EMEKLİLİK YAŞI VE ÇALIŞANLARıN EMEI<LİLİI<

Transkript

1 EMEKLİLİK YAŞI VE ÇALIŞANLARıN EMEI<LİLİI< HAKKı Yüksel AKKAYA '.' Özet: Emeklilik hakkı so,~val politikanın vc so.'yal giivcnlik sisıcmlcrinin en (jneııtli ilkelerinden hiridir. Son ytllarda. sosyal giivcnlik sislcl11il1il1 krizimlen sö:: edilerek. ç(/iişanlarll1 emeklilik hakkı kısıılanmaya çalıştımokıadır. Bıı tii,. diizenlemelerdeıı en jjnemlisi ise emeklilik yaşi/1in yükseltilmesidir. 1'iirk~ve de 1711 süreçten efkilenmi.y. emeklilik yaşl111 yükselterek smyal güvenlik sisteminin.finans/j/an sorununu çözmeye çalışmışlli'. Ancak. hu ı~ljgııla/j1a, çalışanlarm hem daha fa::la ça!tşi1wsi. hcııı de emeklilik hakkmı kayhetmesi onlamma gelmektedir. Bu Illakalede. emeklilik hakkı. di{:er iilkelerle karşt!aştlrl11a!t hir de{~erlel1dirme yapt!orak.!arı/şi/lıcak II/". Anahtar Kelimeler: Emeklilik hakkı. emeklilik yaşı, so.'yal giivenlik. so.\)'ol polilika, koruma. GİRİş Çağdaş devletlerde emeklijik hakkı, sosyal güvenlik sistemlerinin olmazsa olmaz ilkelerinden biri olmuştur. Bu nedenle. ikinci Dünya Savaşı'nı izleyen yıllarda evrensel bir boyut kazanııııştır. Ancak. 1980'li ve 1990'1, yıllarda sosyal güvenliğin krize girdiğinden söz edilerek. linansal kaygılarla emeklilik hakkıllı edinme daha ileri yaşlara bırakılmaktadır. Türkiye de sosyal güvenlik sisteminin içine girdiği krizi, emeklilik hakkının edinimini daha ileri yaşlarn erteleyerek aşmaya çalışmaktadır. Bu yazıda. 25JL 1999 tarih ve 4447 sayılı yasa ile Tiirkiye~deki emeklilik yaşınııı yeniden düzenlcnmesinin emeklilik hakkına olan etkisi incelenmeye çalışılacaktır. Buııu nçıkça onaya koyabilmek için. kısaca da olsa, emeklilik hakkı ile ilgili olarak uluslanırası alandaki ve Tiirkiye~deki gelişmelere değinilecektir. SOSYAL GÜVENLİK VE EMEKLİLİK HAKKı Sosyal giivenlik olgusu, özde bireyin karşıla~acağı ve ya~amı için tehlike o luşturan olaylara karşı bir güvence olup. tehlikeylc karşılnşaıı ve yoksulluğa diişen bireye asgari bir glivence sağlamayı amaçlamaktadır. 13u nedenle de sosyal giivenlik politikalarının temelini ekonomik ve sosyal risklerin bireyler üze- Mersin Üniversitesi. Unı. iktisatbölümü Üğrctıııı liyl'sı imum l/itklılrl ri/ltl!ı. Cilı i J

2 146 İnsan Hakları Yılhğı rindeki etkilerini giderme çabaları oluşturmaktadır. Bu riskler ise, bireyin gelirlerinin azalması ve/veya giderlerinin artmasına neden olmaktadır. Çalışma gücünii olumsuz yönde etkileyen hastalık, yaşlılık ve sakatlık gibi fizyolojik riskler; çalışma gücünü etki lememekle birlikte onun kullan ım ını önleyen işsizi ik bu türden risklerdir. Bu risklerle karşılaşan birey geçici ya da sürekli olarak gelirden yoksun kalmakta, ekonomik güvensizi ik ortam ına iti Im iş olmaktad ır (Güzel ve Okur, ı 999). İşte bu nedenle, sosyal güvenliğin doğuşunun temel nedeni, ekonomik yönden güçsüzleri, insanca yaşamak için yeterli gelirleri olmayanları korumak olmuştur. Böylece, sosyal güvenlik aracılığı ile toplumda yoksul ve muhtaç insanlara yardım ederek onlara insan onuruna yaraşır en az yaşam düzeyi sağlanmaya çalışılır (Akad, ı 992: 5-6). Çünkü, hukuk devletinin amaç edindiği kişinin korunması, toplumda sosyal güvenliğin ve sosyal adaletin sağlanmasıyla gerçekleşebilir. Bu nedenle de, sosyal güvenlik, sosyal hukuk devleti içerisinde yer alan ve bu i Ikeyi oluşturan temel kavramlardan ve haklardan birisidir. Kişinin korunmasından başlayarak sosyal güvenlik ve sosyal adalet ilkelerinden geçen çizginin vardığı nokta ise, sosyal hukuk devletinin gerekli ortamı yaratma görevinde somutlaşmaktadır (Akad, ı 992: 6-8). Bu, bir bakıma, insana yaşamın türlü durumları karşısında, aşırı bir muhtaçlığa düşmeden ve özgürlüğünden fedakarlık ettinneden insana yaraşır bir varlık düzeyi sağlamaya yönelik kamusal, sosyal düzenleme ve önlemler bütünü olan sosyal güvenlik sisteminin dayanağıdır. Sosyal güvenlik sisteminin olmazsa olmaz ilkelerinden biri olan emeklilik hakkı, genellikle yaşlılık sigortası ile eş anlamlı kullanılmakta; amacı, belli bir yaşa ulaşma nedeniyle çalışma gücü azalan kişiye iş hayatından çekilerek çalışmadan yaşamını sürdürme ve dinlenme olanağı sağlamak olarak belirtilmektedir (Güzel ve Okur, 1999: 278). Çalışma gücünü azaltan riskler ise, mesleki, fizyolojik, sosyal ve ekonomik riskler olup, sosyal giivenlik hakkının ve onun bir parçası olan emeklilik hakkının da kaynağını oluşturmaktadır. Emeklilik hakkı, hastalanma, sakatlanma, yaşlanma nedeniyle çalışamayacak durumda olanlar i le beli i süre çalışarak artık çalışmak istemeyen leri ilgi lendiren, çalışanı fizyolojik, sosyal ve ekonomik risklere karşı korumayı amaçlayan bir haktır. Hastalık, sakatlık veya yaşlılık nedeniyle çalışamaz duruma gelen birey gelir elde etme olanağından da yoksun kalmaktadır. Bu, iş görememezlik nedeniyle gelir kaybı riski ile karşılaşan bireyin güvence altına alınması gerekmektedir. Bu güvenceyi sağlayan en önemli hak ise, emeklilik hakkı olmaktadır. Bu nedenle de uluslararası alanda emeklilik hakkının yaygınlaştırılması için önemli düzenlemelere gidilmiştir. EMEKLİLİK HAKKıNıN EVRENSEL BOYUTLARI Emeklilik hakkı, sosyal güvenliğin, çağdaş uygarlığın ortak soruıııı ve ulaşılması gereken hedeflerinden biri olmuştur. Bu alandaki politikaların gelişimi,

3 Emeklilik )'aşı nı Ço!tşanlarll1 I:'mekfifik liakkl 147 emeklilik hakkına evrensel bir boyut da kazandırmaktadır. Emeklilik hakkının evrensel boyut kazanması özellikle ikinci Dünya Savaşı'ndan sonraki dönemde hız kazanmıştır yılında Roosevelt ve Churchi i tarafından savaş sonu şaıtlarını belirlemek için kurulan Atlantik Paktı, herkese daha fazla sosyal güvenlik sağlamak için tüm uluslar arasında ekonomik alanda tam bir işbirliği kurulması gerektiğini açıklarken (Güzel ve Okur, 1999: 37), dolaylı da olsa sosyal güvenliğin olmazsa olmaz ilkelerinden biri olan emeklilik hakkının geliştirilmesini de önermiş olmaktadır yılında Filadelfiya'da toplanan ve sosyal güvenlik kavramının Uluslararası Çalışma Örgütü'nün (UÇÖ) resmi belgelerinde ilk kez yer almasını sağlayan 28. Uluslararası Çalışma Konferansı'nın tüm hükümetlere en az geçim olanaklarını güvence altına alacak olan bir sosyal güvenlik sisteminin benimsenmesini öneren ve UÇÖ'niin ı 02 sayılı Sözleşmesinin kaynağını da oluşturan 10 Mayıs i 944 tarih ii Fi ladeltiya Bildirisi. emekli lik hakkının evrensel boyut kazanmasına büyük katkıda bulunmuştıır, Daha sonra da değinileceği gibi, UÇÖ'nün 102 sayılı Sözleşmesi'nin sosyal güvenlik açısından asgari norm olarak kabul ettiği dokuz temel riskten birisi yaşlılıktır (Güzel ve Okur. 1999: 37-38). Birleşmiş Mi lietler Genel Kurulu tarafından i O Aralık 1948 tarihinde kabul edilen insan Hakları Evrensel Bildirisi'nin 25. maddesi bu konudaki ilk evrensel düzenlemed ir. Bu maddeye göre, "Her kişin in gerek kend isi gerekse ai lesi için yiyecek. mesken, tıbbi yardım ve gerekli sosyal hizmetler dahilolmak üzere. sağlık ve refahıııı sağlayacak bir yaşama düzeyine ve (... ) yaşlılık hallerinde (...) sosyal güvenliğe hakkı vardır". Bildirinin bu maddesi, kişiye. hem yeterli bir yaşam düzeyine sahip olma hakkını. hem de bu risklere karşı özel bir koruma isteme hakkını tanımaktadır (Güzel ve Okur, 1999: 38-39). Bu risklerden biri de yaşlılık riski olduğundan, bu riske karşı özel bir koruma isteme hakkı, yani e meklilik hakkı tanıııınaktadır. Emeklilik hakkı ile ilgili en önemli belgelerden biri yılında 35. Uluslararası Çalışma Konferansı tarafından kabul edilmiş olan '''Sosyal Güvenliğin Asgari Normlarına İlişkin 102 Sayılı Sözleşme"dir. Bu sözleşme ile 1944 tarihli Filedelfıya Bildirgesinde yer alan öneriler gerçekleşmiştir. Sözleşnıede sayılan dokuz riskten biri de yaşlılıktır. Sözleşnıeyi onaylal11ak isteyen bir devlet, bu dokuz riskten en az üçüne karşı bir konıma sağlamak zorundadır. Ancak kabul edilecek üç riskten birinin, işsizlik. yaşlılık, iş kazası ve meslek hastalığı, sakatlık veya ölüm risklerinden biri olması gerekir. Sözleşme. bel irti len riskierin her birine karşı sosyal güvenceden yararlanacak kişilerin sayısını da belirlemiştir. Korumanın genelolarak işçilerin yüzde 50~sil1i veya aktif nüfusun yüzde 20'sini veya bazı normlara göre tal1lmlanmış yabancı kişileri kapsaması zorunlu görlilmliştur. Türkiye. bu Sözleşl11eyi onaylamayi tarih ve 1451 sayılı

4 148 Insan /laklart rıllı.!!ı Kanun ile uygun bulmuş. Bakanlar kurulu da tarih ve sayılı Kararname ile kabul etmiştir (Güzel ve Okur. 1999: 39-40). Avrupa Konseyi~ne Liye ülkeler tarafındmı LS Kasım 1961 tarihinde Torino'da imzalanan ve 26 Şubat 1965 tarihinde beş devletin onaylamasıııdan sonra yliriirli.iğe giren Avrupa Sosyal Şartı (ASŞ) diğer sosyal haklar yanında emeklilik hakkını kapsayan sosyal glivenlik konusunda da önemli ilkelere yer vermiştir. ASŞ'nın 12. maddesine göre. taraf devletler. sosyal güvenliğin tam anlamıyla sağlanması için bir sosyal güvenlik sistemi oluşturmak veya mevcut sistemi korumak; en azından UÇÖ'niin ı 02 sayılı sözleşmt:sindeki norınlam eşit bir sosyal güvenlik sistemini devam ettirmek ve aşamalı olarak sosyal güvenlik sistemlerini daha da üst düzeye çıkarmak yöniinde çaba göstermek yilkiimliilliğu altındadırlar. Bu durumda. Konsey'e üye ülkeler UÇÖ'niin 102 sayılı sözleşmesi ile düzenlenen emeklijik hakkını daha da list düzeye çıkarmak yiikiiın Iiilüğü ile karşı karşıyadır. 26 Şubat i 965'te yiiriirlüğe giren ASŞ'nl, Tlirkiye 14 Ekim 1989 tarihinde onayladı. Onay. 24 Aralık 19S9'cla yi.irürıüğe girdi. Ancak. Türkiye ASŞ'nl, listeden seçmeli onay sisteminin verdiği olanaktan yararlanarak, onay için zorunlu olan alt sınırı yalnızca bir madde ya da bir fıkra (paragrat) geçerek onayladı. Toplam ii madde ya da yarısı zorunlu çekirdck olan 46 fıkra ile kendini bağlı tutan Türkiye'nin çekiııce koymadığı maddeler arasında emeklilik hakkı ile ilgili düzenleme dc (sosyal güvenlik hakkljli gerçek kılınnk için UÇÖ'nün i 02 sayılı sözleşmesi yerine. daha ileri düzeyde kurallar içeren Avrupa Sosyal Güvenlik Koduna yollnma yapan Sosyal Güvenlik Hakkı ba;;lıkll 12. madde) yer almaktadır. 2 N isan 1996 tnrilı inde Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı (GG ASŞ) Bakanlar Komitesince kabul edilen, 3 Mayıs 1996\la imzaya açılan ve i Temmuz 1999'da yüriirliiğe giren GG ASŞ'na güre. ASŞ ve 1988 Ek Protokolifnde yer alan hakların tümü tck bir metinde toplandı ve buıılara yeni haklar eklendi. ASŞ'nın varolan yapısı korunarak. i ve ı i. Bölümlerin sonuna yeni haklar eklendi (Glilmez. 1999: X4-K5: Giilmcz, 199H: 327-:tHi). GCi ASŞ 'nın 196 ı ASŞ'nda öngördüğü değişiki ik ve eklemelcr arasında emekl i i ik hakkını içeren Sosyal Güvenlik Hakkı başlıklı 12. madde de hulunmaktadır. ASŞ'nl onaylamış ve emeklilik hakkını düzenleyen 12. maddesini kabul etmiş olan Türkiye bu alan ile ilgili denetim altına da girmiş bıılıınmakt<ıdır. ASŞ'nın maddelerinde düzenlenen denetim mekanizması, rapor sunma temeline dayanmaktadır. Buna göre. her SÖ71cşI1lcci Tara!: ASŞ'nın ikinci BüliimOndeki kurallardan kabul ettiklerinin uygulanmasına ilişkin bir raporu iki yılda bir Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği 'Ilc göndermekle yüklim Hidiir. iki yılda bir rapor sunma sistem i 1992 'ye değin uygulandı arasındak i bir deneme dönemi boyunca. ASŞ'nın belirli maddderiyle ilgili kısmi rapor sunma yöntemi uygulandı. ASŞ'nl yeııi omıylay(11ı Türkiye gibi devletler için birinci iki yıllık raponın sunulması i 992'clt:, ikincisi 1994'dc öngörüldü (Giilmez, 1999: 88-89). Bakanlar Komitesi'nin 9-11 Eyliil 191,)6 tarihli toplantısııııl<ı

5 FııwMilik )(/,yı 1'(' ('III!.YOIl/(/I"I/'!-:ıı/('klilik ılııkkı i-i C ) kabul edilen ve XLV. Denetim Döneminden (30 H,ızinın i (97) başlayarak ytiriirliiğe giren yeni rapor sunma yöntemine göre ise. rum devletlerin aynı kurallar konusunda ve aynı referans dönemleri için raporlarını suııması öngörüldü. E mekl i i ik hakkını da düzenleyen 12. maddenin içindc yer aldığı zorunlu çekirdek maddelere ilişkin raporlar. son iki yıllık referans döncmi için tek sayılı yılların 30 Haziran' ında sunulacaktır (Gü Imez. 1999: <)0). Türkiye. ASŞ'nl onaylamasını izleycn on yıl içinde. dönemsel raporlanı (\,1 yalı sistem çerçevesinde Bağımsız Uzmanlar Komitesi 'nce X rı i. ve X iv. Deııetim dönemlerinde beş kez denetlenmiştir. Türkiye'nin 1992, ı ve ı 997 yıllarında ASŞ~nın onayladığı madde ve fıkralanı ilişkin raporları Komİte'ce incelenmiş: bel iı1i len yıllara ii işkiıı denetlemeler soııucuııda emck iiiik hakkını da düzenleyen 12. maddeye hem "Olumlu Soııuçlar" hem de "Erteleme Kararları" başlıkları altında yer verilmiştir yılı raponı. 12. ımıddeye göre tüm fıkralar açısından yeterli bilgi olmadığı gerekçesiyle dcğerlendirilememiş. hiikümetten ayrıntılı bilgi istenmiştir. ı 994 yılında suııulan rapor ise Komite'cc değerlendirilmiş, Sosyal GUvenlik Hakkını duzcnleyen ilgili madde 12/1 (geçici olarak) sosyal güvenlik sistemini kurma ya da sürdünııc: 12/2 (geçici olarak) eıı azından i 02 sayılı UÇÖ sözleşmesinin onayınııımısı için gerekli olana e~iı diizeyde bir sosyal güvenlik rejimini sürdürme "Olumlu Soııııçlar" ba~lığl allıml<ı: 12/3 sosyal glivenlik rejimini aşamalı biçimde (gidcrek) daha yüksek (ileri) bir düzeye taşımak için çaba gösterme "Erteleme Kararları" ba~lığl altında yer almıştır. Aynı değerlendirme, Komite'ce 1995 ve 1997 yıllarında suııulan raporlar için de yapılmıştır (GÜlmez. ı 999: ı ı 3-123). Emekl i iik hakkı i le i19i ii olanı k bizi ilgi lendiren bölüm 12/3 tür. Bu koııuda. Komite' cc sürekl i olarak "sosyal giivenlik rejimini aşamalı olarak (giderek) dalıa yüksek (ileri) bir düzeye ta~ımak için çaba göstermek" önerisi dile gelirilnıi~ljr. Emeklilik hakkına evrensel bir boyut kazandıran bir diğer düzenleme ise, Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu'dur (ASGK). U~:() Ili.i11 emeklilik hakkıııı da içeren i 02 sayılı sözleşmesi esas alınarak hazırlaıwıı 16 N isan 1964 wrihl i ASGK. 17 mart 1968 tarihinde yürürlüğe ~irıııiştir. Türkiyc. ASGK'yi 7.1 ı.1980 tarihinde onaylamıştır (Güzel ve Okur. 1999: ~2). ASGK'de glivence sağlanacak sosyal risklerin sayısı. UÇÖ'nülı i 02 sayılı sözleşmesinde olduğu gibi, 9 olarak belirlenmiştir. ASGK 'yi onaylamış devletler bu 9 riskteıı Cil az 6'sl için bir sosyal koruma mekanizması oluşturmak zorundadır. Böylece. UÇÖ'niin en az 3 kıstası 6'ya çıkarılarak sosyal güvenliğin asgari kapsamı dalı" da genişletilmektedir. Tüm bu uluslararası düzenlemelere baktığımızda. emek iiii k hakkın ın evreıısel bir boyut kazanması için zamanla önemli gelişmeler kaydedildiği alıla~llmaktadır. Buradaki temel yaklaşım, çalışanların yaşlılıklarında. çalışamaz duruma diişhiklerinde. insancıl boyutlarda. insan oıııınııw yaraşır bir şeki Icle huzur içinde, geçim kaygısına düşmeden yaşamlarını sürdürmelerini sağlamaktır.

6 150 insan Hakları Yıllığı EMEKLİLİK YAŞı Çalışma hayatından hastalık, sakatlık veya yaşlılık nedeniyle "emekli" olan bu bireylere sağlanacak olan gelir açısından sakatlık ve hastalığa göre. emekli olma yaşı daha büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle de, emeklilik yaşının tesbiti, sosyal güvenlik programlarının önemli ve öncelikli konusunu oluşturmaktadır. Sosyal güvenlik sistemlerinin. özellikle de sosyal sigorta kurumlarının sorunları gündeme geldiğinde konu ile ilgili tartışmalar emeklilik yaşı üzerinde yoğunlaşmakta, genellikle bu noktada kilitlenmektedir. Emeklilik yaşının tesbiti ile bütiin bir sistemin sorununun çözülebileceği düşiinülmektedir. Türkiye'de sosyal güvenlik sorunu ile ilgili olarak 1990'lı yıllar boyunca yapılan tartışmalar da bu türden bir özellik taşımaktadır. Başta Sosyal Sigortalar Kanunu (SSK) olmak üzere sosyal güvenlik kurumlarında ortaya çıkan ve giderek katlanan açıklarm sigortalıların erken yaşlarda emekliliğe hak kazanmalarının sonucu olduğu, sigorta tekniğine göre işleyen bir sosyal güvenlik modelinde belirli bir yaşa ulaşmanın gerekli olduğu sık sık dile getirilmektedir. Emeklilik hakkının çerçevesini de belirleyen "yaşlılık sigortası", Uluslararası Çalışma Örgütli'nün (UÇÖIILO) ı 952 tarih ve ı 02 sayılı ""Sosyal Güvenliğin Asgari Normları Sözleşmesi"nde belirtilen 9 sosyal güvenlik tehlikesinden bir tanesidir. Böyle olmakla birlikte, zaman zaman bi.itun bir sosyal güvenlik sistemini ifade etmek için de kullanılmakta: böylece. sosyal güvenlik sistemi ile yaşlılık sigortası aynı anlama gelmektedir. Yaşlılık sigortasını sosyal güvenlik sistemleri içinde en önemli sigorta kolu haline getiren faktörler şunlardır (Alper, 1997: 4): i) Sosyal güvenlik ihtiyacının en belirgin ve acilolarak kendini gösterdiği tehlikelerin başında yaşlılık gelmektedir. Kamu müdahalesinin ve toplu mücadelenin en çok ihtiyaç duyulduğu sigorta koludur. 2) Sigortacılık açısından en uzun süreli ve kapsamlı ihtiyaç duyulan sigorta kolu yaşlılık sigortasıdır. Geniş bir yönetsel örgütlenmeyi ve kamu müdahalesini gerektirmektedir. 3) Sosyal güvenlik kurumlarından gelir ve aylık almakta olanlar içinde en fazla aylık ödenen sigol1a kolu yaşlılık sigortasıdır. 4) Sosyal sigorta kurumlarıııın en önemli gider kalemini yaşlılık sigortası ödemeleri oluşturmaktadır. Hangi yaşın emeklilik yaşı olarak kabul edilmesi gerektiği, insandan insana olduğu kadar, ülkelerin demografik ve sosyal yapılarına. mali güçlerine ve istihdam kaynaklarına göre de değişmektedir. Emeklilik yaşı bireyin biyol~iik yapısına göre mi, kronolojik olarak 1111 belirlenecektir? Biyolojik yapıya göre tek tek emeklilik yaşının tesbitinin zor olacağı ileri sürülerek, emeklilik yaşının tesbitinde, sigorta sisteminin gerektirdiği kronol~jik yöntem benimsenmektedir. Bu yöntemde, emeklilik yaşıııın belirlenmesinde dikkate alınan en önemli taktör, genellikle, "doğuştan yaşam umudu" olmaktadır. Ölüm ve yaşama olasılıkları dikkate alınarak hesaplanan ortalama yaşam umudu sağlıklı istatistiki veri

7 Emeklilik raşı rc ( 'alışanlarm F,l1leklilik Ilakkl 151 lere dayandırılırsa anlam kazanmaktadır. Ne var ki, Türkiye pek çok istatistiki veride olduğu gibi, doğuştan yaşam umudu istatistiklerinde de tartışmalı bir konumda bulunmaktadır. Emeklilik yaşı tartışmaları başlamadan önce DPT tarafından Türkiye'deki doğuştan yaşam umudu ortalama olarak kadınlar için 69, erkekler için 65 olarak tesbit edilmişken, taıtışmalardan sonra ı 998 yılı için kadınlarda 71, erkeklerde 66.5 olarak belirlenmiştir (DPT. 1997: 33). Kuşkusuz, bu veriler de tek başına önemli olmamaktadır. Önemli olan, emekli olanların ortalama yaşam süresidir. Türkiye'de yaşlılık aylığı almakta iken ölenlerin ortalama yaşı 1988 yılından 1994 yılına kadar 61 iken, tartışmaların yoğunlaştığı 1990'1ı yılların sonunda yükselerek. ı 997 yılında kadınlarda 68'e, erkeklerde 65'e çıkmıştır (SSK, 1997: 9 ı). Emeklilik hakkından yararlanmak açısından emekli olma yaşı kadar, edinilen bu haktan yararlanabilmek için. genel doğuştan yaşam umudundan çok, emeklilerin ölüm yaş ortalaması büyük önem taşımaktadır. Doğuştan yaşam umudunda olduğu gibi, emeklilerin ölüm yaş ortalamasının da 1994 yılından 1995 yılına birden artmış olması oldukça anlamlıdır. TÜRKİYE'DE EMEKLİLİK YAŞı DÜZENLEMELERİ Türkiye'de yarım yüzyıllık geçmişine rağmen, emeklilik hakkı ediniminde yaşa ilişkin düzenlemeler hep sorun olmuş. sık sık değiştirilmiştir. Emeklilik yaşı, yaşlılık sigortasının yürürlüğe girdiği 1.4. ı 950 tarih ve 54 i 7 sayılı "i Iıtiyarllk Sigortası Kanunu" ile belirlenmiş, kadın ve erkekler için 60 olarak kabul edilmiştir i 965 tarih ve 506 sayılı "Sosyal Sigortalar Kanunu" ile emekl i iik yaşı kadınlarda 55'e indirilmiştir tarih ve i 186 sayılı yasa ile yaş SIl1Irı erkek için 55, kadın için 50'ye indirilmiş. ayrıca aylık almak için yeni bir seçenek getirilerek yaş koşulu aramayan yeni bir yol eklenmiştir. Bu seçenek, sosyal güven iik pol itikalarının ve uygulamaları il 111 en tmtışmalı hükmü olmuştur. Bu yeni seçeneğe göre, 25 yıldan beri sigoıtalı olan kişi en az gün prim ödemiş ise, isteği halinde emekli olup, kendisine yaşlılık aylığı bağlanabilecektir yılında 2422 sayılı yasa ile kadınlarda sigortalılık süresi 25 yıldan 20 yıla indirilmiştir. Bu düzenlemeye göre, teorik olarak. 18 yaşında sigortalı olarak çalışmaya başlayan bir kimse, günlük prim ödeme gün sayısını da doldurmuşsa, kadınsa 38, erkekse 43 yaşında. isterse emekl i olup, yaşlılık aylığından yararlanabilecektir. Bu uygulamayı sona erdirmek üzere tarih ve 3246 sayılı yasa yaş sınırını yeniden koymuş, buna karşılık sigortalılık süresini kaldırmıştır. Bu yeni düzenlemeye göre, gün prim ödeme koşulu ile kadınlar 55, erkekler 60 yaşında emekli olabileceklerdir tarihli 3774 yasa ile yaş sınırı hem kadınlar hem de erkekler için yeniden kaldırılmış. sigorta! ılık süresi kadınlar için 20, erkekler için 25 olarak bel irlenmiş günlük en az prim ödeme koşulu ise korunmuştur (Fişek vd., 1997: 26-28).

8 152 insan!-luk/url ri/lı.!::ı ÇALIŞMA SÜRELERİ VE EMEKLİLİK HAKKı: KARŞıLAŞTıRMALı BİR DEGERLENOİn.ıvIE 1990~ Iı yıllar boyunca, sanayi leşııı iş ülkeler örnek gösterilerek. Türkiye' dc emekli olma yaşıııııı çok düşük olduğu ileri sürülmüşhiı-. 1 Bunları ileri sürcnlcr. ne yaşam koşulları ne de çalışmu koşulları açısından bu ülkelerle bir karşılaştırma yapmaya yanaşmaktadırlar. Bun lar. sistem i en zayı r noktasından yaka layıp, bunun üzerinden polem ik yapmaktad ırlaı-. Ol1lal"(l göre, Türkiye 'de kad ınlar 38, erkekler 41 yaşında emekli olıııaktadırl;u, bu ncdenle de sanayileşmiş ülke çalışanlarına göre daha az çalışmaktadırlar. Peki. bu doğru mu'? SOlııuı veriler bu1ll1ll doğru olmadığın i gösternıckıed ir. Eski düzen Iemeye göre, daha önce de bcl irıi Idiği g.ibi. emek ii ol ınadn yaş sınırı kaldırılmış, sigortalılık süresi kadınlar için 20. erkekler için 25 yılolarak belirlenmişti, glinınk eıı az prim ödemek koşulu ilc, Bu durumda i R yaşında işe başlayan ve iş güvencesinin olmadığı. işten alı 1~11(111 ın çok kolay olduğu ve sıkça yaşandığı Türkiye'de kadınlar kesintisiz olarak 20. erkekler elc 25 yıl çalıştıklarında emekli olmaya hak kazanmaktadırlar. Kuramsalolarak bıı doğru. Ancak, emekl i aylığıııııı da oldukça düşük olduğu Türkiye 'de bu hakk i elde eden herkes otomatik olarak emekli olmamaktadır. Eğer çalıştığı işte iyi bir ücret alnııyorsa, çalışanlar bu durumda emekli olup. ikinci bir iş bularak gelirini arttırmayı diişünmektedir. Tersi durumda. iyi ücret aldıkları işten ayrılmayı. işsizliğin yüksek olduğu, genç işsizlerin çok olduğu bir ülkede. Türkiye'de. yaşlı insanların iş bulmakta zorlanacağını bilerek emekli olmak isteyeceklerini düşünmek gerekecektir ki, buııuıı da yaşanan gerçekle bir i19isi yoktur. Türkiye'de iyi bilinen. anıa pek di Ilendiri Imeyen bir gerçek vard ır: Kaıını kesim inde çalışanların dışındakilerin primleri tam olarak yatırılmaıııakta. ayda 30 gün yerine gün yatınlmaktadı... Bu durumda emekli olmak için günlük primi tamamlamak için kesintisiz olarak çalışılsa bile yılda tamamlayıp emekli olmak mümkün olmamaktadır. Yani iki misli daha çalışmak gerekmektedir ki. bu da yaklaşık 40 yıl çalışmak demektir. i S yaşında işe başlayan biri bu durumda, en erken 58 yaşında emekl i olabil ir. Zaten emek i imaaşı alanlmın ya!;i ortalamasının ağırlıklı olarak SO'nin üstünde olması. 45 yaşın altında emekli olanların Him emeklilere oranının yüzde S olması da bunu göstermektedir. CJstelik, bu oran son yıllardaki uygulama ilc artmıştır.~ Türkiye'de doğuştan yaşam uıııuduııun örnek gösterilen sanayileşmiş ülkelerin S-lO yaş gerisinde olduğu ve emeklilerin yaşam ortalamasının 65 olduğu da dikkate alındığında, emeklilik i 16 Haziran 1l)l)9 (arihli SaImIı gazetesinde ki~i haşına gdirili 20 hiıı dolar olduğu Almanya'da emeklilik yaşı 65 iken. 'Hırkiyc'tlc niye daha dlişuk olduğu snrgulıııııynrdu 14 Ilaııran ı l)l)l) lıırihli /.(/11/(/// ga/ell'si "Ya Sosyal Güvenlik Soruıııı (,.'üzülccck. Ya Ekonomi Baracak" \'akla~ınııııda. emeklı vaşıııııı yiiksdlilıııesiııiıı zorunluluğundnıı. yoksa ekonominin haıacağmdan soı ediyordu 2 Emekli maaşı alımların yaş dağılımı için hkz, SI'-"'-' is/misıil, ) tllıa/liu ve I'eırol-i~ ( 1996). I'eıml-ly i)5-1}() rıli/ğı. lstanhul.

9 I:'ıııddilik lıı.yı I'C' <. '{/"ş(/iıii1/'111 I''-//Idlilik Ililk/iI 153 yaşıııııı 60'a yükseltilmesinin hiç emekli olmama anlamıııa geldiği de Hnlaşılacaktır. işçi devir hızının oldukça yüksek olchığ.li'1 Türkiye'de. kadınlar da emek ii yaşını 58 e. erkeklerde 60'a yükselten ve günlük prim ödeme koşuluııu getiren tarih ve 4447 sayılı yasa ile artık emeklilik hakkı diye bir şey kalmam IŞtl r. Teorik olarak var olan ve kağıt üzerindc kalan emeklilik hakkı. bu son yasal düzenlemeyle ortadan kaldırıldığı gibi. yaşlanan kişilcrin çalışma sonraslııdh dinlenme ve huzurlu bir yaşam sürme hakları dn ellerinden alınmıştır. <.~alışl11aya başlama yaşının oldukça düşük olduğu. çocuk yaşta çalışma hayatına katılımın yüksek olduğu bir ülkede. emeklilik yaşıııııı yükseltilmcsi. çocukluğu yaşayamamanııı yanı sıra, yaşlılığı da yaşayanwmak anlamına g.elmektedir. Bu yeni yasal düzenlemeye gerekçe olarak. diğer sanayilcşmiş ülkelere gön: daha az çalışılmış olması gösterilmektedir. Bu savda doğruluk payı var mıdır? Somut veriler bunun da doğru olmadığını göster~nektedir. )u kadar yıl veya gün çalışılmış olması tek başına bir an lam ifade etmemekıed ir. Çünkü. o yıl ya da günde kaç saat çalışıldığı önemlidir. 13u dunımda kaç saat çalışılarak emekli olmaya hak kazanıldığını göstermek. nerede daha çok. nerede daha az çalışıldığını da gösterecektir. Bu amaçla düzenlenen "Tablo i" başka gerçeği cle açıkça ortaya koymaktadır. Tablo I: Seçilmiş Ülkelere Göre Emekli Oh1U11" için Çalışılan Toplam Siire Ülke Yıllık Normal \:alı~ına Silrı:si (saat) (1995 Yılı) Orlalama (:all~l1ia S('ır~si (Yıl) I~mdlilik Ya~ı-jşc Ha~lanıa \'a~ı EIllı:kli Olııneı)':ı Kadar \'alı~ıhııı Toplanı Siirı: (s:ı:ıt) ABD 1.<J X=-47 ljl isvcç X= X ilu,dltcrc* X=-47 X Almanya 1.55lJ 65-1 X= ~ Fransa 1.63/ 60-1 X=-J.2 6X.502 italva* X= : :..1..0X:-: Türkiye'" 2.ıSO 60-1 X= 42 <J-4.5()() Kaynak: OECD, /:'lıılllo.\'ii/{'l/ı O/lıll/ok.,hıne Paris. 11)1)6: ()~III Oyan. "ı:ım:klilik Ya~ında Dayaıma Iar", liirk-iş nergisı. Sayı 333. Mart-Ilaziran i ()()(rdaki Tablo Jıen yararlanılarak d(jzenlcııı1\i~ıil * Emeklilik ya~ınd,ı saıleec en yüksek olan erkek ya:;;ı dıkkate alııııııı~ııı.. \ ('alışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığl'nll1 (,.'SCiB) derlediği istaıistıklere göre, Tiirkiyc' de i ()()7 yılında sigortalı i~çjnin 'j i~tcn ayrılnıı:;;ıır. ~ S( iı{ ( i ()(Nı. ('O"Ş/IUI Ilamıı IS/(JıisıiMeri f')98. Ankara. Ünceki yılların verileri de henzeri hir eğilimi giistcrmektcdiı Bu durumda. i:;;çilerın yakla:;;ık dijıııe biri hcr yıl hir i~ten ayrılmakta, yeni işler aramaktadır. Yaııi kesimisiı olarak hi sünıürcıııeıııektcdirler. Lıı ağır koşullarda iş bulanlar. haklı olarak zamanla daha ıyi ko:;;ullarda ve daha ı\i ücretli i~ anınıaya ~üııclmdtedirler. Buna. bir de işverenlerin cksik prim y~ltırl11a cği lı ILI i eklenirse. yasanın helirttiği ~'a~ta emekli olmaııın teorik nhırak mümkün. ama gerçek hayatta imkansız olduğu da aııla~lll11l~ olacakıır "Mezarda cıııcklili"" tesbiti bu nedenle doğru bir teshittir.

10 154 insan Haklan Yıllığı Mevcut yasal düzenlemeler çerçevesinde değerlendirildiğinde, Türkiye'de bir işçi emekli olmak için saat çalışırken, 5 yıl daha fazla çalışılan AImanya'da bir işçi saat, ingiltere'de saat; emekli olma yaşı Türkiye ile aynı olan Fransa'da saat, itaiya'da saat çalışılmaktadır. Bu durumda, sıkça ileri sürüldüğü gibi, Türkiye'de emekli olmak için daha az çalışılmamakta, tersine çok daha fazla çalışılmaktadır. Burada, emekli i ik hakkı açısından bir başka soruyu daha sormak gerekmektedir: Türkiye'de emekli olabilmek için daha uzun süre çalışan işçiler, acaba emekli olduktan sonra kaç yıl yaşayabilecektir? Ya da başka bir şekilde soracak olursak, bir işçi emekli maaşı aldığı her yıl için kaç saat çalışmış olacaktır? Tablo 2 bize bir başka gerçeği göstermektedir. Ülke Tablo 2: Emeklilik Sonrası Her Vıi içjn Çalışılan Siire (Saat) Doğuştan Yaşam Umudu (yıl) Emeklilik Yaşı Sınırı Emeklilik Sonrası Yaşam Süresi (yıl) Emeklilik için Toplam <':<1 i ışma Süresi (saat) Her Emeklilik Sonrası Yıl için Çalışılan Süre İngiltere ii XI.S Almanya :' Fransa 7X 60 ıx 6X X05 (saat) Türkiye :' Kaynak: Dıinya Bankası. World Del'etopıııenı Reporı /<)<)(, ve i ablo i dekı verılerden yararlanılarak duzenlenmiştir. İngiltere'de bir işçi emekli olduktan sonra oı1alama olarak ı ı yıl daha yaşarken, bu sürenin her bir yılı için oı1alama olarak saat çalışmış olmaktadır. SUrekli karşılaştırma yapılan Almanya'da ise bir işçi emekli olduktan sonra 12 yıl daha yaşamakta, emeklilik sonrası her bir yıl için ortalama olarak saat çalışmış olmaktadır. Fransa'da ise emeklilik sonrası yaşam ı 8 yılolup, her yıl için saat çalışılmış olunmaktadır. Erken emeklilik uygulamalarına son vermek için yapılan düzenlemeye göre, Türkiye'de 60 yaşında emekli olunduğu takdirde, emeklilik sonrasında 7 yıl yaşanmakta olup, emeklilikteki her bir yıl için ise ortalama olarak saat çalışılmaktadır. Bu süre, Almanya ile ingiltere'nin yaklaşık iki katı, Fransa'nın üç buçuk katıdır. Yukarıdaki veriler, sosyal güvenlik "reformu" ile sosyal sigoı1aların finansman sorununun çözülmesi amaçlanırken, çalışanların da emekli olma hakkının elinden alındığını göstermektedir. UÇÖ'nün hazırladığı "Sosyal Güvenlik Nihai Rapor"unda bile emeklilik yaşı başlangıç için kadınlarda 53, erkeklerde 55 olarak öneri Imesine rağmen (UÇÖIILO, 1996), emeklilik yaşı kadınlarda 58, erkeklerde 60 olarak belirlenmiştir. Yeni yasal düzenleme ile emekli olma neredeyse imkansızlaştırılırken, emekli olanlar içinse çok kısa bir süre yaşama hakkı tanınmaktadır. Bu haliyle, sosyal güvenlik "reformu", çalışanların emekli olma hakkını elinden alarak sosyal güvenlik politikalarının amacına, felsefesine de

11 I'.:meklilik raşı ve ( 'alışanlann Emeklilik Ilakkl 155 ters bir düzenlemeye gitmiş olmaktadır. Bu ise, uluslararası insan hakları ile ilgili düzenlemelerin, hedeflerin tam tersi bir şeyolup, pek çok belge ile kabul edilmiş bir hakkın, emekli olma I\akkının yok edilmesi anlamına gelmektedir. Kimi hesaplamalara göre, emeklilik yaşının yiik~eltilmesinin sosyal güvenlik sisteminin içinde bulunduğu finansman dar boğazına çözüm olmayacağını da göstermektedir. Bu hesaplamalara göre, şu anda toplam sigortalı nüfus hiç c mekli olmadan sürekli çalışma hayatında kalsa bile, toplam 750 trilyon tutarındaki mevcut açığı sadece 60 trilyon aşağıya çekebilecektir (Y cldan vc Köse, 1999: 92). Bu durumda emeklilik hakkının yok edilmesi, basit anlamda bir hakkın alınmasından öte anlamlar ifade etmektedir. Alınan sadece emeklilik hakkı değil, çalışanların geleceğe güvenle bakmasıdır da. Daha vahim olanı da budur. EMEKLİLİK YAşı DÜZENLEMEsİ VE TARAFLARıN TEPKİLERİ TÜSİAD'ın 1997 yılında hazırlattığı bir raporda emeklilik yaşı değerlendirilirken "Tlirkiye çok yaygın bir deyimle GENÇ EMEKLiLER ÜLKESi haline gelmiştir" denilmekteydi (TÜSiAD, 1997: 82). Bu raporda emeklilik yaşının beş yıl içiiıde kadınlarda 55 'e, erkeklerde 60'a, 2000' ii yi lia;-ın ilk çeyreğinden sonra da emekli yaşının kadınlarda 60~a, erkeklerde 65'e yükseltilmesi öngörülüyordu (TÜSİAD, 1997: 122, 126). işverenlerin bir diğer örgütü olan TİSK ise, erken emeklilik uygulamasından bir an önce vazgeçilerek, emeklilik yaş hadlcrinin Batı örnekleri, ülke gerçekleri ve sosyal yapıyla uyumlu düzeye çekilmesini öneriyordu. TİSK'e göre yaş sınırı uygulamasında kademeli bir geçiş öııgörhlmeli, emeklilik yaş sınırında hedef kadınlarda 55, erkeklerde 60 olmalıdır. Ülke gerçekleri de dikkate alınarak, yaş sınırıııa ilaveten ödenecek prim gün sayısı 5000 olmalıdır (TİSK, 1994: 39). TİSK, Türk-iş, DiSK ve Hak-İş ile TOBB, TZOB ve TESK yaptıkları ortak toplantı ve sosyal guvenlik yasalarında değişiklik yapacak taslak ve tasarı değerlendirmelerinde, işçi örgütlerinin e meklilik yaşının kadınlarda 50, erkeklerde 55 olması önerisine TİSK ve TOBB sıcak bakmamış karşı çıkmışlardır:' TİSK, aynen yasalaşan tasarıdaki yaş kriterini Ayrupa Birliği ülkelerinin altında belirlenmiş olmakla birlikte, 7000 gün prim ödeme sayısının ülkemizdeki işsizlik sorulul dikkate alındığında c mekliliği son derece zorlaştıracak düzeyde olduğunu belirtmektedir (TİSK, 1999). İşçi sendikalarının tepe örgütleri olan Türk-iş, DiSK ve Hak-İş, emeklilik yaşına ilişkin olarak 30 Haziran 1999 tarihli taslağı değerlendirirken iş güvenccsinin olması koşuluyla emeklilik yaşını ve 5000 gün prim ödenmesi olarak teklif etmişlerdir (Koç, 1999: 109).9 Temıııuz 1999 tarihli tasarıyı değerlendiren Türk-İş emeklilik yaşıııın arasında 50-55, 2005 yılından itibaren olmasını teklif etmiştir (Koç, 1999). "7 Temmuz 1999 tarihli Toplantı Tutanağı

12 156 Insan liakları )'IIII,f:1 Emekl i i ik yaşını yükseltecek olan tasarın ın çalışan ların istemlerin in d ışında bir düzenleme ile çıkmaması için işçi ve memur sendikaları ve bazı meslek örgütleri biri ikte hareket etmek amacıyla Emek Platformunu oluşturmuşlar. 24 Temmuz ı 999 tarihinde Ankara'da bir miting yapmışlardır. Bu miting. Tlirkiye tarihinde işçi-memur farklı sendikaların ilk kez bir araya gelerek gerçekleştirdikleri bir eylem olmuştur. Temmuz ve Ağustos ayları boyunc~ işçi-memur örgütlerinin protesto eylemleri sürdüyse de bunlardan bir SOlHIÇ alınamamıştır. Böylece, emekli lik yaşı yükselti lerek çalışanların emekl i olma hakkı TİsK' in de itiraf ettiği gibi "son derece zorlaşmıştır". SONUÇ Çalışarak, ekonomiye, topluma öneml i katkıda bulunan emekçi ler, bu çalışmalarının karşılığı olarak yaşlandıklarında. sosya i devletin gereği olan bir hakkı, emeklilik hakkını kullanarak, ömürlerinin geri kalanını dinlenerek. huzur içinde insan onuruna yaraşır bir şekilde geçirmelidirler. Giderek aıtan yoksullaşma, işsizlik bu hakkın kullanımını daha da zorunlu kılmaktadır, Tartışılması gereken, hangi yaşta emekli oluııması gerektiği değil. bir ömrlin son yılların ın ortalama kaç yıl ının çalışmadan. din lenerek geçiri lınesi gerektiği olmalıdır. Teknoloj inin hızla gel iştiği, zengi nı iği n arttığı ama gel ir dağılım ın III bozulduğu bir dünyada, çalışanların emeklilik hakkının ellerinden alınması kadar büyilk bir adaletsizlik, haksızlık olamaz. Bu nedenle. ikinci Diinya Savaşı sonrasında başlatılan emekli liğin evrenselleştiri lınesi çabalarına devam ed i Imeli, emeklilik hakları iyileştirilerek daha da ileriye taşınmalıdır. KAYNAKÇA Akad, Mehmet (1992). Teori ve Uygulamada Smyal (iiiveniik Hakkı (Anoyasa Mohkemesi-Yarglfay Kararlart-ilgili Mevzuat), Kazancı Hukuk Yayınları, istanbul. Alper, Yusuf (1997), "Sosyal Güvenlik ve Emekl ii ik Yaşıııııı Teshiti'". ('imen/o işveren. Cilt ii, Sayı i. DPT (1997), 1998 Yilı Programı. Ankara. Fişek, A. Gürhan, Özsuca, Şerife T., Şuğle, Mehmet. 1\. ( 1997), Sosyo!.s'igorta!or Kurumıı Tarihi 1946-/996, Ankanl. Gülmez, Mesut (1998), "Gözden Geçirilen içeriği ve Etkiııleştirileıı Denetim Sistemi ilc Yeni Avrupa Sosyal Şartı ", p/"(~t: Dr. Metin KUrA L '(/ A/"I11CI,~on, Ankar..l. Gülmez, Mesut (1999), "Avrupa Sosyal Şartı Koruma Sistemi ve Türkiye", Türk-iş Yıll1ib '99, Cilt 2, Ankara. Güzel, Ali ve Okur, A. Rıza (1999), Sosya! Giiı't!n!ik HI/kı/kıı. Yenilenmiş 7. Bası. Beta Yayınları, istanbul. Koç, Yıldırım (1999), "Sosyal Gi.ivenlik Reformu". Miilkiyc. Cilt XXiii, Sayı 217. OECD (t996), Emp/oyıııeııt Oııı/ook, June Paris.

13 EmekliIii, )OŞI ve (, 'o"şoıılal'llt I':meklilik liakkl 157 Oyan, Oğuz (1999). "Emeklilik Yaşında Dayatmalar". Tiirk-iş Dergisi. Sayı 333. SSK (1997), 1997 istatistik Yi/llf!.ı. Ankara TİSK (ı 994). Dünyada.~ ()syııl Güvenlik Alanmdak; Gelişmeler vc Tiil'k~\'e. Ankara. TİSK (1999). işveren Dergisi. Cilt XXXVii, Sayı TüsiAD (ı 997). Türk Sosyal Güvenlik Sistemimk )'enületl }/api/al1l1w. (Hazırlayanlar: Tuncay. Can ve Alper. Yusuf). istanbul. UÇÖ/ILO (1996). Türk~ve Clll11hur~ıleti.S'osyal Gih'cıılik n: Sa{!,IIk Sigortası Rejhrııı Prt~jc.\'i So...yal Güvenlik Nihai Raporu, Cenevre. Yeldan. Erinç. Köse. Ahmet H. (1999). "TOrk Sosyal Güvenlik Sisteminin Yapısal Sonınıarı Üzerine Gözlemler", Miilkiye. Cilt XX ii ı. Sayı 217. LO.