ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ŞANLIURFA-HARRAN OVASINDA TRAKTÖR İŞLETME PARAMETRELERİNİN BELİRLENMESİ VE ANALİZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ŞANLIURFA-HARRAN OVASINDA TRAKTÖR İŞLETME PARAMETRELERİNİN BELİRLENMESİ VE ANALİZİ Nusret MUTLU TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI ANKARA 2011 Her hakkı saklıdır

2 ÖZET Doktora Tezi ŞANLIURFA-HARRAN OVASINDA TRAKTÖR İŞLETME PARAMETRELERİNİN BELİRLENMESİ VE ANALİZİ Nusret MUTLU Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makinaları Anabilim Dalı Danışman: Prof.Dr. Mustafa VATANDAŞ Bu çalışma ile Şanlıurfa-Harran yöresinde tarımsal üretimde traktör kullanımının çeşitli parametrelerinin ortaya konulması; derlenen verileri analiz edip genelleştirilebilir sonuçlar elde ederek bölge çiftçisinin traktör kullanımına ilişkin eğiliminin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda, iki aşamalı olarak yürütülen bu araştırmanın birinci aşamasında, ikinci el traktör pazarındaki traktörlerin teknik ve ekonomik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla bilgi toplama formu hazırlanmıştır. İldeki traktör bayi, traktör alım-satım yapan galeri (komisyoncu) ve traktör pazarındaki satıcılarla yüz yüze görüşülerek 450 bilgi toplama formu doldurulmuştur. Araştırmanın ikinci aşamasında ise Şanlıurfa-Harran Ovasında, Şanlıurfa Merkez, Akçakale ve Harran ilçelerinden gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak Harran Ovasını temsil edecek şekilde 14 köy belirlenmiş ve söz konusu köylerden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre belirlenen 150 işletmeden traktör kullanımına ilişkin veri toplanmıştır. Her iki aşamada derlenen veriler farklı istatistik analiz programları yardımıyla analiz edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, işletme bazında traktörlerin ortalama anma motor gücü 60 kw iken; ikinci el piyasasındaki traktörlerde bu değer 57 kw olarak belirlenmiştir. İşletmelerde bulunan traktörlerin yıllık ortalama kullanım süresi 550,6 h olarak elde edilirken, ikinci el piyasasındaki traktörlerin yıllık ortalama kullanım süresi 432,8 h olarak belirlenmiştir. Bununla birlikte traktörlerin kullanımla ilgili diğer işletme parametreleri arasında yer alan yaş, birim alana düşen motor gücü, yakıt tüketimi, tamir ve bakım giderleri, motor, dişli kutusu, hidrolik sistem, kabin-kaporta ve lastiklerin durumu, piyasa değeri, amortisman özellikleri vb parametreler hem ikinci el pazarındaki hem de işletmelerdeki traktörler için belirlenmiş ve elde edilen veriler çoklu regresyon analiziyle değerlendirilerek sonuçlar irdelenmiştir. Temmuz 2011, 166 sayfa Anahtar Kelimeler: Traktör, traktörün işletme parametreleri, tarımsal mekanizasyon düzeyi, Harran Ovası. i

3 ABSTRACT Ph. D. Thesis THE DETERMINATION AND ANALYSIS OF TRACTOR OPERATING PARAMETERS in ŞANLIURFA-HARRAN PLAIN Nusret MUTLU Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Machinery Supervisor: Prof.Dr. Mustafa VATANDAŞ This study aims to put forth various parameters of tractor use in agricultural production in Şanlıurfa-Harran region for consideration and to analyze the data collected from farmers as well as obtaining generalized results to determine the trend for the use of tractors among farmers in the region. Within this framework, at the first stage of the study that was conducted in two stages, a questionnaire was prepared to collect data on technical and financial characteristics of tractors in the second hand tractor market. 450 questionnaires were filled through face-to-face interviews with tractor dealers, owners of tractor galleries and tractor vendors in the province. At the second stage of the research, 14 villages in Şanlıurfa-Harran Plain, Central Şanlıurfa, Akçakale and the counties of the Harran Plain -that are representative of the Harran Plain in large- were identified randomly and information on the use of tractors was collected from 150 businesses that were selected through stratified random sampling in these 14 villages. The data collected in both stages was analyzed by different statistical analysis programs. It was observed that the rated engine power was 60 kw in enterprises on average, while this value was found to be 57 kw for tractors in the second hand market, and the average annual operating time of tractors being used in enterprises and second hand markets were found to be h and h, respectively. Moreover, operating parameters relevant to tractor use including engine power per unit area, fuel consumption, repair and maintenance costs, engine, gearbox, hydraulic system, cabhood, tire condition, market value, depreciation parameters and specifications were determined for tractors both in enterprises and the second hand market, and obtained data was examined through multiple regression analysis for further evaluation and discussion. July 2011, 166 pages Key Words: Tractor, operating parameters of tractor, agricultural mechanization level, Harran Plain. ii

4 ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR Tarım işletmelerinde yapılan sabit yatırım harcamaları içinde traktör yatırımı önemli bir yer tutmaktadır. Diğer yandan işletme giderleri içinde de traktörden kaynaklanan kısım başta gelen bölümü oluşturmaktadır. Bu nedenlerden dolayı traktörlerin kullanımla ilgili işletme parametrelerinin belirlenmesi, doğru yatırım ve işletmecilik kararlarının alınabilmesi için gereklidir. Bu çalışma ile Şanlıurfa-Harran Ovasında tarımsal işletmelerde kullanılan traktörler ile ikinci el pazarında satışa sunulan kullanılmış traktörlerin çeşitli parametrelerini (yaş, anma motor gücü, birim alana düşen motor gücü, yakıt tüketimi, tamir ve bakım giderleri, motor, dişli kutusu, hidrolik sistem, kabin-kaporta ve lastiklerin durumu, yıllık ortalama kullanım süresi, piyasa değeri, amortisman karakteristikleri vb) belirlemek ve derlenen verileri analiz ederek genelleştirilebilir sonuçların elde edilmesi hedeflenmiştir. Araştırma sonuçlarının, gerek bölge çiftçisinin traktör kullanımına ilişkin eğiliminin belirlenmesinde; gerekse traktör ve ekipman üreticilerinin üretim planlamalarında yol gösterici nitelikte olması temenni edilmektedir. Bana bu konuda araştırma olanağı sağlayan ve çalışmamın her safhasında yakın ilgi ve tavsiyeleriyle beni yönlendiren danışman hocam, Sayın Prof.Dr. Mustafa VATANDAŞ a, çalışmaya yön veren Tez İzleme Komitesi üyelerinden Sayın Prof. Dr. Süleyman KODAL a ve Sayın Prof. Dr. Ayten ONURBAŞ AVCIOĞLU na, istatistiksel analizlerin yapılması ve değerlendirilmesi aşamasında yardım ve desteklerinden dolayı Sayın Doç. Dr. Abdulbaki BİLGİÇ ve Yrd. Doç. Dr. Osman KARABULUT a, çalışmalarımı sürekli destekleyen ve teşvik eden başta GAP İdaresi Başkanı Sayın Sadrettin KARAHOCAGİL e, Başkan Yardımcısı Sayın Mustafa KÖLMEK e, GAP İdaresi Bölge Müdürü Sayın Mehmet AÇIKGÖZ e, Ekonomik Kalkınma Genel Koordinatörü Sayın Tolga EROGAN a, arazi çalışmaları ve verilerin derlenmesi dahil tezimin her aşamasında bana destek veren GAP İdaresi çalışanlarından Sayın Dr. Hüseyin DEMİR e, anket çalışmalarımda bana yardımcı olan Sayın Mustafa KOŞAR a ve tez çalışmam kapsamında ilgili birimler arasındaki koordinasyonu sağlayarak katkıda bulunan Sayın Nesrin BAYSAN a, Şanlıurfa İl Tarım Müdürlüğü yönetici ve personeline, veri derleme aşamasında yakın ilgi gösteren çalışma yaptığım köylerin muhtar ve köy halkına, burada sayamadığım, doktora çalışmama doğrudan ya da dolaylı olarak destek veren tüm değerli arkadaşlarıma ve hocalarıma, Daima yanımda olan ve beni cesaretlendiren canım eşime, oğluma, yeni doğan kızıma, anneme, babama ve kardeşlerime teşekkürlerimi sunarım. Nusret MUTLU Ankara, Temmuz 2011 iii

5 İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR...iii SİMGELER DİZİNİ... vi ŞEKİLLER DİZİNİ......ix ÇİZELGELER DİZİNİ...xiv 1. GİRİŞ Türkiye Traktör Parkının Genel Durumu GAP ın Tarımsal Potansiyelinin İçinde Şanlıurfa-Harran Ovasının Yeri Yörenin arazi varlığı ve tarım alanlarının kullanım durumu Tarım işletmelerinin yapısı Bitkisel üretim Hayvansal üretim Mekanizasyon durumu Traktör İşletmeciliğinin Özellikleri Tez Çalışmasının Amacı ve Kapsamı KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Örnek büyüklüğünün belirlenmesinde uygulanan yöntem Görüşmelerin yapılması ve bilgi toplama yöntemi Verilerin analizinde uygulanan yöntemler ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA İşletmelerde Arazi Varlığı İşletmelerde Üretim Alanı ve Ürün Deseni İşletmelerin Mekanizasyon Düzeyi İşletmelerde Kullanılan Traktörler ile İkinci El Pazarındaki Traktörlere Ait Genel Özellikler İşletmelerde ve İkinci El Pazarında Yeralan Traktörlerin Teknik Özellikleri. 77 iv

6 4.6 İşletmelerde ve İkinci El Pazarında Yeralan Traktörlerin Ekonomik Özellikleri İşletme Traktörlerinin Piyasa Değerine (PD) Etki Eden Değişkenler Arasındaki Çoklu Regrasyon Analizi Sonuçları İkinci El Traktör Pazarındaki Traktörlerin Tahmini Satış Bedeline (TSB) Etki Eden Değişkenler Arasındaki Çoklu Regrasyon Analizi Sonuçları İşletmelerde Toplam İşlenen Alana Bağlı, Mekanizasyon Göstergelerinde Meydana Gelen Değişim İşletmelerde Kullanılan Traktörlerin Yıllık Tamir-Bakım Giderleri İle Diğer Parametreler Arasındaki İlişkiler İşletmelerde Kullanılan Traktörlerin Yıllık Yakıt Giderleri İle Diğer Parametreler Arasındaki İlişkiler İşletmelerdeki Traktörlerin Yaş, Anma Motor Gücü ve Toplam İşlenen Alana Göre Alet-Makina Parametrelerinde Meydana Gelen Değişim SONUÇLAR VE ÖNERİLER İşletmeler Tarafından Kullanılan ve İkinci El Pazarında Bulunan Traktörlere Ait İşletme Değerlerinin Karşılaştırılması Yörede Traktör Edinme ve Kullanımına İlişkin Mevcut Durum ve Gelecek İçin Yapılabilecek Değerlendirmeler KAYNAKLAR EKLER EK1 İkinci El Pazarındaki Traktörler İçin Kullanılan Bilgi Toplama Formu EK 2 İşletmelerdeki Traktörler İçin Kullanılan Bilgi toplama Formu ÖZGEÇMİŞ v

7 SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ AMG BEA BG BOA CIB CICEN CIYT CKA CKS CKSAY da GACEN GAK GAKS GAKSAY GAP GAYT GDCEN GDKS GDKSAY GDYT GIB GKA GTIB h ha IGCI IGGC IGGD IGKP IGKU IGPE IGSG IGT IGTM IGTP IGUE KAK KAS KIB KKA KKS KKSAY KPCEN KPIB Traktörün anma motor gücü (kw) Buğday ekim alanı (da) Beygirgücü Bostan ekim alanı (da) Çizel iş başarısı (da/h) Çizelle çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Çizelle çalışmada yakıt tüketimi (l/da) Çizel kullanım alanı (da/yıl) Çizel kullanım süresi (h/yıl) Çizel kullanım sayısı Dekar Gübreli araçapa makinasıyla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Gübreli ara çapa makinası kullanım alanı (da/yıl) Gübreli araçapa makinası kullanım süresi (h/yıl) Gübreli araçapa makinası kullanım sayısı (adet) Güneydoğu Anadolu Projesi Gübreli araçapa makinasıyla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) Goble diskli tırmıkla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Goble diskli tırmık kullanım süresi (h/yıl) Goble diskli tırmık kullanım sayısı (adet) Goble diskli tırmıkla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) Gübreli araçapa makinası iş başarısı (da/h) Goble diskli tırmık kullanım alanı (da/yıl) Goble diskli tırmık iş başarısı (da/h) Saat Hektar Çizelle çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Gübreli araçapa makinasıyla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Goble diskli tırmıkla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Kulaklı pullukla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Kültüvatörle çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Pnömatik ekim makinasıyla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Santrifuj gübre dağıtma makinasıyla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Tapanla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Tava makinasıyla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Tarla pülverizatörüyle çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Üniversal ekim makinasıyla çalışmada işçilik gereksinimi (h/da) Kiralanan arazi büyüklüğü-kuru (da) Kiralanan arazi büyüklüğü-sulu (da) Kültüvatör iş başarısı (da/h) Kültüvatör kullanım alanı (da/yıl) Kültüvatör kullanım süresi (h/yıl) Kültüvatör kullanım sayısı (adet) Kulaklı pullukla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Kulaklı pulluk iş başarısı (da/h) vi

8 KPK KPKS KPKSAY KPYT KUCEN KUYT kw l MARKA MAU MEA MIU MY OETS OTG OYKS PAU PD PECEN PEIB PEKS PEKSAY PEYT PIU PKA SEA SGCEN SGIB SGKS SGKSAY SGYT SKA ŞHO TACEN TAYT TIB TIDKA TİA TKA TKS TKSAY TKSU TKULA TL TMA TMCEN TMIB Kulaklı pulluk kullanım alanı (da/yıl) Kulaklı pulluk kullanım süresi (h/yıl) Kulaklı pulluk kullanım sayısı (adet) Kulaklı pullukla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) Kültüvatörle çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Kültüvatörle çalışmada yakıt tüketimi (l/da) kilowatt Litre Traktörün markası Mısır (ana ürün) ekim alanı (da) Meyve ekim alanı (da) Mısır (ikinci ürün) ekim alanı (da) Model yılı Traktör için öngörülen elde tutma süresi (yıl) Özgül traktör motor gücü (kw/da) Ortalama yıllık kullanım süresi (h/yıl) Pamuk (ana ürün) ekim alanı (da) Traktörün şimdiki piyasa değeri (TL) Pnömatik ekim makinasıyla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Pnömatik ekim makinası iş başarısı (da/h) Pnömatik ekim makinası kullanım süresi (h/yıl) Pnömatik ekim makinası kullanım sayısı (adet) Pnömatik ekim makinasıyla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) Pamuk (ikinci ürün) ekim alanı (da) Pnömatik ekim makinası kullanım alanı (da/yıl) Sebze ekim alanı (da) Santrifuj gübre dağıtma makinasıyla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Santrifuj gübre dağıtma makinası iş başarısı (da/h) Santrifuj gübre dağıtma makinası kullanım süresi (h/yıl) Santrifuj gübre dağıtma makinası kullanım sayısı (adet) Santrifuj gübre dağıtma makinasıyla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) Santrifuj gübre dağıtma makinası kullanım alanı (da/yıl) Şanlıurfa Harran Ovası Tapanla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Tapanla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) Tapan iş başarısı (da/h) Traktörün işletme dışında (kira vb) kullanıldığı alan (da/yıl) Toplam işletme arazisi büyüklüğü (da) Toplam kiralanan arazi büyüklüğü (da) Traktörmetreden okunan toplam kullanım süresi (h) Tapan kullanım sayısı (adet) Tapan kullanım süresi (h/yıl) Tapan kullanım alanı (da/yıl) Türk Lirası Toplam mülk arazi büyüklüğü (da) Tava makinasıyla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) Tava makinası iş başarısı (da/h) vii

9 TMKS Tava makinası kullanım süresi (h/yıl) TMKSAY Tava makinası kullanım sayısı (adet) TMYT Tava makinasıyla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) TOPYAKIT Yıllık toplam yakıt tüketimi (l/yıl) TPA Tarla pülverizatörü kullanım alanı (da/yıl) TPCEN Tarla pülverizatörüyle çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) TPIB Tarla pülverizatörü iş başarısı (da/h) TPKS Tarla pülverizatörü kullanım süresi (h/yıl) TPKSAY Tarla pülverizatörü kullanım sayısı (adet) TPYT Tarla pülverizatörüyle çalışmada yakıt tüketimi (l/da) TSAB Traktörün ilk satın alma bedeli (TL) TSB Tahmini Satış Bedeli (TL) TVKA Tava makinası kullanım alanı (da/yıl) UECEN Üniversal ekim makinasıyla çalışmada enerji verimliliği (da/kwh) UEIB Üniversal ekim makinası iş başarısı (da/h) UEKS Üniversal ekim makinası kullanım süresi (h/yıl) UEKSAY Üniversal ekim makinası kullanım sayısı (adet) UEYT Üniversal ekim makinasıyla çalışmada yakıt tüketimi (l/da) UKA Üniversal ekim makinası kullanım alanı (da/yıl) YAS Traktörün yaşı (yıl) YSF Varsa aynı traktörün yenisinin satış fiyatı (TL) % Yüzde viii

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Makina giderlerinin makina büyüklüğü ile değişimi Şekil 2.1 Yıllara göre traktör yaşı ile birim satın alma bedellerinin değişimi Şekil 2.2 Araştırma konusu traktörlerin satış nedenine ait sayısal ve oransal değerler Şekil 2.3 Tek çeker traktörler için ortalama yaş ve güç gruplarına göre satış bedelinin modellemesi Şekil 2.4 Traktör yaşına bağlı birim güç için satın alma bedeli ve pazarlık payı değişimi Şekil 2.5 Traktör satın alma bedellerinin güç gruplarına ve traktör yaşına bağlı değişimi Şekil 2.6 Araştırma alanındaki traktörlerin markalarına bağlı olarak adet ve güç dağılımı oranları. Şekil 3.1 Harran Ovasında çalışma yapılan köyler. Şekil 4.1 İşletmelerdeki traktörlerin model yılına bağlı sayısal ve oransal değerleri Şekil 4.2 İkinci el pazarındaki traktörlerin model yılına bağlı sayısal ve oransal değerleri Şekil 4.3 İşletmelerdeki traktörlerin yaşa bağlı sayısal ve oransal değerleri.. Şekil 4.4 İkinici el pazarındaki traktörlerin yaşa bağlı sayısal ve oransal değerleri Şekil 4.5 Araştırma konusu traktörlerin markaya bağlı sayısal ve oransal değerleri. Şekil 4.6 Araştırma konusu traktörlerin genel görünümüne ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.7 Araştırma konusu traktörlerin motor durumuna ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.8 Araştırma konusu traktörlerin dişli kutusu durumuna ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.9 Araştırma konusu traktörlerin hidrolik sistem durumuna ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.10 Araştırma konusu traktörlerin kabin/kaporta durumuna ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.11 Araştırma konusu traktörlerin lastik durumuna ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.12 İkinci el traktör pazarındaki traktörlerin satışta kalma sürelerine ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.13 İşletmelerdeki traktörlerin el değiştirme durumuna ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.14 İkinci el traktör pazarındaki traktörlerin el değiştirme durumuna ait sayısal ve oransal değerler. Şekil 4.15 İkinci el traktör pazarındaki traktörlerin satış nedenine ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.16 İşletmelerdeki traktörlerin finansman şekli...73 ix

11 Şekil 4.17 İşletmelerdeki traktörlerin edinme şekli Şekil 4.18 İkinci el traktör pazarındaki traktörlerin satış yöntemine ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.19 İşletmelerde yer alan traktörlerin muhafaza şekli...75 Şekil 4.20 İşletmelerdeki traktörlerin tarım dışı işlerde kullanılma durumu Şekil 4.21 İşletmelerdeki traktörlerin elde tutulma süresi öngörüsüne ait dağılım Şekil 4.22 İşletmelerdeki traktörlerin yıllara göre satın alınma durumu Şekil 4.23 Araştırma konusu traktörlerin çekiş durumuna ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.24 Araştırma konusu traktörlerin silindir sayısına ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.25 İşletmelerde traktör yaşı ile toplam kullanım süresi arasındaki değişim Şekil 4.26 Ortalama değerlere göre elde edilen yaş-toplam kullanım süresi değerlerinin değişimi Şekil 4.27 İkinci el traktör pazarındaki traktör yaşı ile toplam kullanma süresi arasındaki değişim Şekil 4.28 Ortalama değerlere göre elde edilen yaş-toplam kullanım süresi değerlerinin değişimi Şekil 4.29 Traktörlerin güç gruplarına göre dağılımı Şekil 4.30 İşletmelerdeki traktörlerin ortalama yıllık kullanım süresinin (TKS/YAŞ) anma motor gücüne (AMG) bağlı olarak değişimi Şekil 4.31 İkinci el pazarındaki traktörlerin ortalama yıllık kullanım süresinin (TKS/YAŞ) anma motor gücüne (AMG) bağlı olarak değişimi Şekil 4.32 İşletmelerdeki traktörlerin motor revizyonu sayısına ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.33 İşletmelerdeki traktörlerin yaş ile motor revizyonu sayısına ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.34 İkinci el pazarındaki traktörlerin motor revizyonu sayısına ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.35 İkinci el pazarındaki traktörlerin yaş ile motor revizyonu sayısına ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.36 İşletmelerdeki traktörlerin yaşı ile motor onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.37 İşletmelerdeki traktörlerin traktörlerin yaşı ile dişli kutusu onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.38 İşletmelerdeki traktörlerin yaşı ile hidrolik sistem onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.39 İşletmelerdeki traktörlerin yaşı ile kabin-kaporta onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.40 İşletmelerdeki traktörlerin yaşı ile yeni lastik gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.41 İkinci el pazarındaki traktörlerin yaşı ile motor onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler x

12 Şekil 4.42 İkinci el pazarındaki traktörlerin yaşı ile dişli kutusu onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.43 İkinci el pazarındaki traktörlerin yaşı ile hidrolik sistem onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.44 İkinci el pazarındaki traktörlerin yaşı ile kabin-kaporta onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.45 İkinci el pazarındaki traktörlerin yaşı ile yeni lastik gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler Şekil 4.46 İşletmelerdeki traktörlerin piyasa değerinin (PD) model yılına bağlı olarak değişimi Şekil 4.47 İşletmelerdeki traktörlerin piyasa değerinin (PD) yaşa bağlı olarak değişimi...96 Şekil 4.48 İşletmelerdeki traktörlerin ortalama değerlere göre elde edilen yaşpiyasa değeri (PD) değerlerinin değişimi Şekil 4.49 İkinci el pazarındaki traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) model yılına bağlı olarak değişimi...98 Şekil 4.50 İkinci el pazarındaki traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) yaşa bağlı olarak değişimi Şekil 4.51 İkinci el pazarındaki traktörlerin ortalama değerlere göre elde edilen yaş-tahmini satış bedeli (TSB) değerlerinin değişimi...99 Şekil 4.52 İşletmelerdeki traktörlerin piyasa değerlenin (PD) toplam kullanım süresine (TKS) bağlı olarak değişimi Şekil 4.53 İşletmelerdeki traktörlerin piyasa değerlenin (PD) ortalama toplam kullanım süresine (TKS) bağlı olarak değişimi.100 Şekil 4.54 İkinci el pazarındaki traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) toplam kullanım süresine (TKS) bağlı olarak değişimi..101 Şekil 4.55 İşletmelerde yer alan traktörlerin piyasa değerlerinin (PD) ortalama yıllık kullanım süresine (TKS/YAŞ) bağlı olarak değişimi Şekil 4.56 İkinci el pazarındaki traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) ortalama yıllık kullanım süresine (TKS/YAŞ) bağlı olarak değişimi..102 Şekil 4.57 İşletmelerdeki traktörlerde piyasa değerinin (PD) anma motor gücüne (AMG) bağlı olarak değişimi.103 Şekil 4.58 İşletmede yer alan traktörlerde ortalama piyasa değerinin (PD) anma motor gücüne bağlı olarak değişimi Şekil 4.59 İkinci el pazarındaki traktörlerde tahmini satış bedelinin ortalama anma motor gücüne bağlı olarak değişimi..106 Şekil 4.60 İşletmelerdeki traktörlerin birim anma motor gücünün piyasa değerlerinin (PD/AMG) yaşa bağlı olarak değişimi Şekil 4.61 Ortalama değerlere göre elde edilen yaşa bağlı PD/AMG değerlerinin değişimi ve buna göre elde edilen modelin grafiği..107 Şekil 4.62 İkinci el pazarındaki traktörlerin birim anma motor gücünün tahmini satın alma bedeli (TSB/AMG) değerlerinin yaşa bağlı olarak değişimi. 108 Şekil 4.63 Ortalama değerlere göre elde edilen yaşa bağlı TSB/AMG değerlerinin değişimi ve buna göre elde edilen kübik modelin grafiği xi

13 Şekil 4.64 İşletmelerdeki traktörlerin yaşa bağlı PD/YF değerlerinin değişimi.110 Şekil 4.65 Ortalama değerlerle elde edilen yaşa bağlı PD/YF değerlerinin değişimi ve uygun modellerin grafiği.111 Şekil 4.66 İkinci el pazarındaki traktörlerin yaşa bağlı TSB/YF değerlerinin değişimi..111 Şekil 4.67 Ortalama değerlerle elde edilen yaşa bağlı TSB/YF değerlerinin değişimi ve uygun modellerin grafiği.112 Şekil 4.68 Ortalama değerlerle elde edilen anma motor gücüne (AMG) bağlı toplam işlenen alan (TİA) değerlerinin değişimi ve uygun modellerin grafiği.112 Şekil 4.69 Ortalama değerlerle elde edilen anma motor gücüne bağlı ilk satın alma bedeli (TSAB) değerlerinin değişimi ve uygun modellerin grafiği. 113 Şekil 4.70 Ortalama değerlerle elde edilen anma motor gücüne (AMG) bağlı ilk satın alma bedeli (TSAB) değerlerinin değişimi ve uygun modellerin grafiği Şekil 4.71 İşletmelerde yaşa bağlı ilk satın alma bedeli (TSAB) değerlerinin değişimi. 114 Şekil 4.72 Ortalama değerlerle elde edilen yaşa bağlı ilk satın alma bedeli (TSAB) değerlerinin değişimi ve uygun modelin grafiği..115 Şekil 4.73 Ortalama değerlerle elde edilen anma motor gücüne (AMG) bağlı ortalama elde tutma süreleri (OETS) değişimi ve uygun modellerin grafiği Şekil 4.74 Ortalama değerlerle elde edilen anma motor gücüne (AMG) bağlı özgül traktör gücü (OTG) değerlerinin değişimi Şekil 4.75 Yaşa bağlı özgül traktör gücü değerlerinin değişimi..117 Şekil 4.76 Ortalama değerlerle elde edilen yaşa bağlı özgül traktör gücü değerleri (OTG) değişimi Şekil 4.77 Yaşa bağlı ortalama elde tutma süresi (OETS) değerlerinin değişimi. 118 Şekil 4.78 Toplam işlenen alana bağlı özgül traktör gücü değerlerinin değişimi ve uygun modelin grafiği Şekil 4.79 Toplam işlenen alana bağlı birim alana düşen traktör sayısı değerlerinin değişimi ve uygun modelin grafiği Şekil 4.80 Toplam işlenen alana bağlı birim traktör başına düşen alan değerlerinin değişimi ve uygun modelin grafiği Şekil 4.81 Toplam işlenen alana bağlı traktör başına düşen alet-makina sayısındaki değişim Şekil 4.82 Yaşa bağlı tamir- bakım gideri değerlerinin değişimi. Şekil 4.83 Toplam kullanım süresine bağlı (TKS) tamir bakım giderlerindeki.131 değişim.132 Şekil 4.84 Anma motor gücüne bağlı (AMG) tamir-bakım giderlerindeki değişim.132 Şekil 4.85 Anma motor gücüne bağlı (AMG) ortalama tamir-bakım giderlerindeki değişim xii

14 Şekil 4.86 Özgül traktör gücüne (OTG) bağlı tamir-bakım giderleri değerlerinin değişimi.134 Şekil 4.87 Traktörün piyasa değerine (PD) bağlı tamir-bakım giderlerindeki değişim..134 Şekil 4.88 Toplam işlenen alana (TİA) bağlı traktörlerin yıllık toplam yakıt giderlerindeki (TOPYAKIT) değişim ve uygun modellerin grafiği..135 Şekil 4.89 Toplam işlenen alana (TİA) bağlı kw güç aralığındaki traktörlerin yıllık toplam yakıt giderlerindeki (TOPYAKIT) değişim ve uygun modellerin grafiği. Şekil 4.90 Toplam işlenen alana (TİA) bağlı kw güç aralığındaki traktörlerin yıllık toplam yakıt giderlerindeki (TOPYAKIT) değişim ve uygun modelerin grafiği.. Şekil 4.91 Toplam işlenen alana (TİA) bağlı kw güç aralığındaki traktörlerin yıllık toplam yakıt tüketimlerine (TOPYAKIT) ait değişim ve uygun modelin grafiği Şekil 4.92 Toplam işlenen alana (TİA) bağlı kw güç aralığındaki traktörlerin yıllık toplam yakıt tüketimlerine ait (TOPYAKIT) değişim ve uygun modelin grafiği Şekil 4.93 Toplam işlenen alana (TİA) bağlı 71 kw ve üstü güçteki traktörlerin yıllık toplam yakıt tüketimlerine (TOPYAKIT) ait değişim ve uygun modelin grafiği Şekil 4.94 Anma motor gücüne (AMG) bağlı yıllık toplam yakıt tüketimindeki (TOPYAKIT) değişim.. Şekil 4.95 Anma motor gücüne (AMG) bağlı ortalama yıllık toplam yakıt tüketindeki (TOPYAKIT) değişim... Şekil 4.96 Toplam kullanma süresine (TKS) bağlı yıllık yakıt tüketimlerinin (TOPYAKIT) değişimi Şekil 4.97 Toplam kullanma süresine (TKS) bağlı yıllık yakıt tüketimlerinin (TOPYAKIT) değişimi.. Şekil 4.98 Yaşa bağlı toplam yakıt tüketimindeki (TOPYAKIT) değişim. Şekil 4.99 Yaşa bağlı ortalama yıllık toplam yakıt tüketimindeki (TOPYAKIT) değişim. Şekil Traktörlerin şimdiki piyasa değerlerine (PD) bağlı yıllık toplam yakıt tüketimlerindeki (TOPYAKIT) değişim... Şekil Birim alana düşen güce (OTG) bağlı yıllık toplam yakıt tüketimine (TOPYAKIT) ait değişim ve uygun modelin grafiği xiii

15 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Yerli traktör üreticileri ve üretim kapasiteleri...2 Çizelge 1.2 Traktör pazarında yıllara göre imalat/ihracat/ithalat ve iç satışlar...3 Çizelge 1.3 Türkiye traktör parkının son yıllardaki gelişimi...5 Çizelge 1.4 Traktör parkının bölgelere göre dağılımı...6 Çizelge 1.5 Traktör güç gruplarının bölgelere göre dağılımı...7 Çizelge 1.6 GAP Bölgesi nde tarım alanlarının kullanım durumu....8 Çizelge 1.7 GAP Bölgesi nde tarım işletmelerinin mevcut durumu... 9 Çizelge 1.8 GAP Bölgesi nde tarla ürünleri üretim durumu...11 Çizelge 1.9 GAP Bölgesi nde meyvelerin üretim durumu...11 Çizelge 1.10 Şanlıurfa ürün deseni Çizelge 1.11 Şanlıurfa-Harran Ovası ürün deseni...14 Çizelge 1.12 GAP Bölgesi nde hayvan sayısı ve hayvansal üretim...14 Çizelge 1.13 Traktör sayısındaki değişimler...15 Çizelge 1.14 GAP Bölgesi traktör güç grupları...16 Çizelge 1.15 Şanlıurfa ili traktör güç grupları Çizelge 1.16 GAP Bölgesi tarımsal mekanizasyon düzeyi...17 Çizelge 1.17.Şanlıurfa İlinde tarımsal alet-makina varlığının gelişimi...18 Çizelge 2.1 Traktörlerde satış yaşına bağlı ortalama yıllık değer kaybı...25 Çizelge 2.2 Traktörlerde yıllık amortismanın tahmin edilen değerleri...32 Çizelge 2.3 Traktörlerde yıl sonları için elde edilen kalan değerler Çizelge 2.4 Güç gruplarına bağlı yaş-satın alma bedeline ait regresyon eşitlikleri ve belirtme katsayıları Çizelge 3.1 Şanlıurfa Harran Ovasındaki traktör park durumunun sayısal ve oransal değerleri...43 Çizelge 3.2 Örnek işletmelerin dağılımı...46 Çizelge 3.3 Örnek işletme bilgileri...47 Çizelge 3.4 Korelasyon katsayısılarının yorumlanması...53 Çizelge 4.1 Çalışma yapılan alanda işletmelerin büyüklüklerine göre arazi varlığı xiv

16 Çizelge 4.2 Çalışma yapılan alanda arazi kullanım durumu ve ürün deseni...55 Çizelge 4.3 Çalışma yapılan alanın mekanizasyon düzeyi...56 Çizelge 4.4 Çalışma yapılan alandaki alet-makine durumu Çizelge 4.5 İşletmeler ve ikinci el pazarında karşılaşılan traktör marka ve tipleri...63 Çizelge 4.6 İşletme traktörleri için piyasa değerine etki eden değişkenler ve tanımlayıcı istatistikler 119 Çizelge 4.7 İşletme traktörlerinde değişkenler arası korelasyon matrisi Çizelge 4.8 İşletme traktörleri için çoklu regresyon analizi sonuçları Çizelge 4.9 İkinci el pazarındaki traktörleri için tahmini satış bedeline (TSB) etki eden değişkenler ve tanımlayıcı istatistikler.125 Çizelge 4.10 İkinci el pazarındaki traktörlerde değişkenler arası korelasyon matrisi.124 Çizelge 4.11 İkinci el pazarındaki traktörler için çoklu regresyon analizi sonuçları.125 Çizelge Traktör yaşı ve anma motor gücü ile alet-makine parametreleri arasındaki değişimlere ait istatistiksel analiz sonuçları..146 Çizelge 4.13 İşletmelerin toplam işlenen arazi miktarına bağlı olarak aletmakina parametreleri arasındaki regresyon analizi sonuçları. 148 xv

17 1. GİRİŞ 1.1 Türkiye Traktör Parkının Genel Durumu Daha az işgücü ile daha kısa sürede, tarımsal işlemleri tamamlanması amacıyla uygulanan tarımsal mekanizasyonun üretim teknolojileri içerisinde ayrı bir yeri vardır. Tarımsal mekanizasyon, diğer teknolojik uygulamaların etkinliğinin arttırılması, üretimde ekonomikliğin sağlanması ve çalışma koşullarının iyileştirilmesi açısından önemli ve tamamlayıcı bir öğedir (Işık, 1988). Tarımsal mekanizasyon içerisinde, traktör tarımın temel güç makinasıdır. Traktör tarım için hem teknik hem de ekonomik yönden öneme sahiptir. Traktörün ekonomik önemi, en az teknik önemi kadar göz önüne alınması gereken bir durumdur. Çünkü tarımsal üretimde yatırım ve işletme giderlerinin önemli bir bölümü mekanizasyondan kaynaklanmaktadır. Mekanizasyon giderleri içinde de, traktör edinme ve kullanmadan kaynaklanan giderler ön sırada gelmektedir. Traktörün üretimi, tarım makinaları imalat sanayisi içinde de ayrı bir yere sahiptir. Bu sektördeki üretim değerinin % 75 den fazlası, traktör imalat sanayisi tarafından sağlanmaktadır (Anonim 2001a). Tarım alet ve makinaları imalat sanayi üretiminin büyük çoğunluğunu traktör teşkil etmektedir. Türkiye de traktör üretimi 1954 yılında montaj şeklinde başlamıştır. Türkiye traktör parkında birçok firmaya ait farklı güçlerde değişik marka ve tipte olmak üzere traktörler bulunmaktadır. Ülkemizin iki büyük traktör üreticisi Türk Traktör ve Uzel (MF) firmalarının toplam park içindeki payı diğer firmalara göre oldukça yüksektir. Son yıllarda yerli traktör üretimi yapan firmalar dışında, farklı ülkelere ait traktör marka ve modelleri de traktör pazarına katılmaktadır (Başol 2006). Traktör sektöründeki yerli üretim yapan altı firmadan beşi orta ve yüksek miktarlarda imalat kapasitesine sahip olup, orta ve büyük güçte çeşitli tip ve modellerde dört tekerlekli traktör üretirken, bir firma küçük güçlerde bahçe tipi traktör üretmektedir. Bu kuruluşlar, üretim kapasiteleri ve 2008 yılı performansları Çizelge 1.2 de verilmiştir. 1

18 Buna göre, yerli traktör üreticileri 2008 yılında toplam adet traktörün üretimini gerçekleştirmiş olup kişiye istihdam sağlanmıştır (Çizelge 1.1). Çizelge 1.1 Yerli traktör üreticileri ve üretim kapasiteleri (Anonim 2009b). Kuruluş Adı Kapasite (adet/yıl) Çalışan Sayısı 2008 Yılı Üretim Adedi Kapasite Kullanımı (%) TÜMOSAN TÜRK TRAKTÖR ERKUNT HATTAT BAŞAK YAĞMUR TOPLAM yılı sonu itibariyle, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Sanayi Sicil Belgesi sahibi olan, Tarımsal Amaçlı Traktör İmalatı nın yer aldığı NACE kodu altında 30 firma ve Diğer Tarım ve Ormancılık Makineleri İmalatı nın yer aldığı NACE Kodu altında 469 firma mevcuttur. Traktör sektöründe 8 firma imalatçı olarak resmi kayıtlarda yer almaktadır. Bu firmalardan 4 tanesi yerli marka altında üretim yapmakta olup, pazar payları % 25 dir. Lisanslı üretim yapan firmalarla birlikte yerli traktörlerin pazar payı % 80 dir. İthalatcı firmaların bazıları CBU (Completely Build Unit) formunda Komple Traktör ithal ederken, diğerleri SKD (Semi-Knock Down), CKD (Completely-Knock Down) vb aksam ve parça formlarında ithalat yapmakta ve bunları Türkiye de kurdukları montaj hatlarında birleştirmek suretiyle pazara sunmaktadırlar. Diğer yandan Türkiye de 130 civarında farklı tarım alet-makinasının imalatı yapılmaktadır. Sektör yaklaşık olarak kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır. Traktör grubu ise yaklaşık kişi ile toplam istihdamdan pay almaktadır (Anonim. 2010a). Yurt içi traktör talebinin istikrarsız oluşu, talepte kısa dönemler içinde önceden tespit edilemeyen büyük ölçekli dalgalanmalar oluşturmaktadır. Bu dalgalanmalar maliyetleri olumsuz etkilemektedir ve sektörün dış rekabet gücünü zayıflatmaktadır. Ülkemizde, 2

19 traktör grubunda döneminde ortalama traktör üretimi adettir. Bu dönemde 2006 yılında adetlik bir üretimle en büyük değere ulaşırken, 2002 yılında taban yapılmış ve üretim adette kalmıştır (Çizelge 1.2). Türkiye traktör parkının gelişimi yalnızca yerli üretim traktörlerle sağlanmamaktadır. Dışalım (ithalat) yoluyla da traktör girişi olmakta ve bu traktörler iç piyasada pazarlanmaktadır. Türkiye de üretimi yapılan traktörlerin bir bölümü ise dışsatım (ihracat) yoluyla birçok ülkeye gönderilmektedir. Çizelge 1.2 de dışalım ve dışsatım yoluyla ülkemize giren ve gönderilen traktörlere ilişkin bazı sayısal veriler görülmektedir. Çizelge 1.2 Traktör pazarında yıllara göre imalat/ihracat/ithalat ve iç satışlar (adet) (Anonim 2010a) Yıllar İmalat İhracat İthalat Gerçekleşen Pazar (İç Satışlar) Traktör grubunda ithalatı yapılan traktörlerin yarısı kw arası güç sınıfında iken, ihracatı yapılan traktörlerin % 66 sı kw güç sınıfındadır (Anonim 2010a). Ülkemiz traktör parkında gün geçtikçe önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Tarımsal işletmeler için önemli bir yatırım unsuru olan traktörlerin edinilmesinde yeni veya kullanılmış olanların satın alınması söz konusu olabilmektedir. Ekonomik durumu göreceli olarak daha iyi olan işletmeler genellikle yeni traktör satın alırken, diğer işletme sahiplerinin önemli bölümü kullanılmış traktör satın almayı tercih etmektedirler. Kullanılmış traktörlerin marka, güç büyüklüğü, toplam kullanım süresi ve ek diğer özelliklerini konu alan çalışmalar literatürde oldukça kısıtlı sayıda yer almaktadır. 3

20 Türkiye traktör parkı, her yıl değişen oranlardaki artışıyla sürekli bir gelişme göstermektedir. İstatistiksel veriler genel olarak toplam park büyüklüğü hakkında bilgi vermektedir. Ancak bazı araştırmacılar, toplam park büyüklüğünden daha çok ekonomik traktör parkı büyüklüğünün önemli olduğunu belirtmektedirler (Sabancı vd. 2003a). Bu parametre tarımda fiilen kullanılan 15 yaşına kadar olan traktörleri kapsamaktadır ve ekonomik traktör parkına dayalı olarak daha gerçekçi analizler yapılabilmektedir. Çizelge 1.3 de Türkiye traktör parkının sayısal değişimi görülmektedir. Tarımsal mekanizasyon açısından traktör sayısından daha çok, birim tarım alanına düşen traktör motor gücü parametresi önem taşımaktadır. Son yıllarda, ülkemizde traktör üreten firma sayısı azalma göstermektedir. Parkta bulunan traktörlerin yaklaşık % 90 ı Türk Traktör ve Uzel (MF) firmaları tarafından üretilmiş traktörlerden oluşmaktadır. Özgül traktör motor gücü yönünden Türkiye ortalaması 2001 yılında ekonomik park büyüklüğüne göre 1,24 kw/ha, toplam park büyüklüğüne göre ise 2,26 kw/ha olarak gerçekleşmiştir. En fazla traktör kw güç grubunda bulunmakta olup; son yıllarda bu güç grubundaki traktör sayısının azalmasına karşın, kw ve kw güç grubundaki traktörler artış göstermektedir (Sabancı vd a). Traktör parkının değişiminin incelendiği yayınlarda, incelenen yıl içinde parka giren traktör adedi ile parktan çıkan traktör adedi arasındaki farkın o yıl parkta bulunan toplam traktör adedine oranı park yenilenme oranı olarak tanımlanmaktadır. Bu parametre yönünden Türkiye traktör parkı incelendiğinde; döneminde % 6 ya kadar çıkan hızlı bir artış, döneminde ise sıfıra doğru yaklaşan hızlı bir azalış görülmektedir. Bundan sonraki üç yıllık dönemde ise ekonomik sıkıntılara paralel bir dalgalanma görülmekte ve park yenilenme oranı negatif olarak seyretmektedir. Park yenilenme oranına dayalı olarak yapılan hesaplamalar sonucunda, Türkiye de bir traktörün ortalama parkta kalma süresi 19,5 yıl olarak hesaplanmaktadır (Sabancı vd b). 4

21 Çizelge 1.3 Türkiye traktör parkının son yıllardaki gelişimi (Sabancı vd a, Anonim 2010c). Traktör sayısı (adet) Yıl Toplam Ekonomik Türkiye de trafiğe kayıtlı yaklaşık traktörün en az % 45 i 25 yaşın üstündedir. Uluslararası standartlarda, traktörlerin mekanik ömrü eski teknoloji için saat, yeni teknoloji için ise saat kabul edilmektedir. Ülkemizdeki yıllık traktör kullanım süresi 500 saat gibi çok düşük bir değer olarak kabul edilse bile, ömrünü tamamlayan traktörün artık hurdaya çıkarılması gerekmektedir. Bu traktörlerin adedinden fazlasının 35 den daha yaşlı olması, durumun ne kadar önem taşıdığını açıkça göstermektedir. Rasyonel ömrünü tamamlamış traktörlerin kullanılmaya devam edilmesinin sadece teknik ve ekonomik kayıplara değil, ekolojik zararlara ve can güvenliğinin azalmasına da yol açtığı belirtilmektedir (Evcim vd ) yılları arası traktör parkı ile 2009 yılı traktör güç gruplarının bölgelere göre dağılımları çizelge de görülmektedir. Çizelge 1.4 verileri incelendiğinde, 5 yıllık dönemde bütün bölgelerde traktör parkının büyümüş olduğu, ancak traktörce 5

22 zaten zengin olan Ege ve Ortagüney bölgesinde bu büyümenin daha fazla olduğu dikkati çekmektedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı iklim ve cografik kosullara göre ülkeyi 9 ana tarımsal bölgeye ayırmıştır. Tarım bölgeleri itibariyle traktör varlığı büyük farklılıklar göstermektedir. Ege, Ortakuzey, Ortagüney, Marmara ve Akdeniz bölgeleri traktör varlığı yönünden önde gelmektedir. Ortadoğu, Karadeniz, Güneydoğu ve Kuzeydoğu bölgeleri ise düşük traktör sayılarıyla dikkati çeken bölgelerdir. Çizelge 1.4 Traktör parkının bölgelere göre dağılımı (Özgüven vd ) Yıllar Orta Kuzey Tarımsal Bölgeler Ege Marmara Akdeniz Kuzey Doğu Güney Doğu K:Deniz Orta Doğu Orta Güney Çizelge 1.5 den de görüleceği gibi, 2009 yılı traktör parkının neredeyse tamamı 4 tekerlekli traktörlerden ibarettir. Parkın yarıdan fazlası 50 BG den küçük traktörlerden oluşmakta, bunları % 37,6 lık payla BG güç grubu izlemektedir. 70+ BG traktörlerin payı ise % 7,6 ile sınırlı bulunmaktadır. Tarımda traktör kullanımının önemli bir diğer göstergesi de, traktörün yıllık çalışma süresidir. Bir traktörün yıllık çalışma süresi, esas olarak kullanıldığı arazi büyüklüğü ve uygulanan mekanizasyon işlemlerine bağlı olarak değişmektedir. Bu konuda sayısal verileri elde etmek çok zor olduğundan, Türkiye ölçeğinde yapılmış araştırma sayısı oldukça sınırlıdır. Literatürde yer alan bir çalışmada, Antalya yöresinde en fazla sayıda işletmenin bulunduğu 5,1-10 ha arazi büyüklüğüne sahip işletmeler için yıllık ortalama traktör kullanım süresinin 250 h olduğu bildirilmektedir (Akıncı ve Çanakcı 2000). Bu konudaki bir başka araştırmada ise Trakya bölgesinde oransal olarak en büyük grubu 6

23 oluşturan ha arasında araziye sahip işletmelerde yıllık ortalama traktör kullanım süresi 439,3 h olarak hesaplanmıştır (Sağlam ve Akdemir 2002). Çizelge 1.5 Traktör güç gruplarının bölgelere göre dağılımı (Özgüven vd ) Traktör Güçleri (BG) Orta Kuzey Tarımsal Bölgeler Ege Marmara Akdeniz Kuzey Doğu Güney Doğu Karadeniz Orta Doğu Orta Güney Türkiye İki akslı Tek akslı Paletli TOPLAM Tarımsal üretimde tarımsal mekanizasyon araçlarına ilişkin giderler önemli yer tutmaktadır. Üretim tekniği ve ürün çeşidine bağlı olarak üretim giderlerinin % ını traktör ve ekipmanlarına ilişkin yatırımlardan kaynaklanan mekanizasyon giderleri oluşturmaktadır. Bu giderler, arazi ve bina yatırımından sonra ikinci sırada yer almaktadır. Tarımsal işletmelerin kârlı bir üretim yapabilmesi, traktör ve tarım iş makinalarından oluşan bu araçların işletme özelliklerine uygunluğuna ve ekonomik kullanımına bağlıdır. Bu nedenle işletmeler için üretim giderleri içinde büyük paya sahip olan mekanizasyon yatırımlarının doğru seçimi ve kullanımı önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır (Sayın 2006). Diğer yandan kullanılmış traktör tercihinin ekonomik bir seçenek olarak değerlendirilebilmesi için, bunlara ilişkin fiyat analizlerinin doğru yapılması ve pazar koşullarının belirlenmesi; doğru tarımsal mekanizasyon işletmeciliği kararları açısından çok önemlidir. Benzer şekilde traktörlerde kiralama-satın alma kararının verilmesinde de yatırım ve işletme giderlerinin belirlenmesi, mutlak olarak gerekmektedir. 7

24 1.2 GAP ın Tarımsal Potansiyelinin İçinde Şanlıurfa-Harran Ovasının Yeri Yörenin arazi varlığı ve tarım alanlarının kullanım durumu GAP Bölgesi nin alanı ha olup, % 43,6 sı tarıma elverişli arazidir. Bunu sırasıyla; % 29,4 ile çayır-mera arazisi ve % 19,2 ile orman-fundalık arazi izlemektedir. Türkiye deki tarım alanlarının % 11,7 si, çayır-mera alanlarının % 10,3 ü ve ormanfundalık alanların % 6,2 si GAP Bölgesi nde bulunmaktadır (Karlı 2001). Bölgedeki toplam ha tarım alanının; % 78,5 ini ( ha) ekilen tarla alanı, % 12,7 sini ( ha) meyve alanları, % 2,1 ini ( ha) ise sebze alanları oluşturmaktadır. Toplam tarım alanlarının % 6,7 si ( ha) nadasa bırakılmaktadır (Çizelge 1.6). Nadas alanlarının fazlalığı, bölgedeki sulamanın önemini ortaya koymaktadır. Bölgedeki yağış miktarının azlığı nedeniyle üreticiler arazilerinde bir yıl üretim yapmakta, diğer yıl ise nadas uygulamaktadırlar. Çizelge 1.6 GAP Bölgesi nde tarım alanlarının kullanım durumu (Anonim 2009a) İl Ekilen Tarla Alanı Alan (ha) Sebzeler Meyveler Nadas Toplam Adıyaman Batman Diyarbakır Gaziantep Kilis Mardin Siirt Şanlıurfa Şırnak GAP Toplamı Oran (%) 78,5 2,1 12,7 6,7 100,0 Sulama GAP nin en önemli altyapı yatırımını oluşturmaktadır. Bölgede yaklaşık 2,1 milyon ha lık brüt alan sulama potansiyeline sahiptir. Bu değer Türkiye nin ekonomik 8

25 olarak sulanabilir arazisinin % 20 sine karşılık gelmektedir. Bu alanın ha ı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce (DSİ) sulamaya açılacaktır. Bölgede Fırat ve Dicle havzalarında 2009 yılı sonu itibari ile toplam ha (% 16,5) alan sulamaya açılmış, ha lık (% 4) alanın da halen sulama şebekesi inşaatı devam etmekte olup, ha (% 79,5) alan ise projelendirme, planlama ve etüd aşamasındadır. Bununla birlikte GAP Eylem Planı ( ) ile söz konusu projelere hız verilmiş olup, 2012 yılı sonunda mevcut sulama alanına ilave olarak ha alan daha suya kavuşturularak, toplam sulama alanının yaklaşık ha alana çıkarılması hedeflenmektedir (Anonim 2010b) Tarım işletmelerinin yapısı Bölgede 2001 yılında yapılan tarım sayımı sonuçlarına göre, toplam yerleşim yeri sayısı tür. Bu miktar, Türkiye deki toplam yerleşim yeri sayısının % 11 ini, bölgedeki toplam hane sayısı ise Türkiye deki toplam hane sayısının ( ) % 7,6 sını oluşturmaktadır Genel Tarım Sayımı sonuçlarına göre, bölgede adet tarım işletmesi vardır. Tarım işletmelerinin; % 53,3 ü 0-4,9 ha, % 33,4 ü 5,0-19,9 ha, % 10,3 ü 20,0-49,9 ha, % 2,0 si 50,0-99,9 ha ve % 1,0 i de 100,0 ha ve daha geniş büyüklüktedir. Söz konusu işletmelerin sahip olduğu toplam işlenen alanın, birinci gruptakiler % 10,2 sini, ikinci gruptakiler % 30,5 ini, üçüncü gruptakiler % 27,6 sını, dördüncü gruptakiler % 12,3 ünü, beşinci gruptakiler ise % 19,4 ünü elinde bulundurmaktadır (Çizelge 1.7). Çizelge 1.7 GAP Bölgesi nde tarım işletmelerinin mevcut durumu (Karlı 2005) Arazi Genişliği (ha) İşletme Sayısı İşlenen Alan Adet % Hektar % 0 4, , ,2 5,0-19, , ,5 20,0 49, , ,6 50,0 99, , ,3 100, , ,4 Toplam , ,0 9

26 Tarım işletmelerinin % 53,3 ü 1-5 hektar arasındadır. Bu işletmeler, bölgedeki tarım topraklarının % 10,2 sini işlemektedir. Buna karşın, tarım arazilerinin % 31,7 sini 50 hektardan büyük işletmeler (% 3,0) işlemektedirler. Tarımsal işletme sayılarına ve işletmelerin işlediği arazilere bakıldığında, bölgedeki işletmelerin ağırlıklı olarak orta büyüklükte olduğu söylenebilmektedir. Sosyo-ekonomik açıdan 5 20 hektar araziye sahip işletmelerin elindeki toprakların artması önem taşımaktadır. Çünkü işgücü kullanımının ve bitki yoğunluklarının (üretim deseni, bitki çeşidi, ikinci ürün tarım) bu tür işletmelerde yüksek olması mümkün görülmektedir. Orta büyüklükteki işletmelerde modern girdilerin kullanılması, çiftçilerin örgütlenmesi, pazarlama organizasyonlarının geliştirilmesi, tarımsal yayım hizmetlerinin götürülmesi ve tarım sanayi bütünleşmesi nispeten daha fazla mümkün olabilmektedir. Ortalama işletme büyüklükleri; Adıyaman da 4,8 ha, Batman da 7,9 ha, Diyarbakır da 9,6 ha, Gaziantep te 10,0 ha, Mardin de 8,7 ha, Kilis te 9,2 ha, Siirt te 3,9 ha, Şanlıurfa da 20 ha ve Şırnak ta 14,5 ha dır. Bölgedeki ortalama işletme büyüklüğü Türkiye ortalamasından daha büyüktür. GAP Bölgesinde ortalama işletme büyüklüğü 10,5 ha iken, Türkiye ortalaması ise 6,1 ha dır (Karlı 2005) Bitkisel üretim GAP Bölgesi nde en fazla ekiliş alanına sahip ürün tahıldır. Bunu sırasıyla; baklagiller, endüstri bitkileri, yem bitkileri, yağlı tohumlar ve yumru bitkiler izlemektedir (Çizelge 1.8). Bölgede tahıllardan buğday ( ha) ve arpa ( ha), baklagillerden kırmızı mercimek ( ha) ve endüstri bitkilerinden pamuk ( ha) en fazla tarımı yapılan bitkilerdir yılı verilerine göre Türkiye deki; pamuk ekilen alanların % 56,2 si ve üretimin % 54,6 sı, kırmızı mercimek ekilen alanların % 97,4 ü ve üretimin % 97,8 i GAP Bölgesindedir (Anonim 2009a). 10

27 Çizelge 1.8 GAP Bölgesi nde tarla ürünleri üretim durumu (Anonim 2009a) Ürünler Ekilen Alan (ha) Üretim (ton) Tahıllar Baklagiller Endüstri Bitkileri Yağlı Tohumlar Yumru Bitkiler Yem Bitkileri GAP Bölgesinde sulama projeleri başlamadan önce kuru şartlarda ağırlıklı olarak buğday, arpa, mercimek ve nohut üretimi yapıldığı görülmektedir. Sulu tarımda ise ilave olarak pamuk ve sebze yetiştirilmektedir. Sulama projelerinin kademeli olarak devreye girmesiyle, kuruda yetişen arpa, mercimek ve nohut ekim alanları azalmıştır. Buna karşılık pamuk, mısır, ayçiçeği ve sebze ekiliş alanları ve üretimi artmıştır. Bölgede en fazla üretimi yapılan meyve antep fıstığıdır yılı itibariyle ha alanda, toplam ton üretim gerçekleştirilmiştir. Bölgede üretimi yapılan antep fıstığının, Türkiye üretim alanındaki payı % 94,9, üretim miktarındaki payı ise % 90,1 dir. Meyvecilik de, sulama olanaklarının gelişmesiyle potansiyeli yüksek bir üretim dalı olarak görülmektedir (Çizelge 1.9). Çizelge 1.9 GAP Bölgesi nde meyvelerin üretim durumu (Anonim 2009a) Meyve Türü Meyveliklerin Alanı (ha) Üretim (ton) Yumuşak Çekirdekliler Taş Çekirdekliler Sert Kabuklular Üzüm/Üzümsü Meyveler Zeytin Bölgede sulama ile birlikte verimlilikte önemli artışlar sağlanmıştır. Bölgedeki buğday, arpa, kırmızı mercimek, nohut, pamuk ve tütün verimleri (buğday kg/ha, arpa kg/ha, kırmızı mercimek kg/ha, nohut kg/ha, pamuk kg/ha, 11