DÖRT KATLI DÜŞÜNME MODELİNİN KAVRAMSAL TEMELLERİ

Transkript

1 NİSAN SAYI 146 DÖRT KATLI DÜŞÜNME MODELİNİN KAVRAMSAL TEMELLERİ MEHMET ALİ DOMBAYCI Dr., Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Felsefe Grubu Eğitimi Anabilim Dalı zorluğun aşılmasının ilk koşulu olarak görülebi- B lir. Bu nedenle o şeyin bileşenlerinin ve öğelerinin hangi ir şey in efradını cami ağyarını mani yani bütün yönleriyle tarifini yapmak kolay değildir. O şeyin bileşenlerinin-öğelerinin tanımlanması girişimi bu kavramlarla anlaşılırlığının sağlanacağı oldukça önemlidir. Dört Katlı Düşünme Modeli (DKDM) nin anlaşılırlığı için de aynı yolun izlenmesi gerekecektir. Mehmet Ali Dombaycı, Dört Katlı Düşünme Modelinin Kavramsal Temelleri, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, S. 146, Nisan 2012, ss DKDM nin örtük en temel kavramı insan dır. İnsan, düşünme eyleminin öznesidir. Onun bu özne liğine bağlı eylem i sürekli olarak ayırdedici bir özellik olarak vurgulanmış, diğer canlılardan ayrılmasının göstergesi olarak dile getirilmiştir. Esasen bu ayırdedici özelliği onun varlık koşullarını da belirlemektedir. Bu varlık koşulları insanın; bilen, yapıp-eden, değerlerinin sesini duyan, tavır takınan, önceden gören, önceden belirleyen, isteyen, özgür hareketleri olan, tarihsel olan, ideleştiren, kendisini bir şeye veren, seven, çalışan, eğiten, eğitilen, devlet kuran, inanan, sanat ve tekniğin yaratıcısı olan, konuşan, biyopisişik bir yapıya sahip olan bir varlık olduğunu ortaya koymaktadır. Yani insanın evrendeki varlığı onun bilgi serüveni ile anlam kazanmakta, bu anlam kazanışa dair DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ 37

2 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM gerçekleştirilen tüm eylemlerin en önemli çıktısı ise değer olarak karşımıza çıkmaktadır. DKDM nin Düşünme Biçimleri Yukarıdaki varlık koşullarını da dikkate alan DKDM dört düşünme biçiminden oluşmaktadır. Bunlar sırası ile eleştirel, yaratıcı, özenli ve umutlu düşünmedir. Eleştirel düşünme, düşünme sürecinde ölçüt ün hesaba katılarak değerlendirmelerin yapıldığı ve kararların verildiği düşünme biçimidir. Yaratıcı düşünme ise üzerinde uzlaşılan bir tanım olmamasına rağmen genel olarak estetik sorun çözme becerisi olarak tanımlanmaktadır. Özenli düşünme, eleştirel ve yaratıcı düşünmeyi bir araya getiren bir formül gibidir. Bu formül ilk ikisi arasındaki üçüncü bir tür, yüksek düzey bir düşünme biçimidir. Özenli düşünme duyguların seçime, karara ve yargıya dönüşmesidir. Bir başka deyişle özenli düşünme, duyguların seçimlere, kararlara ve yargılara dönüşmesini sağlayan formları içerir. Bu formlar kişinin kendisine, başkalarına, çevresine ve ilkelere ilişkindir. Bütün bunlar önem, değer içerirler. Umutlu düşünme ise bir kimsenin yaşamındaki olay ve durumlara ilişkin sonuçların olumlu olacağı ihtimaline dair duygusal inancıdır. Eleştirel ve yaratıcı düşünme genellikle içeriğe ilişkin olup üzerine düşünülen şey ile ilgilidir. Özenli ve umutlu düşünme ise ilk iki düşünme biçiminin üzerine yoğunlaştığı içeriğe bakış ile ilgili olup üzerine düşünülen şey hakkında nasıl düşündüğümüz ile alakalıdır. Özenli düşünme eleştirel düşünmenin felsefi doğrulaması, yaratıcı düşünmenin felsefi haklılandırılmasıdır. Umutlu düşünmenin ise eyleyicilik kapasitesini arttırır. Umutlu düşünme, yıkıcı olmadan eleştirel, hayal dünyası ile gerçekler arasında denge kuracak kadar yaratıcı, kendini ve başkalarını eşit düzeyde düşünecek kadar özenli ve tüm bunları gerçekleştirecek kadar umutlu olmayı sağlar. Yakınsak ve Iraksak Düşünme DKDM ile bireylerin düşünme eylemleri bakımından hem kendi öznelliklerini keşfetmeleri hem de toplum ile uyumlu olmaları hedeflenmektedir. Bu açıdan bakıldığında Guilford un yakınsak (convergent) ve ıraksak (divergent) düşünme modeli DKDM içindeki düşünme biçimlerini sınıflandırmak bakımından elverişlidir. Guilford yakınsak düşünmeyi, mantık ve bilgiyi bir probleme uygulayarak olası çözümlerin sayısını daraltma yeteneği, ıraksak düşünceyi ise bir probleme çoklu çözüm yolları öngörebilmeyi, orijinal ve biricik fikirler geliştirme yeteneği olarak belirlemektedir. Bu sınıflandırmaya göre bireylerin öznel alanlarını keşfedecekleri düşünme biçimi ıraksak, toplumla uyumlu hâle gelecekleri düşünme biçimi ise yakınsak düşünme olarak değerlendirilebilir. Bu ikisinin bir arada gelişmesi sağlıklı düşünen bireylerin yetişmesine de katkı sağlayacaktır. Buna göre eleştirel ve özenli düşünme yakınsak, yaratıcı ve umutlu düşünme ise ıraksak bir düşünme biçimidir. Çünkü eleştirel ve özenli düşünme sırasıyla ölçütler ve ilkeler varken yaratıcı ve umutlu düşünmede ise orijinallik ve ihtimallerin çokluğunu içeren bir düşünme süreci mevcuttur. Yakınsak düşünme, bireyleri ve onların düşüncelerini belli bir merkeze doğru toplamayı, ıraksak düşünce ise belli bir merkezin dışına doğru taşımayı hedefler. Yakınsak düşünme geleneksel düşünme ile ilişkili olup kültürel ve toplumsal normları dikkate alırken -ki bunlar birer ölçüt ve ilkedir-, ıraksak düşünme daha çok özgün düşünme ile ilişkili olup genellikle hayal gücü ile beslenmektedir. Bilişsel & Duyuşsal Düşünme Düşünme etkinliği (herkesçe kabul edilen genel ilkeleri göz ardı edilmeksizin) öznel bir etkinliktir. Düşünme, insan-dünya-bilgi arasındaki 38

3 NİSAN SAYI 146 bağın kuruluşudur. Felsefenin üç temel disiplini ise varlık, bilgi ve değerdir. Bir başka deyişle düşünme; olgu, algı ve yargı arasındaki bağlantının kurulması sürecidir. Hem varlık, bilgi ve değerin ele alınışında hem de olgu, algı ve yargı sürecinde biliş ve duyuş etkili kavramlardır. Biliş ve duyuşun düşünme etkinliği boyunca bir arada yer alması düşünme etkinliğinin niteliğini güçlendirmektedir. Biliş zihinle ilgili olarak düşünülürken, duyuş daha çok kalple ilgili olarak düşünülmektedir. Biliş, bilgi ve bilgiler arasındaki zihinsel süreçleri içeren bir terimdir. Eleştirel ve yaratıcı düşünme daha çok bilişsel düşünme ile ilgilidir. Çünkü bilmek, düşünmek, çağrışım yapmak, analiz etmek, çıkarımda bulunmak birer biliştir ve bilişsel süreçler ile gerçekleşir. Özenli ve umutlu düşünme ise daha çok duyuşsal düşünme ile ilgilidir. Duyular, tercihler, dikkat edişler, kimliklenişler, kabulleniş veya reddedişler, değerler, inanışlar duyuşsal süreçlerin temel yapılarıdır. Düzenleyici Fikirler DKDM nin her bir düşünme biçimini düzenleyen temel kavramları vardır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür. Eleştirel düşünme: hakikat; yaratıcı düşünme güzellik; özenli düşünme: iyilik ve umutlu düşünme de: inançlılık fikirlerinden beslenmektedir. Hakikate, iyiliğe, güzelliğe ve inançlılığa dayanmayan düşünme etkinliği eksik kalacaktır. Düşünme bir masaya benzemekte ve dört ayak üzerinde durabilmektedir. Bu temel ilkelerden bir veya birkaçına değer vermeyen bir düşünme veya bunlardan bir veya birkaçını hedeflemeyen bir eğitim sistemi de düşünme eylemini eksik bırakır. Hakikat zaman zaman gerçeklik anlamında da kullanılsa aslında bilgi merkezlidir ve bilginin en temel özelliği olan doğru ile ilgilidir. Buradaki doğruluğun bilginin gerçekliğe uygun oluşu ile ilgilidir. Hakikatin araştırılması genelde bilimlerin ve bilimsel düşüncenin temel hedeflerinden birisidir. Hakikat, bir yargıda var olanın olumlanması veya varolanın yadsınması anlamındadır. Bu anlamıyla hakikat, bilgiye ilişkin bir yargıdır. Yaratıcı düşünmenin temelinde bulunan güzelliği sadece sanat ile ilişkilendirmek yanlış olur. Sanat kadar, kültür ve doğa ile de ilişkilidir. Bu nedenle güzeli ve güzelliği sanat eseri ile sınırlandırmak yerine bir kişi, hayvan, yer, nesne veya fikrin algısal bir haz, anlam veya doyum yaşantısı sağlayan özelliği olarak değerlendirmek daha uygun olacaktır. Güzelliğe ilişkin böyle bir tanım onun estetik ile olan ilişkisini daha anlaşılır hâle getirmektedir. Özenli düşünmenin temel düzenleyici kavramı iyiliktir. İyilik, genel olarak etiğin bir kavramı ola- DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ 39

4 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM rak karşımıza çıkar. Özen, değere dayalıdır, duyuşsal bir yapısı vardır, normları dikkate alır, aktiftir yani eyleme dönüktür. Değerlerin ve toplumsal normların yönelimi her zaman iyi ye doğrudur. Çünkü iyi, değer verilen şeydir; değer verilen şey iyidir. Özen ise iyi olarak tanımlanan ve değerli kılınan şey e yönelim şeklimizdir. İyi insan veya iyi vatandaş tanımlamalarındaki iyi, normları ve değerleri dikkate alır, bunları sadece dikkate almakla kalmayıp davranışa dönüştürmeyi de içerir. İnanç ise umutlu düşünmenin temel fikridir. İnanç alanı bilgi dışı bir alandır ve bir düşünceye gönülden bağlanma durumunu ifade eder. Toplumsal olarak inanç genellikle dinî anlamda değerlendirilmektedir. Oysaki umutlu düşünmenin temelindeki inanç, bireyin kendisine, kendi değerine, yapabilirliğine ve başarabilirliğine duyduğu inançtan başlayıp çevresindeki insanlara ve yaşadığı dünyaya doğru genişleyen bir inancı ifade eder. Bu inanç bireyi güçlü kılar. DKDM nin temel düzenleyici fikirleri bir arada düşünüldüğünde bireyin; hakikati arayan, güzelin peşinde olan, iyiliğe yönelen kendisi ile eylemlerine dair inancı olan bir birey olduğu söylenebilir. Temel Disiplinler DKDM de her bir düşünme biçiminin temelde bir disiplinle veya çalışma alanıyla bir ilişkisi vardır ve onlardan yararlanır. Eleştirel düşünme, bilimin temelini oluşturur. Hatta bu yüzden bilim, eleştirel düşünmenin bir biçimi olan bilimsel düşünmeyi kullanır. Bilim hakikakatin peşindedir. Eleştirel düşünme ile yapılmaya çalışılan şey de hakikate ulaşmaktır. Eleştirel düşünme, bilimsel bilginin gerçekle uyuşması demek olan doğruluğun peşindedir. Eleştirel düşünme bu amaca yönelik olarak çeşitli bilişsel süreçleri kullanır. Bilim ile kastedilen genel olarak tüm bilimlerdir ancak gündelik dilde konuşurken genellikle fen bilimleri kastedilir. Çünkü fen bilimlerinin hakikatle ilişkisi daha kolay kurulabilmektedir. Sosyal bilimler yoruma açık olduğu için eleştirel düşünme karşısında tekli bir doğru yanlış sonucu verememektedir. Diğer bir düşünme biçimi olan yaratıcılık ise psikolojik bir olaydır. Psikoloji çerçevesinde yürütülmektedir. Başka bir ifadeyle yaratıcılığın ne olduğu, nasıl olduğu gibi sorular psikolojinin çerçevesinde yer alır. Yaratıcılık dört boyutta kendini gösterir; kişi, ürün, süreç ve ortam. Yaratıcılık ile ilgili olarak geliştirilen ölçekler yaratıcılığı psikoloji ve eğitim alanında işlevsel hâle getirmeye çalışmaktadır. Özen in iyi ile ilişkili olması onun temel bir disiplin olarak felsefe ile ilişkili olmasını gerektirir. Felsefe, iyi yi derinlemesine sorgular. Bu sorgulamada iki türlü iyi vardır. Bunlardan birincisi düşünce iyiliğidir ikincisi ise karakter iyiliğidir. Bu yönüyle özenli düşünme, uygulamalı felsefe dediğimiz alanın düşünme biçimidir. Bunu yaparken de hem düşüncede hem de davranışta özenli olmayı öngörür. Dolayısıyla özenli düşünme en yüksek iyi ye ulaşmaya çalışan düşünme biçimidir. Diğer bir düşünme biçimi olan umutlu düşünme insanın hem kendisini hem de içinde bulunduğu dünyayı değiştirme gücünü ifade eder. Bu anlamda günümüzde psikolojik danışma ve pozitif psikoloji alanları umutlu düşünmenin destekleyebileceği alanlardır. Psikolojik danışmanlar, danışana, sorunlarını çözebilmesi için değişebileceği umudunu verirken, pozitivist psikoloji de psikolojinin insanın refahına ve mutluluğuna katkıda bulunabileceği umudunu vermektedir. Felsefi Temeller DKDM felsefenin çeşitli alanlarından daha iyi düşünmek için yararlanır. Bir anlayışa göre 40

5 NİSAN SAYI 146 felsefe daha iyi düşünme biçimi olduğuna göre düşünme modelinin de bundan yararlanması gerekir. Tersinden bakıldığında DKDM bir felsefe öğretimidir. Felsefenin çeşitli disiplinlerindeki düşünceler DKDM ile hem uygulamaya hem de eğitime sokulmaktadır. Felsefenin üç temel alanının (varlık-bilgi-değer) yanı sıra bir şemsiye kavram olarak metafizik alanıyla beraber dört alandaki düşünceler dört katlı düşünme modelinde karşılık bulmaktadır. Felsefenin bilgi alanıyla uğraşan epistemoloji eleştirel düşünmenin felsefi temelidir. Eleştirel düşünmenin kimi becerileri epistemolojinin de konu alanı olan bilgi ve onun değeri meselesi ile ilişkilidir. Temellendirme ve tutarlılık eleştirel düşünmenin özelliklerinden bazılarıdır. Epistemolojinin temel sorunları olan bu alanlar eleştirel düşünme için hem ölçüt oldukları gibi ölçüt geliştirmede de kullanılabilirler. Epistemoloji, bilen ile bilinen arasındaki ilişkiyi değerlendiren bir felsefe disiplinidir. Bilen ile bilinen arasındaki bu ilişki bir başka ifadeyle hakikati arama sürecidir. Eleştirel düşünmenin hakikati arama sürecinde bu anlamıyla epistemolojiden yararlanır. Yaratıcı düşünmenin felsefi arka planını ise estetik oluşturur. Yaratıcılık sadece estetikle sınırlı olmamakla birlikte, yaratıcılığın dinamiklerini göstermesi açısından estetik yaratıcı düşünmeye yardımcı olur. Yaratıcılığın önemli özelliklerinden birisi onun yararlı ve güzel olmasıdır. Her ne kadar güzellik mantıksal olarak bakıldığında yaratıcılığın olmazsa olmaz şartı değilse de insanlar yaratıcı bir ürünün hem güzel hem yararlı olmasını beklerler. Estetik de zaten güzeli tartışır. Felsefenin diğer bir disiplini olan etik, özenli düşünmenin temelidir. Etik, iyinin ne olduğunu, başka bir deyişle en yüksek iyiyi tartışır. Zaten insan da özenli düşünmeyle iyiye yönelmeye çalışmaktadır. Etiğin, hem kuramsal hem de pratik tarafı vardır. Özenli düşünme de hem düşünme sürecini hem de eyleme dönüştürmeyi karşılar. Umutlu düşünmeye temel olan felsefe disiplini ise metafiziktir. Çünkü hem umut hem de metafizik varolan fiziksel gerçekliği aşmayı sağlar. Kişi kendi varoluşunu umut ile sürdürebilir. En basit düzeyde umut, var kalmanın bir nedenidir. Umut olmadığı varoluş süreci, kaosa ve karmaşaya dönüşebilir. Sonuç ve Değerlendirme Böyle bir kavramsallaştırma girişimi düşünme eylemini ve onun öznesi insanın özelliklerini bölmek, parçalamak ve ayırmak değil, analiz ederek anlaşılmasını sağlamaktır. DKDM bir düşünme modeli önerisinden çok, eğitim sistemimiz için bir insan modeli önerisidir. Bu insan hakikati arayan, güzelin peşinde koşan, iyiliğe yönelen ve kendisi ve eylemlerine dair inancı olan insan olmalıdır. DKDM ile bu dört özelliğin her biri, bir düşünme biçimi ile gerçekleştirilmektedir. İnsan hem zihin hem de duygu varlığıdır. Aynı zamanda insanın hem bireysel hem de toplumsal bir yanı vardır. İnsanın bu dört varlık koşulu (zihin, duygu, bireysellik, toplumsallık) bakımından gelişmesi onun hem doğru düşünmesini hem de sağlıklı bir birey olmasını sağlar. Bu açıdan bakıldığında eleştirel düşünme hem bilişsel hem de yakınsak bir düşünmedir. Yaratıcı düşünmeyse bilişsel ve ıraksak bir düşünme biçimidir. Özenli düşünmenin duyuşsal ve yakınsak düşünme biçimlerine sahiptir. Umutlu düşünme, bireyin duyuşsal ve ıraksak düşünmesini sağlamaktadır. Dört düşünme modeli, dört ayrı insani özellik ile bir arada hesaba katılmaktadır. DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ 41

6 BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM Felsefesizlik eğitim ve düşünme sistemlerinin en büyük sorunudur. Felsefi temel her sistemi zaman ve mekân anlamında konumlandırma girişimidir. Bu açıdan bakıldığında DKDM nin de felsefenin çeşitli disiplinleri ile ilişkilendirilmesi, düşünme eğitimine ve felsefe eğitimine hizmet etmektedir. Eleştirel düşünmenin epistemoloji, yaratıcı düşünmenin estetik, özenli düşünmenin etik ve umutlu düşünmenin ise metafizik ile ilişkilendirilmesi insanın varlık koşullarının eğitime eklemlenmesini sağlayacaktır. Kaynakça Aristoteles. (2008). Eğitim Üzerine, (yayına hazırlayan: J.Burnet), (çev: Ahmet Aydoğan), Say Yayınları, İstanbul. Aristoteles. (2011). Nikomakhos a Etik (Çev:Saffet Babür), Bilgesu Yayıncılık, Ankara. Bacanlı, H. (2006). Duyuşsal davranış eğitimi, Nobel Yayın, Ankara. Bacanlı, H., Dombaycı, M.A., Demir, M. ve Tarhan, S. (2011). Quadruple thinking: Creative thinking. Procedia Social and Behavioral Sciences. 12, Cevizci, A. (1996). Felsefe Sözlüğü, Ekin Yayınları, Ankara. Çilingir, L. (2003). Umut Felsefesi, Elis Yayınları, Ankara. Demir, M., Bacanlı, H., Tarhan, S. ve Dombaycı, M.A. (2011). Quadruple thinking: Critical thinking. Procedia Social and Behavioral Sciences. 12, Dombaycı, M.A., Demir, M., Tarhan, S. ve Bacanlı, H. (2011). Quadruple thinking: Caring thinking. Procedia Social and Behavioral Sciences, 12, Dombaycı, M.A., Ülger, M., Gürbüz, H. ve Arıboyun, A. (2008). İlköğretim Düşünme Eğitimi Öğretmen Kılavuz Kitabı 6-8. Ankara: MEB. Hançerlioğlu, O. (1993). Felsefe Sözlüğü, Remzi Kitapevi, İstanbul. Lipman, M. (2003). Thinking In Education. Cambridge University Press, UK. Mengüşoğlu, T. (1988) İnsan Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul. Snyder, C.R. (2002). Hope Theory: Rainbows in the Mind. Psychological Inquiry, 13 (4), Tarhan, S., Bacanlı, H., Dombaycı, M.A. ve Demir, M. (2011). Quadruple thinking: Hopeful thinking. Procedia Social and Behavioral Sciences, 12, Türk Dil Kurumu. (2005). Türkçe Sözlük, Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara. 42