ELEŞTİREL DÜŞÜNMENİN ÖNEMİ VE ÖĞRETİMİ

Transkript

1 ELEŞTİREL DÜŞÜNMENİN ÖNEMİ VE ÖĞRETİMİ METİN DEMİR Yrd. Doç. Dr., Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü UFUK ULUÇINAR Araş. Gör., Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Metin Demir - Ufuk Uluçınar, Eleştirel Düşünmenin Önemi ve Öğretimi, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, S. 146, Nisan 2012, ss üreselleşen dünyada bilginin hızla yayıldığı bir toplumda bilgilerin kontrol altına alınması önemli bir sorunu beraberinde getirmiştir. Gelişen ağ toplumunda ilgili, ilgisiz, doğru ve yanlış bilgiler birbiri- K ne karışmakta ve bu bilgiler toplum tarafından sorgulanmadan benimsenmektedir. Geleceğin güvenilir ve doğru bilgilere sahip bireylerini yetiştirmede bu durum önemli bir sorun teşkil etmektedir. Bu sorunun giderilmesinde düşünce odaklı bir eğitim hiç şüphesiz ideal özelliklere sahip vatandaşlar yetiştirilmesinde önemlidir. Ancak, Lipman (2003) ın vurguladığı düşünme üzerine düşünme ; yani eleştirel düşünme odaklı bir eğitim üst düzey düşünme becerilerine sahip bireylerin yetiştirilmesi yukarıda bahsedilen çağımız sorununun giderilmesinde daha büyük bir önem taşımaktadır. Bu anlamda eleştirel düşüncenin eğitim programlarına entegre olması çoğu zaman bir eğitim ideali olarak görülür (Siegel, 1992; Coombs, 1997; Haaften & Snik, 1997). Bu amaç ve ideal ile eleştirel düşünmeyi kuramlaştırmanın amacı temelde öğrencileri nitelik olarak daha iyi düşünen bireyler hâline getirmektir (Norris, 1992). Tsui (1999) e göre, öğrencilerde eleştirel düşünmeyi geliştirmek, istenen demokratik toplumu koruma ve gittikçe artan karmaşık dünyada iş gücünü artırmada oldukça önemlidir. Bu durum, bireylerin günlük düşünce yapılarını, kişisel karar ve eylemlerini değerlendirilmesine olanak tanır (Hawkins, 2006). 62

2 NİSAN SAYI 146 Haskins (2006) bireyin anlama sürecini açıklayan basit modelinde anlama sürecinin içerisinde eleştirel ve eleştirel olmayan düşünceyi aşağıdaki gibi şekillendirmiştir: Haskins (2006) in modelinde gerçek, algı, düşünme süreci ve sonuca ulaşma arasındaki ilişkiyi göstererek düşünme sürecinde eleştirel ve eleştirel olmayan düşünme biçimlerinin nasıl gerçekleştiğini açıklamaktadır. Ayrıca, birey ne kadar zeki ve ne kadar geniş bilgi birikimine sahip olursa olsun, bu özelliklerin bireyin düşünme sürecinde eleştirel olacağı anlamına gelmediğini vurgulamaktadır. Her şeyden önce öğrencilerin kendisini, düşüncesini, inançlarını tanıması ve bunların farkında olmasının eleştirel düşünebilen birey olmasında katkı sağlayan unsurlar olduğu vurgulanmaktadır (Kuhn, 1999). Haskins in modelinde oldukça basitleştirmiş olduğu anlama ve düşünme süreci esasında oldukça karmaşıktır. Bu nedenle gerek düşünmenin tanımı gerekse eleştirel düşünme ve diğer düşünme türlerinin tanımları ve birbirleriyle olan ilişkileri hakkında literatürde bir çok farklı tanım yer almaktadır. Yapılan birçok eleştirel düşünme tanımında, eleştirel düşüncenin bireylerin karar verme, değerlendirme ve belli bir yargıya varmalarını etkilediği savunulmaktadır (Ennis, 1996; Facione, 1990). Bireylerin günlük yaşamda tek başına belli bir karara ya da yargıya varması, karar ürünlerini olumsuz etkileyebilir. Bu da bireyin yaşamında yanlış tercihlerde bulunmasına sebep olacağından kişinin yaşam standartlarını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu bağlamda Lipman (2003) doğru ve etkili bir karar ya da değerlendirmede kritere bağlı bir değerlendirme yapmanın önemini vurgulamaktadır. Benzer şekilde, Demir ve diğerleri (2011) nin yaptığı çalışmada eleştirel düşünce dört boyutlu olarak ele alınmış ve en üst basamak olarak ölçüt/kriter geliştirme ilkelerinin önemli olduğu vurgulanmıştır. Dolayısıyla, kritere bağlı olarak yapılan değerlendirmeler eleştirel düşünme süzgecinden geçerek, sağlıklı birer karar ürünleri hâline gelirler. Bu sayede eğitim sistemlerinin amaçları doğrultusunda öğrencilerin eleştirel düşünme ve karar vermede etkili bir değerlendirme yapma yeteneği güçlendirilebilir (Mcmillan,1987). Eleştirel düşünme öğretimi Çağımızın okulları öğrencilerin tipik olarak nasıl düşündüğü sorununa yönelik derslerde eleştirel düşünme öğretimini ve yönetsel karar vermede eleştirel düşünmeyi ön görmektedir. Ancak, eleştirel düşünme çok karmaşık bir düşünme biçimi olduğu için öğrencilerde eleştirel düşünmenin gerçekleşmesi oldukça zaman almaktadır. Bireylerin eleştirel düşünme eğilimlerini göstermesi onların tamamen eleştirel düşündüğü anlamına gelmez. Çünkü eğilim ve tutum, beceri ve alışkanlık birbirinden farklı ama ilişkili boyutları temsil eden yapılardır. Bu bağlamda eleştirel düşünme becerilerine sahip bireylerin tamamen eleştirel düşündükleri de söylenemez. Bununla birlikte, gün- DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ 63

3 lük hayatta eleştirel düşünme alışkanlığı geliştirmek de eleştirel düşünen bireylerde gözlenen bir özellik olarak görülür. (Gündoğdu, 2009). Yapılan empirik ve teorik çalışmalarla eleştirel düşünme becerileri ile eleştirel düşünme eğilimleri arasında ilişkiler tespit edilmiştir (Facione, 2000; Sulaiman, Rahman &Dzulkifli, 2007). Beceri, daha çok bireylerin zihinsel, analitik düşünme aktivitesi olarak görülürken, eğilim ise bireylerin düşüncelerini kullanarak problemlerle ilişkili olma ve karar vermede tutarlı içsel motivasyon olarak tanımlanmaktadır (Good, 2011). Bu nedenle düşünme odaklı öğretim programlarının geliştirilmesinde eleştirel düşünme, eleştirel düşünme becerisi, eleştirel düşünme eğilimleri bilişsel ve duyuşsal bağlamda analiz edilerek, kazanımlar bu farklılıklar dikkate alınarak oluşturulmalıdır. Smith (2003) ve Bailin (2002), eleştirel düşünmenin tüm eğitim seviyelerindeki öğretim programlarında yer alması gerektiğine vurgu yapmaktadır. Schafersman (1991),eleştirel düşünmenin daha profesyonel, gelişmiş, nitelikli ve etkili bir düşünme becerisi olduğuna vurgu yaparak akran ya da aileler tarafından öğretilemeyeceğini belirtmiştir. Bu nedenle, Schafersman (1991) a göre, eleştirel düşünmenin kazandırılması formal öğretim yoluyla gerçekleştirilebilir. Ancak bu öğretim sürecinde ise, öğretmenlerin öğrencilere eleştirel düşünmenin ne olduğu hakkında öğretim yapmaları, onların eleştirel düşünen bireyler olmasını sağlamaz (Lipman, 2003). Öğrencilerin eleştirel düşünme becerisini kazanabilmeleri öğrenme süreci içerisinde kendilerinin aktif olduğu çağdaş öğretim yöntem ve tekniklerinin uygulandığı, öğrencilerin sınıf içerisinde yaptığı etkinliklerle analiz, sentez, değerlendirme ve çıkarım yapma becerilerini (Bloom, 1956; Facione, 1990) kullandığı öğrenme ortamlarında gerçekleşebilir. Muhtelif çalışmalar, ders ve öğretim tekniklerinin öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini nasıl etkilediğini göstermektedir. Tarih, fen, matematik ve yabancı dil derslerinin eleştirel düşünme becerilerinin gelişiminde olumlu etkileri bulunmuştur. Ayrıca, bağımsız proje ve grup araştırması yürütme, sunum yapma, küçük tartışma grupları ve yazılı sınavları öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerine olumlu etki etmektedir. Çoktan seçmeli sınavların ise eleştirel düşünme becerilerine olumsuz olarak etkilediği bulunmuştur. Bunun yanı sıra, farklı öğretim teknikleri eleştirel düşünme becerilerini, dersin içeriğinden daha fazla etkilemektedir (Tsui, 1999; Duron, Limbach & Waugh, 2006). Bunu gerçekleştirmek için öğretmenler sınıf içi aktiviteleri yakından takip etmelidirler. Walker (2003) eleştirel düşünme becerilerinin artırılmasında durum çalışmaları, tartışma yöntemleri, yazılı uygulamalar, sorgulama tekniklerinin önemli etkilere sahip olduğunu vurgulamaktadır. Öğrenciler, sorgulama ile bir sorunun nasıl sorulduğuna bağlı olarak sonuca ulaşmak için yorumlama, analiz ve tanımlama gibi zihinsel etkinliklerle eleştirel düşünme becerilerini kullanabilirler. Sorular, ancak etkili bir şekilde sorulur ve uygulamaya konulursa yararlı olabilir. Aynı zamanda sorular, öğrencilerin analiz, sentez ve değerlendirme yapmalarını sağlayacak şekilde sorulmalıdır. Öğretim sürecinde gerçekleşen sınıf tartışmalarıyla, öğrencilerin bir argüman üzerindeki farklı iddiaları öne sürerek, iddianın olumlu ve olumsuz yönlerinin irdelenmelerine olanak sağlanır. Yazılı metinler, sınıf içi ve dışı okumalar ise, öğrencilere düşünme süreçlerinin artırmasına fırsat veren uygulamalar olarak görülür. Yeni Öğretim Programlarını İnceleme ve Değerlendirme Raporu (2005) na göre, eleştirel düşünme eğitimi sayesinde bireyin bilgi edinme, kullanma ve üretmede, problem çözme ile birlikte geliştirmesi amaçlanan bilişsel ve duyuşsal bir özellik kazanacağı belirtilmiştir. Eleştirel düşünce ile kazanılan bu özellikler, bireyin kendini geliştir- 64

4 NİSAN SAYI 146 me ve öğrenme sürecini bireysel olarak kontrol etmesini sağlayan bir güç olarak görülür. Bu hususlar ile eleştirel düşünmenin her programda farklı yönlerine ağırlık verilerek geliştirilmesi ile eleştirel düşünen bireyin geliştirilmesi sağlanabilir. Ayrıca, eleştirel düşüncenin eğitim programlarına entegre olması akademik gelişimine önemli katkılar getirdiği söylenebilir (Lipman, 2003). Hiç şüphesiz öğretim programlarının uygulanmasında en önemli değişkenlerden biri de öğretmenlerdir. Bu bağlamda, (Thomas, 2009), öğretim sürecinde öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini geliştirmenin her şeyden önce öğretmenlerin bu becerilere sahip olması gerektiğini vurgulamıştır. Üniversiteler alternatif düşünmeyi sağlamada belirli bir sorumluluğa sahip olduğundan, özellikle öğretmen yetiştiren kurumlarda ders içeriklerinden ziyade, öğretim sürecinde öğretmen adaylarının farklı ve alternatif düşünmelerini sağlamalarına imkân sağlayacak yukarıda bahsedilen yöntem ve tekniklerin uygulandığı öğrenme ortamlarının oluşturulması önemlidir. Bu imkânların oluşması var olan ortamda sağlanan demokratik, özgürlükçü, yeniliğe açık ve eşitlikçi anlayış ile öğrencilerin eleştirel olarak düşünmeleri sağlanabilir. Bu bakımdan üniversitelerin eleştirel düşünen bireyler yetiştirmede rolü çok önemlidir. Chomsky (2007) ye göre, bir üniversitenin özgür bir toplumdaki önemi; serbest fikir alış verişine, eleştirel analize, çeşitli fikir ve görüşlerin tartışılmasına, toplumsal eylem veya bilimsel ilerlemenin sonuçlarının sorgulanmasına ve elde edilen sonuçların da dikkatli araştırmaya tabi; tutulan değerler ışığında değerlendirilmesine bağlanır. Tartışılan sorunlar ışığında eleştirel düşünen bireyler yetiştirmek için; Öğretmenler, öğrencilerinin sınıf içerisinde aktif bir şekilde katılacakları düşünme etkinlikleri planlamalıdır. Okul müdürü ve öğretmenler, öğrencilerin eleştirel düşünmelerini geliştirebilecekleri demokratik okul kültürü ve öğrenme ortamları oluşturmaya çaba göstermelidir. Öğretmenler sınıf içi etkinliklerle öğrencilere eleştirel olarak nasıl düşünmesi gerektiğini göstererek rol model olmalıdır. Öğrencilere bilginin ezberlenerek elde edilmesinden ziyade onu eleştirel biçimde düşünerek ve sorgulayarak elde etme becerisi kazandırılmalıdır. Öğrencilere sadece okul yaşamında değil, günlük hayattaki karşılaştığı olaylara ve sorunlara yönelik sorgulayıcı bir anlayış yani eleştirel bir ruh kazandırılmalıdır. Kaynakça Bailin, Sharon (2002). Critical Thinking and Science Education. Science & Education 11: Bloom Benjamin S. and David R. Krathwohl (1956). Taxonomy of Educationa lobjectives: TheClassification of EducationalGoals, by a committee of collegeanduniversityexaminers. Handbook I: Cognitive Domain. New York: Longmans, Gren. Chomsky, Noam (2007). Demokrasi ve Eğitim. İstanbul: BGST Yayınları Coombs, Jerrold R. (1997).Rorty, Critical Thought, and Philosophy of Education. Philosophy of Education tarihinde adresinden erişimiştir. Demir, Metin., Bacanlı, Hasan., Tarhan, Sinem & Dombaycı, Mehmet Ali (2011). Quadruple Thinking: Critical Thinking. Procedia Social and Behavioral Sciences 12, Duron, Robert.,Limbach, Barbara &Waugh, Wendy (2006). Critical Thinking Framework For Any Discipline. International Journal of Teachingand Learning in HigherEducation, 17(2), Ennis, Robert Hugh (1996). Critical Thinking. US: Prentice-Hall, Inc Facione, Peter A. (2000). The Disposition Toward Critical Thinking: Its Character, Measurement, and Relationship to Critical Thinking Skill. Lnformal Logic, Vol. 20, No Facione, Peter A. (1990). The California Critical ThinkingSkills Test: College Level Technical Report #1-- ExperimentalValidationand Content Validity. ERIC Document ED DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ 65

5 Good, Johnny L. (2011). Teaching Truth-Seeking Skills. InTheAmerican Center For Teaching Crıtıcal Thinking to Students with Learning Disabilities tarihinden adresinden erişilmiştir. Gündoğdu, Hakan (2009). Eleştirel Düşünme ve Eleştirel Düşünme Öğretimine Dair Bazı Yanılgılar. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (2), Haaften, Wouter Van &Snik, Ger (1997). Critical Thinking and Foundational Development. Studies in Philosophy and Education, 16: Haskins, Greg R. (2006). A Practical Guide to Critical Thinking tarihinde adresinden erişilmiştir. Hawkins, Judith (2006). AccessingMulticulturalIssues Through Critical Thinking, Critical Inquiry, and the Student Research Process. Urban Education, 41: 169. Kuhn, Deanna (1999). A Developmental Model of Critical Thinking. Educationalresearcher, 28: 16. Lipman, Matthew (1988). Critical Thinking: What can it be?.publication, Series 1 No. 1. Lipman, Matthew (2003). Thinking in Education (Second Edition).UK: Cambridge University Press. McMillan, James H. (1987). EnhancingCollegeStudents Critical Thinking: A Review of Studies. Research in HigherEducation, Vol. 26, No. 1 Norris, Stephen P. (1992). Bachelors, Buckyballs, and Ganders: Seeking Analogues for Definitions of Critical Thinker. Philosophy of Education tarihinde adresinden erişimiştir. Schafersman, Steven D. (1991). An Introductionto Critical Thinking tarihinde adresinden erişilmiştir. Siegel, Harvey (1992). On Defining Critical Thinker andjustifiying Critical Thinking. Philosophy of Education tarihinde edu adresinden erişimiştir. Smith, Gerald F. (2003). Beyond Critical ThinkingAnd- DecisionMaking: Teaching Business Students How ToThink. Journal of Management Education, 27: 24. Sulaiman, Wan Shahrazad Wan., Rahman, WanRafaei Abdul &Dzulkifli, MariamAdawiah (2007). Relationshipbetween Critical Thinking Dispositions, Perceptions towardsteachers, Learning Approachesand Critical Thinking Skills among UniversityStudents. The 4th International PostgraduateResearchColloquium th, Bangkok, Thailand Thomas, Ian (2009). Critical Thinking, Transformative Learning, SustainableEducation, and Problem-Based Learning in Universities.Journal of Transformative Education 7: 245 Tsui, Lisa (1999). Courses andinstructionaffecting Critical Thinking. Research in HigherEducation, 40(2). Walker, Stacy E. (2003). Active Learning Strategies to Promote Critical Thinking. Journal of Athletic Training, 38(3): Yeni Öğretim Programlarını İnceleme ve Değerlendirme Raporu (2005) tarihinde ilkogretim-online.org.tr/vol5say1/yenimufredat_raporu[1].pdf adresinden erişilmiştir. 66