TURKEY SUDAN COLLABORATION IN THE AGRICULTURE AREA

Transkript

1 Özet: TÜRKİYE CUMHURİYETİ - SUDAN CUMHURİYETİ TARIMSAL İLİŞKİLERİ Mehmet Ali Karagöz AB Uzmanı T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Ülkemiz ile dost ve kardeş ülke Sudan ın yıllardır süregelen sıcak ilişkileri hepimizin malumudur. Bu iyi ilişkiler kapsamında Bakanlığımız da Sudan ile ilişkilerimizin gelişmesinde önemli katkılar sağlamaktadır. Sudan ın GSYH sının %32 si tarım sektörüne dayanmakta olup, tarım Sudan için önemli bir ekonomik ve sosyal faaliyettir. Türkiye ise özellikle son 14 yılda tarım sektöründe önemli atılımlar gerçekleştirmiş ve tarımsal büyüklük bakımından dünyanın önde gelen ülkelerinden biri haline gelmiştir. Sahip olunan bu bilgi ve tecrübenin de Sudan a ve Sudan halkına aktarılmasından da hiç geri kalınmamıştır. Bu çalışmada ilk olarak Türkiye nin tarım ve hayvancılık alanında son yıllardaki atılımı hakkında bilgi verilecektir. Daha sonra, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının gerek Bakanlık olarak gerek de ülkemizin diğer kurumları ile işbirliği halinde Sudan ile ortaklaşa gerçekleştirdiği ve gerçekleştirilmesi planlanan faaliyetler aktarılacak ve iki ülke ilişkilerinin nasıl daha fazla geliştirilebileceği üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Sudan, Türkiye, Tarım, İşbirliği, TİKA, Dış Ticaret TURKEY SUDAN COLLABORATION IN THE AGRICULTURE AREA Mehmet Ali Karagöz Abstract: Turkey s warm relations for many years with friendly and brotherly country are as we all know. Within the scope of these good relations Our Ministry has a significant contribution to the development of relations with Sudan. 32% of Sudan's GDP is based on agriculture; agriculture is an important economic and social activity in Sudan. In the last 14 years, Turkey has made significant progress in the agricultural sector and has become one of the world's leading countries in terms of agricultural size. Turkey is as good as to transfer this knowledge and experience to Sudan and the Sudanese people. In this study, firstly, it will be given some information about Turkey s improvement in field of agriculture and livestock in recent years. Then, the activities which implemented and will be implement in Sudan by Our Ministry and collaboration with other institutions of Turkey will be focused and also will be focused on how can be developed the bilateral relations. Keywords: Sudan, Turkey, Agriculture, Cooperation, TIKA, Foreign Trade

2 1. Giriş Tarımın ve gıda güvenliğinin günümüzde dünyanın ana endişe konularından biri haline geldiğine dikkatinizi çekmek isterim. Geçen her yıl gıda güvenliğini sağlamak daha da zor hale gelmektedir. Bu nedenle, tohumculuk, teknolojiler, ekipmanlar, politikalar ve devlet destekleme araçları hakkında bilgi paylaşımı yapılması yapabileceklerimizin en azıdır. Ülkelerin ekonomik ve sosyal çarklarını döndüren ve yaşam kalitesini belirleyen su, enerji ve gıda üçlemesinde gıda endüstrisi anahtar bir role sahiptir. Dünya Tarım Örgütü (FAO) nün belirttiğine göre 2050 yılında dünya nüfusu, bugünkünden % 34 büyüyerek 9,2 milyara ulaşacaktır. Dolayısıyla küresel gıda ve enerji ihtiyacı artacaktır. Bu durum gelecekte gıda sanayiinin önemli bir alan olmasının yolunu açacaktır. Rekabetçilik ve sürdürülebilirlik, tarım sektöründe en önemli kavramlar olarak ön plana çıkmaktadır. Küresel iklim değişikliği, gıda fiyatlarındaki artış ve artan nüfus baskısı sektöre yön veren temel dinamikler haline gelmiştir. Günümüzde tarım, sadece toprakta ve pazardaki süreçler ve araçlarla yönetilemeyecek kadar büyük ve önemli bir sektördür. Dünya nüfusunun artışına paralel olarak tarım ve gıda üretimi en önemli tartışma konularından biri olmaya devam edecektir. Bunun nedenleri, yeni gıda kaynakları arayışı, su kaynaklarında azalma, yeni beslenme alışkanlıkları ve artan küresel gıda ihtiyacı ve hastalıklardır. Gıda ihtiyacının karşılanmasındaki sıkıntıların dünya nüfusunun mevcut 7,2 milyardan 9 milyara ulaşması neticesinde meydana geleceği beklenmektedir. 2. Türkiye de Tarım Sektörü Türkiye de işbirliği ve yatırımların geliştirilebileceği en önemli sektörlerden biri tarım sektörüdür. Ülkemizin %29,81 i ekilebilir arazilerdir. Ülkemizin gayrı safi yurtiçi hasılasının %8,9 unu, çalışma gücünün ise yaklaşık %22 sini tarım sektörü oluşturmaktadır yılında tarımsal GSYH 23,7 milyar dolar iken 2014 yılında 57,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu süreçte tarımsal GSYH yıllık ortalama %4,9 büyümüştür. Hâlihazırda Türkiye Avrupa nın birinci, dünyanın altıncı büyük tarımsal ekonomisidir. Tarımsal ihracatımız 2014 yılında 18 milyar dolara ulaşmıştır yılındaki 3,7 milyar dolarlık rakama göre ihracatımız 5 kat artmıştır. Gıda ihracatı 2013 yılında 5,7 milyar dolarlık fazla vermiştir. Günümüzde ülkemiz 193 ülkeye çeşit tarım ürünün ihraç etmektedir. Ülkemizin 2023 yılı tarım vizyonu; tarımsal ekonomik büyüklük açısından dünyanın ilk 5 ülkesi içerisinde yer almak, 150 milyar dolar tarımsal hasılaya, 40 milyar dolar tarım ihracatına sahip olmaktır. Ülkemizin tarım ve gıda sanayi ürünleri ihracatında özellikle 1980'li yıllardan sonra ihracata yönelik modern gıda sanayi tesislerinin kurulmasıyla ivme kazanılmıştır. Bugün ülkemizde, başta makarna olmak üzere un ve unlu ürünler, dondurulmuş sebze ve meyveler, domates salçası ve konserveler, çekirdeksiz kuru üzüm ve kuru kayısı gibi geleneksel gıda ürünleri üretimi giderek artan ihraç ürünleri olarak göze çarpmaktadır.

3 Türkiye bu başarıyı nasıl elde etti? Öncelikle tarım sosyal bir sektörden çok iktisadi bir sektör olarak ele alındı. Tarım Strateji Belgesi ni yayınlandı. Tarımın temel sorunlarını çözen Kanunlar çıkarıldı. Stratejik Planlar Performans Programları hazırlandı. Bakanlığımızı yeniden yapılandırıldı Stratejik Planı ve yıllık Performans Programları hazırlanarak uygulamaya konuldu. Arazi toplulaştırma çalışmalarına hız verildi. Devlet destekli tarım sigortaları uygulaması başlatıldı. Tarımsal Araştırma, Teknoloji ve Eğitim Merkezleri açıldı. Dünyanın 3 üncü büyük Bitki Gen Bankası Ankara da açıldı. Organik ve iyi tarım üretimi teşvik edildi. Tarım sektörünün geliştirilmesi amacıyla AB-IPARD fonları kullanılmaya başlandı. «EXPO-2016 ANTALYA» için EXPO bayrağı devralındı. Bölgesel ve ulusal projeler uygulandı. Uluslararası standartlardaki «Ulusal Botanik Bahçesi» nin temelleri atıldı. Gıda mevzuatımız, AB gıda mevzuatı ile uyumlaştırıldı, ülkemizin her yerindeki vatandaşımızın güvenilir gıda tüketmesi sağlandı yılında amacımız, parçalı tarım arazilerini birleştirerek, 14 milyon hektar alanda arazi toplulaştırmasını tamamlamış, 8,5 milyon hektarlık sulanabilir alanın tamamı modern sulama teknikleriyle suya kavuşmuş bir Türkiye dir yılındaki 23,7 milyar dolar tutarındaki tarımsal gelir 24 milyon hektar alanda 7,4 milyon kişinin gayretleri ile elde edilmiştir yılına gelindiğinde ise aynı alan üzerinde 57,2 milyar dolar tutarındaki tarımsal gelir ise 5,5 milyon kişi ile kaydedilmiştir. Bu temel verilerden anlaşılacağı üzere tarım, Türkiye ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Sektör, yatırıma ve gelişmeye açıktır.

4 3. Türkiye- Sudan Tarımsal İlişkileri Sudan geniş ve verimli tarım arazileri ile çok büyük tarımsal üretim potansiyeline sahiptir. Hem GSYH deki payı hem de istihdama katkısı açısından tarım sektörü, Sudan ın en büyük ekonomik sektörüdür. Susam üretiminde Sudan dünyanın önemli ülkeleri arasında yer almaktadır. Bitkisel yağ üretimi, gıda sanayi ve hayvan yemi gibi çeşitli kullanım alanları olan susamın ülke ekonomisine önemli katkıları bulunmaktadır. Ülkede yetiştirilen tarım ürünlerinin en önemlilerinden bir diğeri de pamuktur. Sudan dünyanın en büyük Arap zamkı üretici ülkesidir. Dünya Arap zamkı ihtiyacının büyük bir bölümü Sudan tarafından karşılanmaktadır. Sudan ın önemli miktarda şeker üretimi de bulunmaktadır. Ülkede bulunan beş adet şeker fabrikasında, şeker kamışından şeker üretimi gerçekleştirilmektedir. Üretimin yeterli olmadığı yıllarda şeker ithalatının yapıldığı da görülmektedir. Sudan ın iklimi ile toprak ve su kaynaklarının gösterdiği çeşitlilik, yıl boyunca özellikle kış aylarında çok çeşitli bahçe bitkisinin yetiştirilmesine imkân vermektedir. Sudan da sebze ve meyve üretiminin özellikle kış aylarında gerçekleşmesi, bu aylarda Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinde bu ürünlerin yetişmiyor olması, ihracat açısından Sudan a avantaj sağlamaktadır. Türkiye Sudan Genel ve Tarımsal Dış Ticareti (Milyon ABD Doları) Yıllar İhracat İthalat Dış Ticaret Dengesi Dış Ticaret Hacmi Genel Tarım % Genel Tarım % Genel Tarım Genel Tarım , , , , , , , Kaynak:TUİK Genel ticaret hacmimiz artan bir seyir izleyerek 2014 yılında 320 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu rakam iki ülke arasındaki potansiyeli yansıtmamakta olup kısa vadede bu tutarın daha da artması arzusundayız. Türkiye den Sudan a İhraç Edilen Başlıca Tarımsal Ürünler (Milyon ABD Doları):

5 ÜRÜNLER Kuru baklagiller (kabuksuz) (taneleri ikiye ayrılmış) Buğday unu/mahlut unu Mayalar ve cansız diğer tek hücreli mikroorganizmalar Çikolata ve kakao içeren diğer gıda müstahzarları Kakao içermeyen şeker mamulleri (beyaz çikolata dahil) TOPLAM Kaynak:TUİK Türkiye nin Sudan dan İthal Ettiği Başlıca Tarımsal Ürünler (Milyon ABD Doları) ÜRÜNLER Diğer yağlı tohumlar ve meyveler 2, ,8 5,7 Lak, tabii sakızlar, reçineler ve sakız reçineler ve yağ reçineler (pelesenkler gibi) 0,15 0,2 0,2 0,2 0,3 Kavunlar (karpuzlar dahil) ve papaya (taze) 0 0,06 0,4 0,4 0,7 Bitki ve bitki kısımları (esas olarak parfümeride, eczacılıkta vs. kullanılan) 0, ,2 TOPLAM 2,8 5,4 6,7 19,2 6,2 Kaynak:TUİK 4. Türkiye nin Sudan ile Gerçekleştirdiği Tarımsal Faaliyetler

6 Teknik Eğitim Desteği Sudanlı 135 Teknik Personele Ülkemizde Eğitim Verilmiştir: Sudanlı Teknik personele; Bakanlığımız ve TİKA işbirliği ile TİGEM İşletmelerinde eğitim verilmesi faaliyetleri, dönemler halinde yapılmış ve Aralık 2007 de hedeflenen 135 personelin üzerinde 141 kişiye eğitim verilerek tamamlanmıştır. (Eğitim Konuları; Tarla Bitkileri 24 kişi, Bağ-Bahçe 10 Kişi, Tarım Makineleri 10 Kişi, Kültür Teknik 11 Kişi, Suni Tohumlama, Embriyo Transferi, Balıkçılık ve Zootekni 86 Kişi) 2008 yılı içerisinde 100 Sudanlı teknik elemana eğitim verilmiştir. Sudanlı 35 Veteriner Hekime, 5 22 Ekim 2008 tarihleri arasında TİKA işbirliğinde Salgın Hayvan Hastalıkları ile Mücadele Teknikleri ve Hastalık Teşhisi konusunda Bakanlığımızca eğitim verilmiştir. TİKA işbirliğinde, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi nde Kasım 2008 tarihleri arasında 28 Sudanlı akademisyen ve öğrenciye Toprak Yönetimi konusunda eğitim verilmiştir. Türkiye Sudan Tarımsal İşbirliği ve Eğitim Programı nın (TÜSEP) 3. Aşaması kapsamında 99 Sudanlı uzmanın eğitimi; TİGEM e bağlı 7 işletmede (Boztepe, Ceylanpınar, Çukurova, Dalaman, Gözlü, Karacabey, Türkgeldi) ve 8 başlık altında {Tarla Mahsulleri (Field Products), Bahçe Mahsulleri (Garden Products), Seracılık Öğretim Teknikleri (Training Techniques of Greenhouses), Bitki Koruma (Plant Protection), Tarımsal Sulama (Agricultural Irrigation), Tarım Aletleri Onarımı ve Kullanımı (Repair and Usage of Agricultural Tools), Hayvancılık Öğretim Teknikleri (Training Techniques of Livestock) ve Hayvan Sağlığı (Animal Health)} 30 Nisan 21 Mayıs 2010 tarihleri arasında tamamlanmıştır yılı içerisinde Gıda ve Yaşam Güvenliği destekleme programı kapsamında Sudan ın tüm eyaletlerinden 100 e yakın Uzman HACCP konusunda Türk eğitmenler tarafından TİKA tarafından Sudan da gerçekleştirilmiştir Ağustos 2014 tarihlerinde Bakanlığımız ile TİKA işbirliğinde Ordu Arıcılık Araştırma İstasyonunda 4 Sudanlı katılımcıya arıcılık eğitimi verilmiştir Ekim 2014 tarihlerinde Sudan Zehir ve İlaç Kurumundan 6 veteriner hekime; hayvan yemi katkı maddelerinin kontrolü, veterinerlik aşı faaliyetlerinin kaydı ve kontrolü, veterinerlik ilaçlarının kaydı ve kalite kontrolü konularında Ankara da Bakanlığımız ve TİKA işbirliği ile teknik eğitim verilmiştir. 1-5 Haziran 2015 tarihlerinde Sudanlı 5 veteriner hekime Kromotografi konusunda İstanbul Pendik Veteriner Kontrol Enstitüsü Müdürlüğünde Bakanlığımız ve TİKA işbirliği ile teknik eğitim verilmiştir Temmuz 2015 tarihlerinde İzmir İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü nde 3 Sudanlı veteriner hekime suni tohumlama konusunda Bakanlığımız ve TİKA işbirliği ile teknik eğitim verilmiştir. Projeler Sudan da Suni Tohumlama Laboratuarı Kurulması: Sudan da, Bakanlığımız ile TİKA işbirliğinde Suni Tohumlama Laboratuvarı kurulması kararlaştırılmıştır. Önerilen projeler

7 Sudan tarafınca kabul edilmiş olup hazırlanan Protokol imzalanmıştır. Afrika nın ilk suni tohumlama merkezi olan bina tamamlanmış olup 6 Sudanlı Uzmana Lalahan da 1-30 Mayıs 2012 tarihleri arasında suni tohumlama ve sperma üretim teknikleri alanında eğitim verilmiştir Ekim 2008 tarihleri arasında Sudanlı üst düzey bürokrat ve akademisyenlerin ülkemizde eğitim yerlerinde inceleme ve Bakanlığımız yetkilileriyle görüşme yapmaları hususu TİKA işbirliğinde gerçekleştirilmiştir. Sudan'da Suni Tohumlama Merkezinin Kurulması ve Uzmanların Eğitilmesi Projesi nin protokolü Nisan 2010 da El Cezire'de dönemin TİKA Başkanı Musa KULAKLIKAYA ve El Cezire Valisi Prof. Dr. Zubeyr Beşir Taha tarafında imzalanarak proje resmen başlatılmıştır. Türk tarafı Sudan tarafınca Merkezin İnşaatını tamamlamasını beklemektedir. Proje Kapsamında TİKA ve Bakanlığımız Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Uzmanları Etüdlerini Proje Ülkesinde gerçekleştirmiş ve proje hazırlanmıştır. Sudanlı Bakanlık bürokratları, Akademisyenler ve İnşaat Mühendisleri Proje kapsamında Ülkemizde bu alanda yapılan çalışmaları 1 hafta süreyle takip etmişlerdir. 5. Sudan ile Tarım Alanında İmzalanan Anlaşma ve Protokoller tarihinde iki ülke arasında imzalanan Tarım Alanında Teknik, Bilimsel, Ekonomik İşbirliği Protokolü ile bir Ortak Tarım Yürütme Komitesi kurulmuştur. Söz konusu Komitenin 2. Toplantısı Sudan da 26 Nisan 2006 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Türkiye-Sudan Tarım Yürütme Komitesi nin 2 nci Dönem Toplantısı sonucunda imzalanan Protokolde; Sudan a 5 bin ton buğday tohumu verilmesi, Sudanlı teknik personele uygulamalı tarımsal eğitim verilmesi, Sudan da ortak bir pilot çiftlik kurulması, konularına yer verilmiştir. Bu Protokol kapsamında ayrıca; yılları arasında, 10 çeşit buğday tohumu ile Sudan da denemeler kuruldu, 5 bin ton sertifikalı buğday tohumluğu verildi, Sudanlı 200 teknik personele TİGEM de uygulamalı tarımsal eğitim imkânı sağlandı ve Sudan a ton sertifikalı buğday tohumu ihraç edildi. Türkiye-Sudan Bakanlararası Karma Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Komisyonunun 2-3 Mayıs 2012 tarihlerinde gerçekleştirdiği toplantıda alınan kararlar çerçevesinde, işbirliğinin tarımsal alt yapısını araştırmak üzere oluşturulan teknik heyetler Sudan da incelemelerde bulundu. Türkiye-Sudan Arasında İkili Tarımsal İşbirliği ve Ortaklığına İlişkin Anlaşma

8 Anlaşma, dönemin Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı Mehmet Mehdi EKER ile Sudan Tarım ve Sulama Bakanı Ibrahim Mahmoud HAMİD tarafından heyetlerin de katılımı ile 28 Nisan 2014 tarihinde Ankara da imzalandı. Anlaşmanın Dayanağı: Sudan Parlamentosu tarafından 04/01/2015 tarihinde onaylandı. TBMM tarafından 04/04/2015 tarihinde onaylanarak 22/04/2015 tarihinde Resmi Gazete yayımlandı. Anlaşmanın Amacı; İki ülke arasında tarımsal üretimin ve ticaretin artırılması için ortak şirket kurulması, Şirketin, Sudan da hektar arazide örnek işletme/çiftlik kurması, Türk özel sektörünün, Sudan da 5 bölgede hektar arazide tarımsal yatırım yapmasının özendirilmesidir. Süreç: Ortak şirket kurulması noktasında Anlaşmanın Bakanlar Kurulu nca da onaylanarak Resmi Gazetede yayımlanması beklenmiştir. Bundan sonraki aşamada tarafların bir araya gelmesi beklenmektedir. Bu anlaşmanın pilot çiftlik kurularak uygulanmaya başlamasıyla, Türk yatırımcılar Sudan da tarımsal üretim faaliyetlerinde bulunabilecek ve Sudanlı kardeşlerimize yeni iş imkânları doğacaktır. Ayrıca Sudan ın tarımsal potansiyeli daha verimli kullanılabilecektir. Bu anlaşma ile ülkemizin tarım ve hayvancılık alanında sahip olduğu bilgi ve tecrübenin dost ve kardeş ülke Sudan a aktarılarak, Sudan ın sahip olduğu geniş ve verimli üretim alanlarında modern üretim teknikleriyle tarımsal üretim yapılması ve Sudan ın kalkınmasına ve gelişmesine katkı sağlaması öngörülmektedir. Ayrıca eski Bakanımız Sayın Mehmet Mehdi Eker yılları arasında Sudan a 5 kez resmi ziyarette bulunmuştur. Bu, Sudan ile ilişkilerimize verdiğimiz önemin en büyük kanıtıdır. Ayrıca tarihinde kurulan yeni kabinede Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanımız Faruk Çelik in tarihinde ilk resmi görüşme gerçekleştirdiği yabancı bakan Sudan Tarım ve Ormancılık Bakanı İbrahim Al Duheyri dir. Son olarak; iki ülke arasında 28 Nisan 2014 tarihinde Hayvan Sağlığı alanında İşbirliği Mutabakat Zaptı, Balıkçılık Alanında Mutabakat Zaptı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü ile Merowa Baraj İdaresi Arasında Mutabakat Zaptı imzalanmıştır.

9 6.Sorunlar ve Çözüm Önerileri Ülkemizin Afrika kıtası ülkeleriyle ikili ilişkiler ve ticaretini geliştirmek amacıyla uygulamaya koyduğu Afrika ya açılım stratejisi kapsamında, tarihsel bağımız ile ilişkilerimiz olan Afrika nın toprak genişliği bakımından en büyük yüzölçümüne sahip ülkelerinden biri olan Sudan ile ilişkilerimizin geliştirilmesi büyük önem arz etmektedir. Buna ek olarak, Sudan da iş yapan yatırımcılarımız ticarete konu olan yatırımlarına vergi indirimine gidilmesi, Türk girişimci ve teknik personelin Sudan a giriş ve çıkışında vize kolaylığının ve para transferinin sağlanması, hammadde temininde gümrüklerde yaşanan gecikme ve zorlukların aşılması hususunda kolaylık sağlanması gibi sorunların giderilmesi yatırımcılarımız açısından önem arz etmektedir.