Giriş. Bu belge iki bölümden oluşmaktadır.

Transkript

1 Giriş Yargılamanın aşırı uzun sürmesi, pek çok Avrupa ülkesinde karşı karşıya kalınan önemli bir sorundur. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 6. maddesi uyarınca, mahkemeler iş yüklerini makul bir süre zarfında tamamlamakla yükümlüdür. Makul sürede yargılanmaya ilişkin bu maddenin ihlal edilmesinin önüne geçmek adına, CEPEJ Saturn Merkezi, misyonunun bir parçası olarak, Üye Devletlerde bu konuda yöntemler geliştirilmesi ve önlemler alınmasına yardımcı olmaktadır. Bu araçlardan biri de yargılamanın aşırı uzun sürmesinin önüne geçmek adına dikkate alınması gereken 63 rehber ilkenin gösterildiği bir listenin temin edildiği Adli Zaman Yönetimine İlişkin Saturn Rehber İlkeleri dir. Aynı konudaki bir diğer araç ise Mahkemelerde Saturn Zaman Yönetimi Araçlarının Uygulanması na ilişkin Kılavuzdur. Bu kılavuz, 63 rehber ilke arasından başlangıç için öncelikli olan 15 inin uygulanmasında atılacak adımları konu almaktadır. Bu 15 rehber ilke farklı yargı kollarında faaliyet gösteren mahkemelerin kendi başlarına başarılı bir şekilde uygulayabilecekleri unsurları ele alıyor oldukları için seçilmişlerdir. Bu çalışma, sözü edilen 15 rehber ilkenin uygulanmasına yardımcı olmak adına hazırlanmıştır ve bu rehber ilkeleri hayata geçirmek üzere somut adımlar atmış olan mahkemelere ilişkin yorum ve örneklerin bir araya getirildiği yaşayan bir belgedir. Bu nedenle, mahkemelerin bu rehber ilkelerden faydalanmaları ve bu belgeyi taze örnekler ve yorumlarlarla devamlı surette güncel tutmak adına, elde ettikleri sonuçlar konusunda CEPEJ Saturn Merkezini bilgilendirmeleri önemle tavsiye edilmektedir. Bu belge iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm, Saturn öncelikleri dediğimiz 15 rehber ilkeyi konu eder. İlkelerin her birine yönelik olarak CEPEJ in mevcut bilgileri arasından yorumlar ve örnekler seçilmiştir. Sözü edilen yorum ve örnekler şu kaynaklardan elde edilmiştir: a) Son döneme ait (2011) Adli zaman yönetimine ilişkin CEPEJ rehber ilkeleri raporları ; b) 2006 yılında hazırlanan Adli zaman yönetimine ilişkin en iyi uygulamalar hülasası ; c) Adalet Sistemlerinin Zaman Yönetimi: Kuzey Avrupa Çalışması (2007); d) Avrupa Yargı Konseyleri Ağı nın Zaman Yönetimi Raporu (2011). CEPEJ 2010 Avrupa Yargı Sistemleri Raporu da dikkate alınmıştır. Başlangıç İçin Öncelikli 15 SATURN Rehber İlkesine İlişkin Kısa Açıklama ve Uygulama Örnekleri Planlama ve Bilgi Toplama Rehber İlke 1 1

2 Yargılama işlemlerinin ne kadar zaman alacağı hem genel düzeyde (belirli dava türlerinin standart/ortalama süresinin veya belirli mahkeme türlerinin yürüttüğü işlemlerin standart/ortalama süresinin planlanması) hem de somut işlemler düzeyinde planlanmalıdır. Finlandiya - Yüksek İdare Mahkemesi Ortalama yargılama süresi olarak 10 ay belirlenmiştir. Ayrıca, davaların yüzde 25 inin dört haftadan kısa süre içinde, davaların yüzde 35 inin ise 6-9 ay içinde karara bağlanması hedeflenmektedir yılı için belirlenen hedeflerden biri de Finlandiya Yüksek İdare Mahkemesi nde ve Finlandiya daki genel mahkemelerde toplam yargılama sürelerine özel hassasiyet gösterilmesi ve özellikle de bir yıldan uzun süredir beklemede olan davaların işlemlerinin hızlandırılmasıdır. Temyiz mahkemeleriyle ilgili hedef ise, münferit mahkemelerin yargılama süreleri arasındaki farklarının azaltılmasıdır. Amaç, temyiz mahkemelerindeki en uzun yargılama süresi ile en kısa yargılama süresi arasındaki farkın altı aydan uzun bir süreden (2005 yılında), 2006 yılında 5,5 aya indirilmesidir. Finlandiya Bölge Mahkemelerinde ceza davalarındaki süre sınırı 3,1 aydır, mahkeme celbi başvurusunun uzun sürdüğü davalarda ise 7,9 aydır. Hemen hemen bütün bölge mahkemeleri için davaların yüzde 50 sinin iki ay içinde sonuçlandırılmasına yönelik bir süre sınırlaması getirilmiştir. Yargılama süresi, davaların yüzde 10 unda 9 ayı aşmamalıdır. Bölge mahkemeleri hâlihazırda gecikmiş durumda olan davaları tespit ederek mümkün olduğunca hızlı bir şekilde işleme koymayı da hedeflemelidir. (Kaynak: CEPEJ (2007), Yargı sistemlerinde zaman yönetimi: Kuzey Avrupa üzerine bir inceleme, CEPEJ (2007), s. 18). Rehber İlke 2 Yargılama sürecinin zaman yönetimi ile tarihlerin belirlenmesi veya usule ilişkin olarak atılması planlanan tüm adımların zamanlamasının hesaplanması konusunda adliye kullanıcıları ile irtibat kurulmalıdır. Norveç - Nedre Romerike Tingrett Taraflar, yargılama sürecinde zaman yönetimi ve tarihlerin belirlenmesi veya gelecekteki tüm usul işlemlerinin tahmini süreleri konusunda kendilerine fikir danışılması hakkına sahiptir. Yukarıda belirtildiği üzere mahkeme, özel hukuk davalarında planlama toplantıları düzenler. Ceza davalarında ise savcılık benzeri bir planlama görevini yerine getirir. Bu toplantılara avukatların yanı sıra bilirkişiler de katılır. Ancak, mahkeme tarafından yapılan planlamanın, başkaları tarafından temsil edildikleri takdirde tarafların kendilerine danışılmasını içermediği görülmektedir. Taraflarla avukatların görüşmesi ve müvekkillerinin çıkarlarını avukatlar için geçerli olan iyi uygulama kurallarına uygun şekilde yansıtmaları beklenmektedir. Bununla birlikte, Norveç teki anlayışa göre davaların hızla sonuçlandırılması kamu yararınadır. Tarafların her biri ve onların avukatları davanın geciktirilmesinin kendi çıkarlarına olduğu konusunda anlaşmaya varsalar bile kamu yararı, çatışmanın sona erdirilmesi ve tarafların kendi yaşamlarına devam etmeleri yönünde motive edilmeleri anlamına gelir. Bütün davaların kısa zaman sonrasına takvimlendirilmesi avukatlar ve taraflar arasında süreyle ilgili müzakere yürütülmesi için pek az zemin bırakmaktadır. Norveç te zaman planlamasının esas amacı, ulusal yetkili makamlar tarafından belirlenen süre standartlarıyla belirlenen yargılama süresiyle ilgili olarak müzakere etmemek, belirlenen standartlara uygun olmaları için işlemlerin nasıl gerçekleştirilmesi gerektiğini planlamaktır. Bu tür planlama görevleri genellikle teknik bir niteliğe sahiptir ve tarafların bu konuda katkıda bulunabilme olanakları sınırlı olabilmektedir. (Kaynak: CEPEJ (2011), Yargı sistemlerinde zaman yönetimi: Kuzey Avrupa üzerine bir inceleme, CEPEJ (2011) 1, s. 32). Müdahale 2

3 Rehber İlke 3 Adli zaman çizelgelerine ilişkin standartlar veya hedeflerden sapmalar olduğunun fark edilmesi veya sapmalar olacağının öngörülmesi halinde, bu sapmaların nedenlerini ortadan kaldırmak adına derhal harekete geçilmelidir. İsviçre - Dorneck-Thierstein Bölge Mahkemesi (asliye hukuk ve ceza mahkemesi) İki yıldan daha uzun süre öncesine dayanan davaların listesi her altı ayda bir (30 Haziran ve 31 Aralık) basılır. Solothurn Kantonu mahkemeleri, bu davaların işlem süreleriyle ilgili İdare Mahkemesi Komisyonu na bir gerekçe sunmak zorundadır. Bu nedenle Dorneck-Thierstein Bölge Mahkemesi, listede mümkün olduğunca az sayıda davanın yer almasına dikkat etmek zorundadır. 30 Haziran 2010 tarihi itibariyle listede yargılama süreleri 27 ila 32 ay arasında değişen 5 dava bulunmaktadır. Bunlardan üçünde, yargılama takip eden altı ay içinde gerçekleşecektir. Davalardan birinde, şikayete verilecek yanıtın teslimi için uzatılması mümkün olmayan bir süre tespit edilmiştir. (Kaynak: CEPEJ (2011), Yargı sistemlerinde zaman yönetimi: Kuzey Avrupa üzerine bir inceleme, CEPEJ (2011) 1, s. 42). Rehber İlke 4 Toplam yargılama süresi nedeniyle kişilerin makul bir zaman zarfında yargılanma haklarının ihlal edilmesine yol açabilecek davalara özel ihtimam gösterilmelidir. İngiltere - Londra Merkez Adli Yargılama Merkezi İdare, belirlenen sürelere uyulması ve tarafların işlem yapmadan geçirecekleri uzun zaman dilimlerinin söz konusu olmaması hususunda hâkimlere destek olmalıdır. Eğer bir davanın tarafı, uygulanan zaman diliminin işlemleri makul olmayan biçimlerde uzattığına inanıyor ise bu konuda başvuruda bulunabilir. Bununla birlikte, Hukuk Muhakemeleri Usul Kurallarına göre davaların işlem süreleri belirlenirken davanın bütününün gecikmesi öngörülmemektedir. pilot mahkemede / kurumda uygulanmasına ilişkin raporlar, CEPEJ (2011) 1, s. 10). Rehber İlke 5 Yargılama esnasında herhangi bir faaliyetin gerçekleştirilmediği sürelerin (bekleme zamanı) çok uzun olmasını önlemek adına izleme yapılmalı ve bu tür uzun sürelerin söz konusu olması halinde işlemlerin hızlandırılması ve gecikmenin telafi edilmesi için özel çaba gösterilmelidir. Avusturya - Linz Bölge Mahkemesi Elektronik kayıtlarında üç aydan uzun süre boyunca hiçbir yeni giriş yapılmamış olan davalar otomatik olarak bir kontrol listesine aktarılır. Bu liste her ay kontrol için mahkeme başkanına, hâkimlere ve onlara bağlı personele gönderilir. derlemesi, CEPEJ (2006), 13, s. 11). Çek Cumhuriyeti - Prag Bölgesi Her mahkemenin başkanı, eski davalardaki (3 yıldan eskiye dayanan) yargılama sürelerini düzenli olarak (her altı ayda bir) kontrol etmektedir. Her hâkim, bu konuda gerekçelerini sunmak zorundadır. Başkan çeşitli 3

4 tedbirler alabilir genellikle ilgili hâkimin dava üzerinde derhal çalışmaya başlaması yönünde bir direktif verir. Yüksek mahkemeler ve Adalet Bakanlığı tarafından uygulanan başka türlü kontrol mekanizmaları da mevcuttur. derlemesi, CEPEJ (2006), 13, s. 9). Bilgilerin toplanması Rehber İlke 6 Mahkemeler, yargılamanın önemli basamaklarına ilişkin bilgileri toplamalı ve bu basamaklar arasında geçen süreyi kayıt altına almalıdır. İzlenen bu basamaklar çerçevesinde Zaman Yönetim Kontrol Listesinin Dördüncü Göstergesi işlenmelidir. İspanya - Barselona 3 no lu Ticaret Mahkemesi Her mahkeme her üç ayda bir beklemede olan davalarla ilgili istatistikler hazırlamak zorundadır; bu istatistikler Consejo general del poder judicial (Yargı Konseyi) tarafından yayınlanır. derlemesi, CEPEJ (2006), 13, s. 12). Rehber İlke 7 Toplanan bilgiler, çalışmalarında kullanmak üzere mahkemelere, hakimlere ve adaletin yönetiminden sorumlu olan merkezi makamlara temin edilmelidir. Bilgiler uygun formatta olmak kaydıyla taraflar ve kamuoyuyla da paylaşılmalıdır. Macaristan - Veszprem Belediye Mahkemesi Yüksek mahkeme, alt mahkemelerin aylık raporlarını izler ve 2 yıldan uzun süredir beklemede olan davaların sonuca bağlanması için aylık denetimlerde bulunur. derlemesi, CEPEJ (2006), 13, s. 9). Norveç - Midhordland Tingrett Bölge Mahkemesi Bölge mahkemesi başkanı aylık incelemelerde bulunarak mahkemenin toplam işlem saatlerini gösteren aylık istatistik raporunu edinir. Tarafların Hâkim Denetleme Konseyi ne hâkimle ilgili şikayette bulunabilmelerine olanak sağlayan bir prosedür mevcuttur. derlemesi, CEPEJ (2006), 13, s. 9). Sürekli analiz Rehber İlke 8 Toplanan tüm bilgiler sürekli olarak analiz edilmeli ve performansın izlenmesi ve geliştirilmesi alanında kullanılmalıdır. İsveç - Bütün İsveç mahkemeleri Vera isimli yeni elektronik dava yönetimi sistemini kullanmaya başlamıştır. Vera veri tabanı sayesinde farklı amaçlarla bilgi derlemek 4

5 mümkün olabilmektedir. SIV (Vera istatistik) sistemi aracılığıyla Vera bünyesindeki bilgiler arasında arama yapılabilmekte ve mahkemelerden elde edilen raporlara dayanılarak veri özetleri elde edilebilmektedir. Vera da saklanan bütün veriler yalnızca istatistik raporlarının hazırlanmasında kullanılmamaktadır; sistemdeki araçlarla başka analizlerin yapılması da mümkündür. Örneğin, Vera nın arama işlevi kullanılarak belirli bir kişinin taraf olduğu bütün yasal işlemleri sunan bir özet rapor hazırlanabilmektedir. Vera nın arama işlevi ve SIV raporları örneğin Excel hesaplama işlevlerinin de yardımıyla farklı amaçlar doğrultusunda da kullanılabilmektedir. Bu tür prosedürlere örnek olarak belirli bir mahkemenin veya mahkemedeki bir dairenin idari süre sınırlamalarıyla ilgili durumunu gösteren bir modelin üretilmesi gösterilebilir. Şu anki ana mesele, faydalı bilgi türlerinin tanımlanmasıdır. (Kaynak: CEPEJ (2007), Yargı sistemlerinde zaman yönetimi: Kuzey Avrupa üzerine bir inceleme, CEPEJ (2007), s. 46). İngiltere - Yüksek Mahkeme Kraliçe Yargıçlar Dairesi Yönetimle ilgili bilgilerin toplanması sayesinde öncelikler yeniden değerlendirilir ve kaynaklar yeniden dağıtılır. Yönetimle ilgili bu performans bilgilerinin toplanmaması halinde sorunlar tanımlanamayacak ve performanstaki düşüşler devam edecektir. pilot mahkemede / kurumda uygulanmasına ilişkin raporlar, CEPEJ (2011) 1, s. 9). Rehber İlke 9 Analizlerin sonuçlarına ilişkin en az yılda bir kez olmak kaydıyla periyodik raporlar hazırlanmalı ve bu raporlarda uygun tavsiyelere yer verilmelidir. İsveç - İsveç ulusal Mahkeme İdaresi, farklı davalarda kullanılan güncel ortalama süreleri ve altı ve on iki aydan daha eski davaları dikkate alarak istatistiksel takipte bulunmaktadır. Ulusal Mahkeme İdaresi, işleyiş planlaması ve takip süreçlerinde destek sağlayan araçlar geliştirmek suretiyle de mahkemelere yardımcı olur. Mahkemeler kendi takip süreçlerine sahiptir ve çoğunluğu belirli bir süredir beklemede olan davalar hakkında raporlar yayınlar. Bu raporlarda örneğin gecikmenin gerekçelerine ilişkin açıklamalar bulunabilir. (Kaynak: CEPEJ(2007), Yargı sistemlerinde zaman yönetimi: Kuzey Avrupa üzerine bir inceleme, CEPEJ (2007), s. 18). Saptanan hedefler Rehber İlke 10 Daha üst düzeyde (ulusal, bölgesel) belirlenen standart ve hedeflerin yanı sıra, bireysel olarak mahkemeler düzeyinde de özel hedefler belirlenmelidir. Bu hedeflerin belirlenmesi sürecine aktif şekilde önderlik 5

6 etmeleri veya katılmaları adına, mahkemelere gereken yetki ve bağımsızlık tanınmalıdır. İngiltere - Londra Merkez Adli Yargılama Merkezi Adliye müdürleri, yerel hedeflerin belirlenmesi sürecinde yerel hâkimlerle işbirliği içinde çalışılmasını sağlamalıdır. Hâkimlerin günlük çalışmalarının düzenlenme biçimi ve hâkimlerin öncelikli konularla ilgilenmesi belirleyici önemde olduğu için adliye müdürüne tam özerklik tanınamaz. Ara uygulamalar, ihtiyati tedbirlerle ilgili acil konular ve yürütmenin durdurulmasına ilişkin uygulamalar için yerel hedeflerin belirlenmesinde ilerleme kaydedilmiştir. Yerel yargı listeleme politikasında ailesel konular dahil olmak üzere yerel düzeyde mutabık kalınan hedeflere yer verilmekte ve bu da belirli bir hedef dönem içinde listeye alınması gereken dava sayı ve türleriyle ilgili olarak idari personele gerekli bilgileri sağlamaktadır. pilot mahkemede / kurumda uygulanmasına ilişkin raporlar, CEPEJ (2011) 1, s. 11). Rehber İlke 11 Hedefler amaçların açık tanımını içermeli ve ulaşılabilir olmalıdır. Hedefler yayımlanmalı ve periyodik olarak yeniden değerlendirilmeye tabi tutulmalıdır. İngiltere - Yüksek Mahkeme Kraliçe Yargıçlar Dairesi Yıllık hedefler ile bu hedefler karşısında gerçekleşen performansa ilişkin bilgiler yayınlanmaktadır. Bu hedefler her yıl, bir önceki yılın sonuçlarının değerlendirilmesinin ardından yeniden belirlenmekte ve bu hedeflerin erişilebilir olduğu düşünülmektedir. Bazı yerel hedefler ve bunlarla bağlantılı performans da kamuoyunun ve diğer mahkeme kullanıcılarının dikkatine sunulmakta ve söz konusu performans, kullanıcı grubu toplantılarında tartışılmaktadır. pilot mahkemede / kurumda uygulanmasına ilişkin raporlar, CEPEJ (2011) 1, s. 9). Rehber İlke 12 Hedefler, mahkemenin performansının değerlendirilmesinde de kullanılabilir. Hedeflere ulaşılamaması halinde, durumun telafi edilmesi adına somut adımlar atılmalı ve eylemler gerçekleştirilmedir. İngiltere - Londra Merkez Adli Yargılama Merkezi Ulusal hedefler her şeyden önce mahkemenin performansının değerlendirilmesinde kullanılmaktadır; çünkü bütün mahkemeler bu hedefler dikkate alınarak değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Yerel hedefler, performans ölçümünde de kullanılmaktadır. Kullanıcının bakış açısından yaklaşıldığında da bu hedefler daha az önemli değildir; ulusal ve yerel hedefler arasındaki ilişki iç içe geçmiştir. Örneğin, devamı gelmeyen dava yönetimi duruşmalarıyla ilgili hedefin tutturulamaması, ana duruşmalara da önemli ölçüde etki edebilmekte ve mahkeme performansına olumsuz şekilde yansımaktadır. pilot mahkemede / kurumda uygulanmasına ilişkin raporlar, CEPEJ (2011) 1, s. 11). Kriz yönetimi Rehber İlke 13 6

7 Mahkeme düzeyinde belirlenmiş olan hedeflerden önemli derecede sapma olması halinde, sorunun nedeninin hızlı ve yeterli şekilde ele alınmasına yönelik özel araçlar mevcut olmalıdır. İngiltere - Yüksek Mahkeme Kraliçe Yargıçlar Dairesi Yerel hedeflerle ilgili sonuçlar üst düzey yönetime sunulmaktadır; hedeflerin tutturulamamasından mahkemeler sorumludur ve söz konusu başarısızlığın düzeltilmesi için bir öneri ve plan geliştirmesi talep edilir. Yöneticilerin proaktif olmaları ve en erken aşamada telafi edici tedbirler almaları büyük önem taşımaktadır. pilot mahkemede / kurumda uygulanmasına ilişkin raporlar, CEPEJ (2011) 1, s. 9). Taraflar ve avukatlarla zamanlama konusunda anlaşılması Rehber İlke 14 Mümkünse hakim, usule ilişkin takvim konusunda tüm taraflarla anlaşmaya varmaya çalışmalıdır. Bu çerçevede, kendisine gereken nitelikteki adli personel (katip) ve bilgi teknolojileri temin edilmelidir. İtalya - Turin Asliye Mahkemesi İtalya da adli işlemlere son dönemde getirilen reformlar her bir hâkimin tüm adli işlemlerin başlangıcında sürece ilişkin bir takvim çizmesi ihtiyacını da beraberinde getirmiştir. Bu takvimler kapsamında avukatların tavsiyelerini göz önünde bulunduran hâkim, sürecin her bir adımının ne zaman gerçekleşeceğini öngörür ve tahmin eder. Dahası, Başkan tarafından dolaşıma sokulan rehber ilkelere göre, her bir hâkim, tarafları sulhe teşvik etmelidir. Bu duruşmalar sırasında hâkimler dostane bir çözümün getireceği avantajları taraflara anlatırlar ve aynı zamanda izlenecek yolun ne olabileceğini de betimlerler. pilot mahkemede / kurumda uygulanmasına ilişkin raporlar, CEPEJ (2011) 1, s. 20). Rehber İlke 15 Üzerinde anlaşmaya varılan takvime mümkün mertebe sadık kalınmalı ve sapmalar önemli gerekçesi olan nedenlerle sınırlı kalmalıdır. Esasen, önceden belirlenmiş olan sürenin uzatılması yalnızca tüm tarafların kabul etmesi veya adaletin menfaatinin gerektirmesi halinde mümkün olmalıdır. Danimarka - Esbjerg Bölge Mahkemesi Mahkeme yargılama süreci sırasında gereksiz ertelemelerden kaçınmak üzere davanın takvimini planlamak için savcı ve savunma avukatı ile toplantılar düzenler. derlemesi, CEPEJ (2006), 13, s. 15). 7