin gelişmesi de eğitime, ekonomik gelişmenin getireceği iyileşmeye, teknik ve fiziki altyapının geliştirilmesine, denetim ve yasaların yaptırımının sağlanmasına ve bu konu ile ilgili resmi ya da resmi olmayan tüm kuruluş ve organizasyonlar arasındaki koordinasyonun oluşturulmasına bağlıdır. * Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Trafik Planlaması ve Uygulaması Anabilîm Dalı. 27

2 - 2. ÜLKEMİZDE TRAFİK EĞİTİMİNİN MEVCUT DURUMU Ülkemizde ulaşım problemlerinin çözümünde yaşanan darboğazın en önemli sebebi; bu konuda eğitimli ve uzmanlaşmış insan kaynağının olmayışıdır. İlköğretimden yüksek öğretime kadar uzanan eğitimdeki açık, medyanın çabalarıyla giderilmeye çalışılmaktadır. Ancak hazırlanan programlar daha çok sürücülerin trafik içerisinde davranışlarını düzenlemeye yöneliktir. Bu da ülkemizde ulaşımın sadece trafikle özdeşleşmiş bir anlam taşıdığını vurgulamaktadır Okul Öncesi Trafik Eğitimi Ülkemizde okul öncesi eğitim kurumlarında trafik bilgileri, oyunla öğretmeye dayanan uygulamalar şeklinde yapılmakta, video kasetlere kaydedilen trafik konuları çocuklara izlettirilmektedir İlköğretim Okullarında Trafik Eğitimi İlköğretim okullarında; Hayat Bilgisi, Sosyal Bilgiler, iş Eğitimi, Beden Eğitimi ders programlarında, Trafik ve İlk Yardım konuları yer almaktadır. 6. ve 8. sınıflarda haftada birer saat okutulmak üzere "Trafik ve ilk Yardım Eğitimi" dersi Eğitim-Öğretim yılından itibaren zorunlu ders olarak okutulmaya başlanmıştır Ortaöğretim Okullarında Trafik Eğitimi Ortaöğretim okullarında, ve 11. sınıflarda "Trafik Bilgisi" dersi, 11. sınıfta seçmeli ders olarak "İlk Yardım" dersi okutulmaktadır. İlk Yardım dersi, 9. sınıfta ortak genel kültür dersleri içinde zorunlu ders olarak okutulan Sağlık Bilgisi dersi üniteleri arasında yer almaktadır.trafik Bilgisi dersinin zorunlu dersler arasına alınması çalışmaları devam etmektedir. Trafik Eğitimi ve İlk Yardım dersi için programlar halen geliştirilmektedir Motorlu Taşıt Sürücü Kurslarında Eğitim Motorlu taşıt sürücülerinin yetiştirilmesi için, 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanununun 123. maddesinde düzenlemeler yapılarak motorlu taşıt sürücü kursları açılması sağlanmıştır. Trafik ve Çevre Bilgisi, İlk Yardım, Motor ve Araç Tekniği Bilgisi ve Uygulama (direksiyon eğitimi) dersleriyle, sürücü adaylarının topluma ve kurallara saygılı sürücüler olarak yetiştirilmesi amaçlanmaktadır. Ancak sürücü kursları yönetmeliklerinin gözden geçirilmesi ve yenilenmesi gereklidir. Bununla beraber, sürücü kurslarının yoğun olarak denetimleri yapılmalı, hatalı ve eksik şekilde işleyen kurslar hakkında gerekli işlemler uygulanmalıdır. ' Verimli ve başarılı bir eğitimin elde edilebilmesi için, denetimle birlikte, yeterli bilgi ve formasyona sahip öğretmenlere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle Dumlupınar Üniversitesi'ne bağlı Kütahya Meslek Yüksek Okulu'nda, Otobüs İşletmeciliği ile Otobüs Şoförlüğü bölümlerinin faaliyete geçirilmiş ve bu bölümlere öğretim yılından itibaren ÖSYS ile öğrenci alınmaya başlanmıştır. Bu bölümlerden mezun olan öğrencilere formasyon bilgileri verilmesi durumunda, mezunların sürücü kurslarında görevlendirilmeleri mümkün olabilir tarihinden itibaren sürücü belgesi alabilmek için, 2918 sayılı kanun hükmü gereğince ilköğretim mezunu olma şartı getirilerek eğitim düzeyi yükseltilecektir. 28

3 2.5. Üniversitelerde Trafik ve Ulaşım Eğitimi Üniversite düzeyine ise disiplinlerarası ilişkide yetersizlik göze çarpmaktadır. Ulaşım planlaması ve mühendisliği konusunda ortak çalışmalar olmadığı gibi, ortak bir terminoloji de yeterince geliştirilememiştir. Bu da, ulaşım sahasında çalışanlar arasında dil farkı ve anlaşma güçlüğü yaratmaktadır. Ulaşım alanında plancı-mühendis ilişkisinin sağlıklı olarak kurulması gerekmektedir. Plancı-mühendis diyalogunun zayıf olması ise planların uygulanmasında ve ulaşım yapısının yenilenmesinde hatalara yol açmaktadır (3). Ulaşımın daha bütüncül kavranabilmesi ve ulaşım planlama ve mühendisliğinde uzmanlaşmanın gerekliliği gün geçtikçe daha belirgin olarak hissedilmektedir. Ne yazık ki üniversitelerimizde bu konudaki eğitim açığı bütüncül değil parçacı yaklaşımlarla giderilmeye çalışılmaktadır. Lisans düzeyinde İnşaat Mühendisliği ve Şehir ve Bölge Planlama bölümlerinin programlarında ele alman ulaşım ve trafik konuları, birbirlerinden farklı yönleriyle incelenmekte ve aralarında koordinasyon bulunmamaktadır. Gelişmiş ülkelerde de 196O'lı yıllara kadar ulaşımın amacı yalnızca trafik işlevsel bir süreç olarak görülmekteydi.196o'iı yıllarda ulaşım-arazi kullanım etkileşiminin önemi kavranmış ve ulaşımın kentsel çevreyi biçimlendirme potansiyelinin de bulunduğu anlaşılmıştır. Buna bağlı olarak ulaşıma trafik işlevsel olarak bakıldığında kısa ve orta dönem önlemler görülebilmekte, oysa kentin biçimlendirme etkisiyle birlikte uzun dönemli bir süreç olarak ele alındığında, bu etkiler bugünkü eğitim düzenimizde ya gözden kaçmakta veya dar kapsamda sınırlı olarak verilebilmektedir. Yani uygulamaya tam olarak dönüşmemekte veya Bruton'un (1975) deyimiyle uygulamada direnç görmektedir. Ülkemizde ulaşım konusunda lisansüstü eğitim, İnşaat Mühendisliği bölümlerinin "Ulaştırma Anabilim Dalında" yüksek lisans ve doktora programları ile verilmektedir. Bu programlarda verilen eğitim, bu konuya gönül vermiş az sayıda akademisyen tarafından yürütülmeye çalışılmaktadır. Çoğu üniversitemizde programlar kişiye bağlı kalmakta, bu da programın devamlılığını zorlaştırmaktadır. Ulaşım eğitimi çok disiplinli ve geniş kapsamlı bir eğitim gerektirmektedir. Bu eğitimin içinde mühendislik, planlama, istatistik, işletme, yönetim, psikoloji, sosyoloji, vb. bir çok disiplin yer almalıdır. Lisansüstü ulaşım eğitimini sadece İnşaat Mühendisliği programlarında ele almak, yetiştirilen ulaşımcıları mühendislik dışındaki bilgi birikiminden yoksun bırakmaktadır. Türkiye'deki ulaşım konusunda eğitimli ve uzmanlaşmış eleman açığını kapatmak amacıyla, Gazi Üniversitesi Kazaları Araştırma ve Önleme Enstitüsü bünyesinde temeli atılan ve 1993 yılından itibaren Fen Bilimleri Enstitüsüne bağlı olarak lisansüstü düzeyde eğitim veren Trafik Planlaması ve Uygulaması Anabilim Dalı oluşturulmuştur. Trafik Planlaması ve Uygulaması Anabilim Dalında Ulaşım ve Trafik Mühendisliği eğitimi için gerekli görülen bir çok disiplinin dayanışma ve katkılarına başvurularak, kapsamlı bir eğitim programı hazırlanmıştır. Bu programda değişik lisans eğitimleri almış öğrencilere, kendi disiplinlerini ulaşıma nasıl adapte edebilecekleri konusunda yol gösterilmekte ve ülkemizdeki ulaşım ve trafik konusunda yetişmiş eleman açığını kapatmak amaçlanmaktadır. Ancak bunun Ulaşım Mühendisliği ve Planlaması eğitimi konusunda atılmış sadece bir adım olduğunu söylemek yerinde olur. 29

4 3. TOPLUMSAL BİLİNÇLENME Ülkemizde trafik kültürünün oluşması ve trafik probleminin kalıcı olarak çözülebilmesi için, bu konuda toplumsal bilinçlenmenin gerekliliği ortadadır. Bu anlamda birçok çalışma yürütülmektedir. Kasım 1998'de Sabancı Üniversitesi tarafından düzenlenen ve konuyla ilgili her düzeyden kişilerin katıldığı "Trafik Arama Konferansı"nda trafikle ilgili sorunlar dört ana başlıkta toplanarak çözümler aranmıştır: 1. Toplumsal bilinçlenme ve ortak duyarlılık 2. Eğitim, insan faktörü 3. Altyapı (fiziki, teknik) 4. Denetim ve yasalar. Herbiri başlıbaşına birer araştırma konusu olan bu başlıklardan ilk ikisi doğrudan bu bildirinin konusunu oluşturmaktadır. Eğitim ve insan faktörünün yanısıra toplumsal bilinçlenme ve duyarlılık da yine trafik eğitimiyle doğrudan ilişkilidir. Konferansda eğitim ve insan faktörü ile ilgili olarak varılan ortak yol, şu şekilde özetlenmiştir: 3.1. Toplumsal Bilinçlenme ve Duyarlılık Sivil baskı grubu oluşturma - Topluma geniş tabanlı çağrı - Özdenetim, düzeltme talebi doğurma - Soruna dahil olma ve sahiplenme - Yaygın şikayet sistemi Akıllı iletişim - Medya, rol model - Mizah - Aile, çocuk programları - Ölçme Kurallara uyanların ödüllendirilmesi ve ittifakı - Süreklilik ve takip Bilginin sağlıklı toplanması ve doğru ulaştırılması - Dışarıdaki uygulamalardan yararlanmak Devletin Katalizörlüğü, Network organizasyon 3.2. Eğitim, İnsan Faktörü Mevcut eğitim anlayışının değişimi - Okul öncesi ve okul içi eğitim Trafik hizmetleri verenlerinin tümünün eğitimi - Eğitimcilerinin - Rol model olanların - İlgili merkezi, yerel yönetim birimleri 30

5 li. ULAŞIM VE TRAFİK KONGRESİ - SERGİSİ Yaygın eğitim - Medya kullanımı - Toplumsal iletişim kampanyaları Ticari araç sürücülerinin eğitimi - Taksi - Minibüs - Otobüs Laboratuar ve araştırma merkezi Yetkilendirilmiş meslek örgütü 3.3. Alt Yapı (Fiziki, Teknik) Kara noktalarsorununu çok yönlü desteklemek işaretleme Kaynak - Yap-işlet-devlet - Pay ayırma Yeni yol yapımı Ulaşım türleri dengesizliği, Teknik personel, Yol bakımına öncelik 3.4. Denetim ve Yasalar Cezlar uygulanmalı ve karakteri değiştirilmeli - Tutarlılık ve caydırıcılık Özdenetim - Sivil girişime ağırlık vermek Mobil denetim - Teknolojinin uygulanması Varolan ehliyetlere vize Ceza yasasıyla ilgili yasanın uyumu Sigorta, Denetim sonrası eğitim Sürücü adaylarının sağlık muayenesi ve sürücü denetimi Konferansta ayrıca ülkemizde Trafik Mühendisliği eğitiminin verilmemesinin de getirdiği problemlerin çözümü konusunda fikirler ortaya atılmış, bu açığın kapatılması için çalışmalar yapılması kararlaştırılmıştır. 31

6 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye'de trafik kazalarının önlenmesinde, eğitim düzeyinin artmasının önemli bir rol oynayacağı bir gerçektir. Son on beş yıldaki çalışmalar sonucu sürücülerimizin eğitim düzeyinin artmasının ölümlü kazaları azaltması, bundan sonra yapılacak çalışmaların hızlanmasının gerekliliğini göstermektedir. Yapılan çalışmalarla katedilen yola rağmen, trafik konusunda toplumsal bilinçlenme için halen önümüzde uzun bir yol vardır. Okul öncesinden başlayarak, üniversiteye kadar "Trafik ve Ulaşım" konusunda verilen her türlü eğitim, özellikle sürücülerimizin eğitimine yönelik kurslar, trafiği denetleyen ve düzenleyenlerin eğitimi, hatta altyapıdan sorumlu olanların eğitimi birbirleri ile uyumlu olmak zorundadır. Trafik eğitimi sadece okul öncesi ya da okul döneminde değil, hayat boyunca geçerli bir süreç olduğu toplum tarafından kabul edilmelidir. Bu amaçla yapılması gereken işler aşağıda özetlenmiştir. Toplumsal bilinçlenmenin oluşturulması için; 1. Topluma geniş tabanlı çağrı yapılması: Basın ve yayın kuruluşları, konuyla ilgili kurum, vakıf ve dernekler yardımıyla toplumun trafik problemine sahip çıkması sağlanmalıdır. 2. Baskı gruplarının oluşturulması: Yapılması gereken işlerde biraraya gelinerek kamuoyu baskısı oluşturulması sağlanmalıdır. 3. Özdenetimin yerleştirilmesi: Sadece trafik polisi ya da jandarmanın değil trafiğe katılan herkesin birbirini denetlemesi sağlanmalıdır. Bunun için, Fahri Trafik Müfettişliği yaygınlaştırılırken, 155 Alo Trafik, 156 Alo Jandarmaya önem verilmelidir. Eğitim düzeyini yükseltmek için, 1. Eğitim anlayışının değiştirilmesi: Teorik bilgilerin yapılacak uygulamalarla desteklenmesi, verilen bilgilerin kalıcı olmasını sağlayacaktır. Trafik eğitim parklarının yaygınlaştırılması bu konuda atılacak ilk adımdır. Okutulan Trafik ve İlk Yardım derslerinin müfredatları zenginleştirilerek öğrenciler için daha ilgi çekici hale getirilmelidir. 2. Sürücü belgesi alma sürecinin değitirilmesi: Sürücü belgesi almak için gidilen kurslarda verilen direksiyon eğitiminin, sürücü adayını trafiğe tamamen hazırlamış olması gereklidir. Bu nedenle direksiyon eğitimi ders saatlerinin artırılması ve denetlenmesi gereklidir. 3. Sürücülerin yeniden eğitiminin sağlanması: Sürücü kursuna gitmeden ehliyet almış sürücülerin bazı teorik bilgilerini geliştirmeleri gerekmektedir. Ehliyetini bir sürücü kursuna devam ederek almış sürcülerin bile bilgileri zamanla unutulabilir. Bu nedenle dürücülerin periyodik olarak tekrar eğitim almaları ve sınava tabi tutlmaları gerekir. 4. Altyapıdan sorumlu teknik elemanların eğitimi: Ülkemizde trafik ve ulaşım konusunda üniversite düzeyinde "İnşaat Mühendisliği" ve "Şehir ve Bölge Planlama" bölümlerinde eğitim verilmektedir. Ancak her bölüm kendi alanıyla ilgili eğitim verdiği için koordinasyon sağlanamamaktadır. Bu konuda gerekli eleman açığını kapatmak üzere, yüksek öğrenim düzeyinde, hem mühendislik hem de planlama özelliklerine sahip uzman kadroların oluşturulması gereklidir. 32

7 5. Araştırma kurumlarının desteklenmesi: Konuyla ilgili araştırma yapan veya yaptıran kurumların, vakıf ve derneklerin hem kamuoyu hem de resmi kuruluşlar tarafından cesaretlendirilmesi ve desteklenmesi gereklidir. KAYNAKLAR 1. BRUTON, J.B., 1975, "Introduction To Transportation Planning" Hutchinson of London, Londra. 2. EREN, H., 1999, "Trafik Eğitimi" trafik, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Üniversitesi, Ankara. 3. KAPLAN, H., 1993, "Trafik Güvenliği Açısından Kent Planlamanın Önemi ve Bazı Öneriler" Trafikte Güvenlik ve Çağdaş Uygulamalar Sempozyumu Bildiri Kitabı, İzmir. 4. PAMPAL, S., 1999, "Çağdaş, Sürdürülebilir, Sürekli, Güvenli Bir Trafik Düzeni İçin Arama-Karar-Proje-Uygulama" trafik, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Üniversitesi, Ankara. 5. PAMPAL, S., KAPLAN, H., ARIKAN, E., KOÇAK, N., HATİPOĞLU, S., ÖCALIR, E., 1997, "Ulaşım Planlama ve Mühendisliğin Bir Dalı Olarak Trafik Mühendisliği Eğitimi" Ulaşım-Trafik Kongresi Bildiriler Kitabı, TMMOB Makina Mühendisleri Odası, Ankara. 33