TÜRKİYE NİN ZEYTİNYAĞI DIŞ TİCARETİ, UYGULANAN POLİTİKALAR, KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Transkript

1 1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) TÜRKİYE NİN ZEYTİNYAĞI DIŞ TİCARETİ, UYGULANAN POLİTİKALAR, KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Fatih ÖZDEN Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Tezin Sunulduğu Tarih:15/12/2006 Tez Danışmanı: Prof. Dr. F. Akın OLGUN BORNOVA İZMİR

2 2 III Sayın Fatih ÖZDEN tarafından YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak sunulan Türkiye nin Zeytinyağı Dış Ticareti, Uygulanan Politikalar, Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve 15/12/2006 tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri: İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. F. Akın OLGUN Raportör Üye: Doç. Dr. Metin ARTUKOĞLU Üye : Doç. Dr. Elmas ÖZEKER

3 3 V ÖZET TÜRKİYE NİN ZEYTİNYAĞI DIŞ TİCARETİ, UYGULANAN POLİTİKALAR, KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ÖZDEN, FATİH Yüksek Lisans Tezi, Tarım Ekonomisi Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. F.Akın OLGUN Aralık 2006, 144 Son yıllarda zeytinyağının sadece üretici ülkelerde değil ABD, Kanada, Japonya, Avustralya gibi diğer ülkelerde de tüketilmeye başlaması zeytinyağının önemini arttırmaktadır. Türkiye de önemli bir zeytinyağı üreticisi ülke olarak AB, Tunus gibi ülkelerle birlikte zeytinyağı dış ticaretinde ön plana çıkmaktadır. Ancak Türkiye nin zeytinyağı dış ticaretinde karşılaştığı önemli sorunlarda bulunmaktadır. Bu çalışmada Dünya Zeytinyağı üretim, tüketim ve dış ticaretine yönelik bilgiler verildikten sonra, Türkiye nin zeytinyağı dış ticareti incelenmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda Türkiye de zeytinyağı ekonomisine ait üretim, tüketim durumu verildikten sonra temel olarak zeytinyağı dış ticareti üzerinde durulmuştur. Ayrıca, çalışmayı desteklemesi amacıyla zeytinyağı ihracatı yapan üç firma ile de anket çalışması yapılmıştır. Türkiye zeytinyağı üretimi ve ihracatı konusunda önemli bir potansiyele sahiptir. Ancak zeytin ve zeytinyağı üretiminden kaynaklanan bir takım sorunlar dolayısıyla bu potansiyeli istenilen şekilde değerlendirememektedir. Ayrıca ihracatın çoğunluğunun dökme

4 4 VI olarak yapılıyor olması da, Türkiye nin zeytinyağı ticaretinden istediği katma değeri elde etmesini engellemektedir. Anahtar Kelimeler: Zeytin, Zeytinyağı, Zeytinyağı İhracatı, Zeytinyağı İthalatı, Dış Ticaret Politikaları.

5 5 VII ABSTRACT TURKEY S OLIVE OIL FOREIGN TRADE, IMPLEMENTING POLICIES, ENCOUNTERED PROBLEMS AND SUGGESTION ÖZDEN, FATİH Msc. In Deparment of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. F.Akın OLGUN December 2006, 144 In recent years, beginning of the consumption of olive oil, not only in producer s country but also in the other countries such as U.S., Canada, Japan and Australia, increases the importance of the olive oil. Turkey as a significant olive oil producer country is standing in the forefront like EU, Tunisia together in the olive oil foreign trade. But, there are also substantial difficulties in olive oil foreign trade which Turkey meets. In this study, initially, after giving some knowledge about, world olive oil production, consumption and foreign trade, Turkey s olive oil foreign trade is tried to be analyzed. Within this approach, after analyzing the production and consumption related to Turkey s olive oil economy, basically specialized on olive oil foreign trade. Besides, with a view to supporting the study, surveys are done with three olive oil export companies. Turkey has got a significant productive and export potential in olive oil. However, because of the production of olive and olive oil

6 6 VIII problems, this potential can not be evaluated expectedly. Also, making the majority exportation in bulk prevents Turkey from desired added value from olive oil trade. Keywords: Olive, Olive oil, Olive oil Export, Olive Oil Import, Foreign Trade Policies

7 7 IX TEŞEKKÜR Bu çalışma süresince, tezin ortaya çıkışında katkı, eleştiri ve görüşlerinden yararlandığım sayın hocam Prof. Dr. F. Akın OLGUN a, görüşme talebimi kabul eden ihracatçı firmalara ve çalışma boyunca maddi olarak destek gördüğüm Ege Üniversitesi Rektörlüğü Araştırma Fonu na teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca çalışma boyunca maddi, manevi desteklerini eksik etmeyen aileme en içten teşekkürlerimi sunarım. İzmir-2006 Fatih ÖZDEN

8 8 XI İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET...V ABSTRACT...VII TEŞEKKÜR... IX TABLOLAR DİZİNİ...XVII GRAFİKLER DİZİNİ...XXI ŞEKİL DİZİNİ... XXIII 1. GİRİŞ Konunun Önemi Araştırmanın Önemi Araştırmanın Amacı Araştırmanın Kapsamı Materyal ve Yöntem Materyal Yöntem Verilerin Toplanmasında Kullanılan Yöntemler Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntemler...10

9 9 XII İÇİNDEKİLER(devam) Sayfa 2. KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR DÜNYA DA ZEYTİNYAĞI ÜRETİM, TÜKETİM VE DIŞ TİCARETİNDE MEYDANA GELEN DEĞİŞİMLER Dünya Zeytinyağı Üretiminde Meydana Gelen Değişimler Dünya Zeytinyağı Tüketiminde Meydana Gelen Değişimler Dünya Zeytinyağı Dış Ticaretinde Meydana Gelen Değişimler Dünya Zeytinyağı İhracatında Meydana Gelen Değişimler Dünya Zeytinyağı İthalatında Meydana Gelen Değişimler DÜNYA DA ZEYTİNYAĞINA YÖNELİK UYGULANA POLİTİKALAR Avrupa Birliği nde Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Politikalar Avrupa Birliği nde Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Üretim ve Tüketim Politikaları Avrupa Birliği nde Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Dış Ticaret Politikaları... 45

10 10 XIII İÇİNDEKİLER(devam) 4.2. Avrupa Birliği Dışındaki Önemli Zeytinyağı Üreticisi Bazı Ülkelerde Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Politikalar Tunus ta Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Politikalar Suriye de Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Politikalar Fas ta Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Politikalar TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ Türkiye de Zeytinyağı Üretimi ve Tüketimi Zeytinyağı Üretiminde Meydana Gelen Değişimler Türkiye de Faaliyet Gösteren Zeytin Sıkma Tesislerinin Durumu Zeytinyağı Tüketiminde Meydana Gelen Değişimler Zeytinyağının Pazarlaması Zeytinyağı Üretimine Yönelik Uygulanan Politikalar Türkiye nin Zeytinyağı Dış Ticaretinin Analizi Zeytinyağı İhracatında Meydana Gelen Değişimler Zeytinyağı Tiplerine Göre İhracatta Meydana Gelen Değişimler...90

11 11 XIV İÇİNDEKİLER(devam) Ambalaj Şekillerine Göre Zeytinyağı İhracatında Meydana Gelen Değişimler Zeytinyağı İthalatında Meydana Gelen Değişimler Türkiye de Zeytinyağına Yönelik Uygulanan Dış Ticaret Politikaları Zeytinyağı İhracatına Yönelik Uygulanan Politikalar Zeytinyağı İthalatına Yönelik Uygulanan Politikalar Dünya Ticaret Örgütü Kararları Çerçevesinde Zeytinyağı Dış Ticaretinin İncelenmesi Türkiye nin Uluslararası Zeytinyağı Konseyi İle İlişkileri AVRUPA BİRLİĞİ NE ÜYELİK SÜRECİNDE TÜRKİYE ZEYTİNYAĞI SEKTÖRÜNÜN AB ORTAK PİYASA DÜZENİNE UYUMU GÖRÜŞÜLEN FİRMALARA İLİŞKİN GENEL BİR DEĞERLENDİRME

12 12 XV İÇİNDEKİLER(devam) 8. ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR VE SORUNLARA YÖNELİK ÇÖZÜM ÖNERİLERİ SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ...144

13 13 XVII TABLOLAR DİZİNİ Sayfa No. Tablo 1. Dünya Zeytinyağı Üretimi (1000 ton) Tablo 2. AB'de Önemli Zeytinyağı Üreticisi Ülkelerin Üçer Yıllık Üretim Miktarları Ortalaması (1000 ton) Tablo 3. AB Dışında Kalan Bazı Önemli Zeytinyağı Üreticisi Ülkelerin Zeytinyağı Üretim Miktarları (000ton) Tablo 4. Bazı Ülkelerin Zeytinyağı Tüketim Düzeylerinde Meydana Gelen Değişimler (000 ton) (1990/91=100) Tablo 5. Dünya Zeytinyağı Dış Ticaret Hacmi Tablo 6. AB ndeki Zeytinyağı Üreticisi Ülkeler İçin Ulusal Garanti Edilen Miktarlar (ton) Tablo 7. AB nde Yıllar İçerisinde Verilen Zeytinyağı Fiyat ve Üretim Yardımları (Euro/100 kg) Tablo 8. AB nde Garanti ve Yön Verme Fonundan (FEOGA) Zeytinyağına Yapılan Ödemeler ve Toplam Ödemeler İçindeki Payı.. 43 Tablo 9. AB nde Zeytinyağı İthalatında Uygulanan Sabit Tarifeler Tablo 10. Türkiye nin Zeytin Ağacı Sayısı, Zeytin, Sofralık ve Yağlık Zeytin Üretimi... 60

14 14 XVIII TABLOLAR DİZİNİ (devam) Sayfa No. Tablo 11. Sofralık ve Yağlığa Ayrılan Zeytin Oranları (%) Tablo 12. Türkiye Zeytinyağı Fabrika Sayısı ve Kapasite Kullanım Oranı...65 Tablo 13. Türkiye'nin Toplam ve Kişi Başına Zeytinyağı Tüketimi...69 Tablo 14. Zeytinyağı Alım Fiyatları...77 Tablo 15. Türkiye de Zeytinyağında Prim Ödemeleri ve Birlik Alım Fiyatları...78 Tablo 16. Türkiye de Zeytin Üreticilerinin Yararlandığı DGD...80 Tablo 17. Zeytinyağının Kilogramına Yapılan Toplam Destek Miktarı (TL/kg)...82 Tablo 18. Türkiye'nin Zeytinyağı İhracatı...84 Tablo 19. Türkiye nin Zeytinyağı İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı.87 Tablo 20. Türkiye nin Zeytinyağı İhracatında İlk Beş Ülkenin Payları...88

15 15 XIX TABLOLAR DİZİNİ (devam) Sayfa No. Tablo 21. Türkiye nin Tiplere Göre Zeytinyağı İhracatında Meydana Gelen Değişimler Tablo 22. Türkiye nin Zeytinyağı İhracatının Ambalaj Şekillerine Göre Dağılımı Tablo 23. Türkiye nin Zeytinyağı İthalatı Tablo 24. Türkiye de 2003/2004 ve 2004/2005 Sezonlarında Tiplerine ve Ambalajlarına Göre Zeytinyağı İhracatının Serbest veya Yasak Olma Durumu Tablo 25. Türkiye de Zeytinyağında Uygulanan Gümrük Tarifeleri Tablo 26. AB ve Türkiye Zeytinyağı Sektörünün Karşılaştırılması.. 115

16 16 XXI GRAFİKLER DİZİNİ Sayfa No. Grafik 1. Dünya Zeytinyağı Üretiminde Meydana Gelen Değişimler (000 ton)...18 Grafik 2. Dünya Zeytinyağı Üretiminin Dörder Yıllık Ortalamalar Bakımından Ülkeler Arasında Dağılımı (%)...19 Grafik 3. Dünya Zeytinyağı Tüketiminde Meydana Gelen Değişimler (000 ton)...24 Grafik 4. Dünya Zeytinyağı Tüketiminde Önemli Ülkeler (%) (2000/ /05* ort.)...25 Grafik 5. Önemli Zeytinyağı Üreticisi Ülkelerin Yıllık Kişi Başına Zeytinyağı Tüketimleri (lt/yıl) (2003/2004 ort.)...25 Grafik 6. Bazı Ülkelerin Yıllık Kişi Başına Zeytinyağı Tüketimleri (lt/yıl) (2003/2004)...28 Grafik 7. Dünya Zeytinyağı İhracatında Önemli Ülkelerin Payları (%) (Ton)...30 Grafik 8. Dünya Zeytinyağı İhracatında Önemli Ülkelerin Payları (%) ($)...31

17 17 XXII GRAFİKLER DİZİNİ (devam) Sayfa No. Grafik 9. Dünya Zeytinyağı İthalatında Önemli Ülkelerin Payları (%) (Ton) Grafik 10. Dünya Zeytinyağı İthalatında Önemli Ülkelerin Payları (%) ($) Grafik 11. Türkiye de Yağlığa Ayrılan Zeytin ve Zeytinyağı Üretiminde Meydana Gelen Değişimler (Ton)... 62

18 18 XXIII ŞEKİL DİZİNİ Sayfa No. Şekil 1. Zeytinyağı Pazarlama Kanalı...73

19 1 1. GİRİŞ 1.1. Konunun Önemi Türkiye içinde bulunduğu coğrafi konum ve sahip olduğu iklim özellikleri bakımından birçok tarımsal ürünün üretiminde önemli avantajlara sahip konumdadır. Sahip olduğu bu avantajlara bağlı olarak tarım sektörü, Türkiye nin ekonomik gelişmesinde itici bir güç olması bakımından ön plana çıkmaktadır. Bu kapsamda, tarıma dayalı sanayi sektörünün gelişim göstermesi, hem tarımsal üretimin en iyi şekilde değerlendirilmesi, hem de kırsal nüfusun yaşam koşullarının iyileştirilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Türkiye de tarıma dayalı sanayiye bakıldığında, tarımsal ürünleri hammadde olarak kullanan sanayi dallarının öne çıktığı görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında önemli faaliyet alanlarından birisinin de zeytinyağı sanayi olduğu dikkati çekmektedir. Zeytinyağı; zeytin ağacının, (Olea europea L) olgun meyvelerinden sadece fiziksel yöntemlerle elde edilen ve yağın bozulmasına neden olmayacak koşullarda, yıkama, presleme, santrifüjleme ve süzme dışında hiçbir işlem görmemiş olan yağa denilmektedir. Zeytinyağı sektörü; zeytinin hasat edilip sıkılmasından elde edilen zeytinyağının sınıflandırılması, filtrasyonu, gerektiğinde rafinasyonu, ambalajlanması, depolanması, yurt içinde ve yurt dışında dökme veya ambalajlı olarak pazarlanması işlemlerini içine almaktadır (Göksu, 2003). Dünya genelinde 8.5 milyon hektar alanı kaplayan yaklaşık 900 milyon zeytin ağacı bulunduğu tahmin edilmektedir. Bunların % i iklim şartları zeytin ağacı için uygun olan Akdeniz havzasında bulunmaktadır. Zeytinyağı üretiminde ilk sırayı İspanya alırken, onu

20 2 sırasıyla İtalya, Yunanistan, Tunus, Türkiye ve Portekiz izlemektedir ( ). Türkiye de üretilen zeytinin büyük bir çoğunluğu yağlık olarak değerlendirilmektedir. Bu bakımdan zeytinyağına yönelik politikalar bu ürünün üretimini önemli ölçüde etkilerken, dünyanın başlıca zeytinyağı üreticisi olan ülkeleri; Avrupa Birliği (AB) üyesi olduklarından dolayı birlik içinde zeytinyağına yönelik olarak uygulanan politikalar da, hem Türkiye nin üretimini, hem de dış ticaretini etkilemektedir (Artukoğlu ve Gençler, 2003). Türkiye de 2004 yılı itibariyle, 644 bin hektar alana yayılmış durumda yaklaşık 107 milyon adet zeytin ağacı bulunmaktadır. Zeytin ağaçlarının 95 milyonu meyve veren, 12 milyonu ise meyve vermeyen ağaçlardan oluşmaktadır. Tüm tarım arazilerinin % 2.4 ü zeytin ağaçları ile kaplıdır ( 1990/ /2004 sezonları arasında dünya zeytinyağı üretimi ortalama ton olarak gerçekleşmiştir. Bu üretimin % 77.1 i AB, % 7.1 i Tunus ve % 4.3 ü ise Türkiye tarafından yapılmıştır. Son yıllarda zeytinyağı üretiminde önemli gelişmeler kaydeden Suriye de 2002/2003 sezonundaki % 6.9 luk payı ile AB ülkelerinden sonra ikinci sıraya yükselmiştir. Var yıllarında Türkiye nin dünya üretiminde AB ülkelerinden sonra dördüncü sırada geldiği, ancak son yılların ortalaması alınarak incelendiğinde Tunus un arkasından beşinci sırada bulunduğu görülmektedir ( Türkiye zeytinyağı üretimi konusunda önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen, özellikle zeytin üretiminden kaynaklanan bir takım yapısal bozukluklar nedeniyle istenilen üretim ve kalite düzeyine

21 3 ulaşamamaktadır. Özellikle, periyodisite denilen ve zeytin ağaçlarının bir yıl çok, diğer yıl az ürün vermesine neden olan problem giderilememekte ve bu da üretimin dalgalı bir seyir izlemesine neden olmaktadır. Bu durum özellikle dış ticaret konusunda bir takım olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir. Üretimdeki dalgalı yapı, sürekli bir pazar yaratılmasını ve bu pazarlardaki rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Küreselleşeme denilen olgu ile, ticari sınırların kaldırılmasını zorlayan günümüz dünyasında, firmalar ve ülkeler için rekabet kavramı daha da ön plana çıkmaktadır. Bu yüzden zeytinyağı sektörünün de dünya pazarlarında rekabet edebilir bir yapıya kavuşturulması önem arz etmektedir. Bu bakımdan Türkiye nin zeytinyağı dış ticaretinin analiz edilerek uygulanan politikalarının incelenmesi, sorunların tespit edilerek, sektörün ileride daha sağlıklı bir yapıya kavuşturulması için bir takım çözüm önerlerinin sunulması önem taşımaktadır Araştırmanın Önemi Günümüzde ülkelerin uluslararası ekonomik faaliyetlerinde bir takım kriterlere uyum göstermesi gerekmektedir. Tarım ve tarıma dayalı sanayi ürünlerinin dış ticareti de bu kriterlerden etkilenmektedir. Türkiye nin de hem Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Tarım Anlaşması çerçevesinde, hem de Avrupa Birliği ne (AB) uyum sürecinde, tarım sektöründe bir takım reformları gerçekleştirme zorunluluğu bulunmaktadır. Ancak zorunlu olan bu düzenlemelerin, ileriki yıllarda Türkiye nin tarım sektörünü olumsuz etkilememesi için bir takım önlemlerin de zaman geçirilmeden alınması gerekmektedir. Uluslararası bir takım anlaşmalar ve AB ye uyum sürecinde tarım sektöründe ve bu sektörün alt sektörlerinde yeni bir yapılanmaya gitmek

22 4 ve politikaları da buna göre belirlemek gerekmektedir. Zeytincilik sektörü de bu alt sektörlerden birisi konumunda bulunmaktadır. Gerek zeytin yetiştiriciliği ile geçinen üreticilerin sayısı, gerekse de zeytinyağı dış ticaretinin ülkeye sağladığı gelir itibariyle büyük önem taşıyan bu sektörün, dünya pazarları ile bütünleşmeden olumsuz etkilenmemesi için her şeyden önce dış piyasada rekabet gücünü arttıracak önlemlerin alınması gerekmektedir. Zeytinyağı hem Türkiye, hem de Avrupa Birliği açısından önemi yüksek olan bir üründür. AB içindeki zeytinyağı politikaları ortak piyasa düzeni ile sağlanmakta ve birlik içindeki ülkeler bu düzen çerçevesinde hareket etmektedir. Türkiye nin de AB ye üyelik sürecinde Ortak Tarım Politikası (OTP) kapsamında birçok alanda olduğu gibi zeytinyağı konusunda da birlik politikalarına uyum göstermesi gerekmektedir. Türkiye ile AB arasında zeytinyağı sektöründe yapısal durum ve uygulanan politikalar bakımından bir takım farklılıklar bulunmaktadır. Türkiye nin AB ye üyeliği durumunda AB içindeki üretici ülkelerle rekabeti devam edeceğinden, özellikle zeytin yetiştiriciliği ve zeytinyağı üretimi açısından ortaya çıkabilecek olası sorunlara, üyelik öncesinde çözüm aranması gerekmektedir (Göksu, 2003). Zeytinyağında dünya üzerindeki önemli üretici ülkeleri bir araya getiren örgüt konumunda Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK) bulunmaktadır. UZK, zeytinyağı konusunda, kalitenin iyileştirilmesi, pazar araştırmaları, tanıtım, teknolojinin geliştirilmesi, üretim ve işleme gibi alanlarda faaliyet gösteren önemli bir kuruluştur yılında kurulan konseye, Türkiye 1963 yılında üye olmuştur. Ancak geçen süreç içerisinde Türkiye, UZK ile olan ilişkilerinin aleyhine bir seyir izlediğini belirterek, 1998 yılından itibaren konseyden çekilme kararı almıştır

23 5 (Tiryaki ve Dönmez, 2003). Alınan bu karar ile Türkiye zeytinyağı konusunda en büyük uluslararası örgütün dışında kalmıştır. Türkiye nin konseyden çekilmesine sebep olan nedenlerin doğru olup olmadığı halen çeşitli çevrelerce tartışılmaktadır. Türkiye her yıl UZK ne belli bir miktarda bir parayı aidat olarak yatırmaktadır. Türkiye nin konseyden çekilme kararında yatırdığı bu paranın karşılığını almadığı ve bir takım çifte standartlara maruz kaldığı düşüncesi etkili olmuştur. Bir takım çevreler buna ek olarak çekilme kararının, AB ne giriş sürecinde karşılaşılan bazı olumsuzluklara karşı tepki olarak alınmış siyasi bir karar olduğunu da iddia etmektedirler. Her ne olursa olsun UZK zeytinyağı sektörü için önemli bir kuruluştur. Özellikle Türkiye dışındaki tüm önemli üretici ve ihracatçı ülkelerin konseyin üyesi olması, Türkiye nin konseyden çekilme kararını tekrar gözden geçirmesini zorunlu kılmaktadır. Dış ticaretin her alanında olduğu gibi zeytinyağı konusunda da ülkeler arası rekabet her geçen gün daha da artmaktadır. Türkiye bir yandan üretim ve dış satım bakımından önünde yer alan ülkelerin seviyesine çıkabilmek için çaba harcarken, diğer yandan son yıllarda zeytinyağı konusunda önemli atılımlar yapan ve Türkiye nin bugünkü yerini tehdit eden başta Suriye olmak üzere Tunus ve Fas gibi ülkelerle de rekabet etmektedir. Ayrıca, Avrupa Birliği; Tunus ve Fas gibi ülkelere çeşitli tavizler tanımaktadır. Bu çerçevede AB kotalar ayırmakta ve her yıl belli miktarda zeytinyağını bu ülkelerden alacağına dair garanti vermektedir. Suriye için de önümüzdeki dönemlerde böyle bir tavizin söz konusu olacağı söylenmektedir. Avrupa Birliği, bu ülkelerden aldığı lampant zeytinyağını işlemekte ve ambalajlı olarak satmaktadır. Bu durum da Türkiye nin özellikle ambalajlı zeytinyağı dış ticaretini olumsuz şekilde etkilemektedir.

24 6 Türkiye nin zeytinyağı dış ticareti çok boyutlu birçok konuyu içine almaktadır. Bu konuların başında ülke içinde zeytinyağına yönelik uygulanan politikalar, AB ye uyum sürecinde yapılması gereken düzenlemeler ve alınması gereken önlemler, UZK dan çekilme kararının getireceği olası olumsuzluklar, üretim ve ihracat bakımından Türkiye nin önünde ve arkasında bulunan ülkelerin durumu gibi konular gelmektedir. Bu çalışma, Türkiye nin zeytinyağı dış ticaretinin tüm boyutlarıyla incelenecek olması bakımından önem taşımaktadır. Ayrıca tüm bu konuların tek bir çalışma kapsamında ele alınacak olması ve böyle bir çalışmaya, yapılan literatür taramasında rastlanamaması çalışmanın önemini arttırmaktadır. Çalışmayı önemli kılan bir diğer neden ise, belirtilen konularda yapılan yerli ve yabancı literatür çalışmasının yanında, ihracatçı firmalarla yapılan anket çalışmasının da araştırmayı olumlu yönde desteklemesidir. Zeytinyağı; hem tüketicilerin sağlıklı beslenmesinde, hem de üreticilerin gelir seviyelerini arttırmalarında önemli faydası olan bir üründür. Zeytinyağının iç tüketiminin ve dış satımının yeterli düzeylere ulaşamaması sektör için çeşitli olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir. Özellikle Türkiye üretilen zeytinyağının ambalajlı ve markalı olarak dış pazarlara sunulamaması ve ihracatın daha çok dökme olarak yapılıyor olması, ABD, Kanada ve Japonya gibi potansiyel pazar özelliği taşıyan ülkelere girişi olumsuz etkilemektedir. Tüm bu faktörler göz önüne alındığında, zeytinyağının dış ticaretini kapsamlı bir şekilde ele alan çalışmanın önemi daha da artmaktadır.

25 Araştırmanın Amacı Türkiye sahip olduğu yüksek potansiyele karşın, zeytinyağı dış ticaretinde sürekliliği istenilen düzeyde yakalayamamakta ve çeşitli sorunlarla karşılaşmaktadır. Türkiye nin zeytinyağı dış ticaretini, uygulanan politikaları ve karşılaşılan sorunların ele alındığı bu araştırmanın genel amacı, zeytinyağı dış ticaretinde mevcut durumu, ekonomik ve politik yönleriyle saptamak ve geleceğe yönelik bir bakış açısı oluşturmaya çalışmaktır. Bu genel amaca ulaşmada incelenmesi hedeflenmiş konular ise sırasıyla şöyledir: Türkiye nin son yıllardaki zeytinyağı dış ticaretinin incelenmesi, Türkiye de zeytinyağına yönelik uygulanan dış ticaret politikalarının değerlendirilmesi, AB ye uyum sürecinde Türkiye nin zeytinyağı sektörü ile AB zeytinyağı sektörünün değerlendirilerek süreç içerisinde uyum sağlanması gereken konuların saptanması Türkiye nin UZK dan ayrılışının ve bunun olası etkilerinin değerlendirilmesi, Türkiye nin diğer zeytinyağı üreticisi ve ihracatçısı olan ülkelerle olan rekabet durumunun ortaya konulması ve Türkiye yi izleyen ülkelerle ilgili politikalarının değerlendirilmesi, Avrupa Birliği nin zeytinyağı dış ticaretinde, Türkiye nin rakibi olan ve AB dışında bulunan ülkelere verdiği tavizlerin incelenerek Türkiye ye olan etkilerinin incelenmesi,

26 8 Firma görüşmeleri sonrası edinilen izlenimlerin değerlendirilmesi, İhracatın arttırılmasına yönelik alternatif önerilerin getirilmesi. Belirlenen sorunlara yönelik somut çözüm önerilerinin getirilmesi Araştırmanın Kapsamı Çeşitli kaynaklarda zeytin ağacının ana vatanı olarak gösterilen Türkiye, ne yazık ki zeytinyağı üretimi ve ticareti konusunda yeterince gelişme sağlayamamıştır. Başta zeytin üretimi olmak üzere, zeytinyağının pazarlamasına kadar olan süreçte birçok sorunla karşılaşılmaktadır. Bu sorunlar birbirleriyle yakın ilişki içinde bulunmakta ve çift yönlü olarak hem birbirini etkilemekte, hem de birbirlerinden etkilenmektedir. Örneğin, zeytin üretiminde karşılaşılan sorunlar zeytinyağının ihracatını olumsuz etkilerken, zeytinyağının dış satımında karşılaşılan problemler, elde edilen gelirin düşük kalmasına ve zeytincilik için yapılması gereken yatırımların yapılamamasına neden olmaktadır. Bu çalışmada çeşitli süreçleri ve yönleri bulunan zeytinyağı sektörünün dış ticaret boyutu ele alınmıştır. Bu amaçla dış ticarette meydana gelen gelişmeler ve bu alanda uygulanan politikalar incelenecek ve karşılaşılan sorunlar belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmada zeytinyağı dış ticaretinde meydana gelen değişimler 1990 yılından 2003 yılına kadar olan dönem için incelenmiş, verilerin bulunması durumunda daha sonraki yıllara ait bilgiler de çalışmaya dahil edilmiştir. Uygulanan politikalar konusunda ise, geçmişten günümüze zeytinyağına yönelik uygulanan politikalar ele alınmıştır.

27 9 Çalışmanın kapsamının genel olarak beş bölümden oluşmaktadır. Bunlar aşağıda belirtildiği şekildedir. Zeytinyağı dış ticaretinde meydana gelen değişimler, AB sürecinde zeytinyağı konusunda uyum gösterilmesi gereken konular ve bu süreçte karşılaşılabilecek sorunlar, Türkiye nin Uluslararası Zeytinyağı Konseyi nden çekilmesinin doğuracağı sonuçların değerlendirilmesi, Son dönemde üretim ve ihracat düzeylerinde meydana gelen artışla birlikte, Türkiye nin zeytinyağı dış ticaretindeki yerini de tehdit eden Suriye, Tunus ve Fas gibi ülkelerin durumu ve Türkiye nin dış ticaretine olası etkilerinin incelenmesi ve AB nin zeytinyağı dış ticaretine yönelik bu ülkelere vermiş olduğu tavizlerin değerlendirilmesi, İzmir ilinde zeytinyağı ihracatı yapan firmalarla gerçekleştirilen ankete dayalı çalışmanın sonuçlarının değerlendirilmesi Materyal ve Yöntem Materyal Çalışmanın ana materyali iki gruptan oluşmaktadır. Birinci grup materyal ikincil kaynaklardan derlenen verilerden oluşmaktadır. Bu kapsamda, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM), Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK), Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçıları Birliği gibi kurum ve kuruluşların yayınlamış oldukları istatistiksel veriler ile, konuyla ilgili yayınlanmış araştırma, rapor, makale, inceleme ve derlemeler sayılabilir.

28 10 İkinci grup materyal ise, zeytinyağı ihracatı yapan üç firma ile yapılan çalışmasıyla elde edilen verilerden oluşmaktadır Yöntem Verilerin Toplanmasında Kullanılan Yöntemler Çalışmada kullanılan ikincil kaynaklı veriler konuyla ilgili çalışmalar ve istatistikler olmak üzere iki bölüme ayrılabilir. Dünyada ve Türkiye de zeytinyağı üretim, tüketim ve dış ticaretine yönelik veriler genellikle Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK) nin ve Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) nün internet sitelerinden temin edilmiştir. Ayrıca Türkiye de zeytinyağı dış ticaretine yönelik bir takım verilere ulaşılmasında Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçı Birlikleri nin internet sitesinden ve yıllık olarak yayınlanan çalışma raporlarından faydalanılmıştır. Zeytinyağı ihracatı yapan üç adet firmaya ilişkin verilerin toplanmasında, anket yöntemi kullanılmıştır Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntemler Verilerin analizinde, ortalamalar, indeksler ve yüzde hesapları gibi basit istatistiksel yöntemler ile tablo ve grafik gösterimlerinden yararlanılmıştır. Elde edilen veriler daha sonra ekonomi prensipleri çerçevesinde yorumlanmaya çalışılmıştır. Zeytinyağı ihracatı yapan üç adet firmayla yapılan görüşmeler sonrası elde edilen veriler ise görüşülebilen firma sayısının sınırlı olması nedeniyle genel bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu kapsamda

29 11 firma yetkililerine SWOT analizi kapsamında zeytinyağı dış ticaretine yönelik güçlü ve zayıf yönler ile fırsat ve tehditler konusunda sorular sorulmuştur. İngilizce Strenght (Güçlü), Weakness (Zayıf), Opportunity (Fırsat), Threat (Tehdit) sözcüklerinin baş harflerinin bir araya getirilmesi sonucu SWOT olarak adlandırılan analiz, kuruluşun, sektörün, tekniğin, sürecin veya durumun güçlü ve zayıf yönlerini belirlemekte ve dış çevreden kaynaklanan fırsat ve tehditleri tespit etmekte kullanılan bir yöntemdir. Bunun sonucunda iç ve dış etkenlerin göz önüne alınarak, var olan güçlü yönler ve fırsatlardan en iyi şekilde yararlanarak, tehditlerin ve zayıf yanların etkisinin en aza indirilmesi amaçlanmaktadır.

30 12 2. KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR Zeytinyağı, çok sayıda üreticinin geçimini sağlaması ve önemli bir ihraç ürünü olması nedeniyle, üzerinde önemle durulan ve çeşitli bilimsel çalışmalara konu olan bir üründür. Bu çalışma için yapılan literatür taramasında da konuyla ilgili çok sayıda çalışmaya ulaşılmıştır. Yapılan çalışmaların bir kısmı zeytinyağını teknik olarak ele alırken, bir kısmı ise ekonomik olarak ele almaktadır. Zeytinyağı ekonomisi ile ilgili çalışmalar da farklı içerikleri nedeniyle birbirinden ayrılmaktadır. Bu çalışmaların başlıcaları aşağıda kısaca tanıtılmıştır. Akay (1991); yaptığı çalışmada Türkiye ve Avrupa Topluluğu (AT) nda zeytinyağı için uygulanan destekleme politikalarını ve bu politikaların zeytinyağı ekonomisine etkilerini incelemiştir. Çalışmada her iki tarafın destekleme politikalarının belirgin aracının fiyatlar olmasına karşın, Türkiye deki uygulamaların süreklilik göstermediği, oysa AT da politikaların istikrarlı bir biçimde sürdürüldüğü belirtilmiştir. Çalışmada, Türkiye de zeytinyağı sektörünün AT ile rekabet edebilir bir yapıya kavuşturulabilmesi için gerekli yapısal iyileştirmelerin yapılarak, bazı önlemlerin alınması gerektiği sonucuna varılmıştır. Olgun (1992); çalışmasında, Türkiye de zeytinyağı sanayinin yapısını, hem zeytin işleme tesisi, hem de rafine zeytinyağı fabrikaları bakımından incelemiş, zeytinyağı dış satımını da makro verilerle ve ihracatçı bazında analiz ederek karşılaşılan sorunları belirlemiş ve bunlara yönelik çözüm önerileri sunmuştur. Çalışmada, hazırlanan üç ayrı anket formu aracılığıyla, zeytin işleme tesislerinden, rafine fabrikalarından ve zeytinyağı ihracatçılarından doğrudan görüşme yoluyla veriler toplanmış ve bu veriler ışığında, Türkiye de zeytinyağı sektöründeki en önemli sorunların üretici ve zeytin işleme aşamalarında

31 13 olduğu, bunun da ihracatta bir takım sorunlara yol açtığı sonucuna varmıştır. Bu sorunların giderilebilmesi için ise; makul bir fiyat politikasının yanında, uzun vadede bahçelerin gençleştirilmesine yönelik yapısal politikalara ağırlık verilmesi ve üreticilerin modern zeytin yetiştiriciliği konusunda eğitilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Miran ve Tunalıoğlu (1996); yaptıkları çalışmada Türkiye de zeytinyağı tüketimine etki eden faktörleri ekonometrik modeller yardımıyla incelemişlerdir. Çalışmada, zeytinyağı fiyatının tüketimde etkili olduğu, ancak diğer sıvı yağ fiyatlarının ve refah düzeyinin tüketimde etkili olmadığı saptamışlar ve bu durumu da zeytinyağının kendine özgü bir tüketim yapısına sahip olmasına bağlamışlardır. Çalışmada zeytinyağı tüketiminin artırılması için gösterilecek çabanın, fiyat üzerinde toplanması gerektiği, bunun da bilinçlendirici ve yoğun reklam faaliyetleri ile sağlanabileceği sonucuna varılmıştır. Okan (2000); çalışmasında Türkiye nin Zeytinyağı dış ticaretinde karşılaştığı sorunları ele almıştır. Çalışmada Türkiye nin düşük pazar payı nedeniyle dünya zeytinyağı fiyatlarına etki edemediğini, fiyatların AB deki önemli üretici ve dış satımcı ülkeler tarafından belirlendiğini belirtmiştir. Ayrıca çalışmada, zeytinyağının genelde zengin ülkelerce tüketildiği, bu ülkelerin de zeytinyağında kaliteyi ön planda tuttukları, Türkiye nin ise bu konuda pazarın isteklerine cevap veremediği vurgulanmıştır. Bunun dışında çalışmada, zeytinyağında yurt içi standartları belirleyen mevzuat ile yurt dışı standartların belirlendiği mevzuat arasında farklılıkların olduğu, bu durumun da hem ihracatçının, hem de alıcının zararına olduğu belirtilmiştir.

32 14 Artukoğlu (2001); yapmış olduğu çalışmada Türkiye de zeytinyağına yönelik uygulanan destekleme politikalarını incelemiş ve bu politikaların üretici üzerinde ne gibi etkileri olduğunu değerlendirmeye çalışmıştır. Bu amaçla Bayındır,Torbalı ve Kemalpaşa ilçelerinin her birinden seçilen altı köydeki üreticilerle anket çalışması yapılmıştır. Makro bazda yapılan analizler neticesinde, destekleme politikalarının belirli hedeflerinin olmadığı ve süreklilik göstermediği sonucuna varılmıştır. Üretici bazında yapılan değerlendirmede ise, üreticilerin geleneksel yöntemlerle üretim yaptıkları, genellikle destekleme fiyatlarından memnun kalmadıkları, ancak son yıllarda uygulanan prim sistemini olumlu karşıladıkları ve bunun sonucu olarak kültürel işlemlere daha çok önem verildiği belirtilmiştir. Taşdoğan (2003); çalışmasında uluslararası zeytinyağı piyasasında yer alan önemli ülkelerin üretim, tüketim ve dış ticaret durumlarını incelemiştir. Zeytinyağı temel piyasası olan AB içinde zeytinyağı pazarında söz sahibi olan önemli üç ülkenin (İtalya, İspanya ve Yunanistan) içinde fiyatları belirleyen ve en fazla pazar gücüne sahip olan ülkenin İtalya olduğu, diğer ülkelerin ise İtalya ya göre pozisyon aldıklarını belirtilmiştir. Çalışmada ayrıca, artan rekabet baskısının, zeytinyağı ticaretinde söz sahibi olan ülkeleri yeni pazar arayışlarına iteceği, bunun için de zeytinyağı pazarının genişletilmesi için alternatif pazarlama yöntemlerine gerek duyulduğu vurgulanmıştır. Tiryaki ve Dönmez (2003); çalışmalarında Türkiye nin Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK) üyeliğine geri dönüşünün önemi üzerinde durmuşlardır. Çalışmada UZK nın zeytin ve zeytinyağı ticaretinde standartları geliştiren tek organizasyon olduğu ve Türk zeytinciliğinin hem dünya zeytinciliği ile entegre olabilmesi için, hem de

33 15 AB ne giriş hazırlıklarının bir parçası olarak UZK ya tekrar üye olunmasının yararlı olacağı belirtilmiştir. Tunalıoğlu ve Göksu (2003); yaptıkları çalışmada AB ve Türkiye deki zeytinyağı fiyat ve dış ticaret politikalarını incelemeye çalışmışlardır. Çalışmada, AB nin zeytinyağı dış ticaretinde ithalat yönünde korumacı, ihracat yönünde ise destekleyici politikalar uyguladığını, bu politikaların finansmanının ise FEOGA (Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu) tarafından karşılandığını, Türkiye de ise zeytinyağında kurumsallaşmış ve devamlılık gösteren bir dış ticaret politikasının olmadığını, fiyat ve dış ticaret politikalarının finansman kaynağının da sürekli değiştiğini belirtmişlerdir. Çalışmada AB ile Türkiye arasındaki temel farkın; AB inde zeytinyağına yönelik politikaların ortak bir kurumsal sistem içinde değerlendirilmesi ve yönlendirilmesi, Türkiye de ise kurumsal alt yapının eksikliğinden dolayı politikaların belirli bir sistem altında değerlendirilememesinden kaynaklandığı sonucuna varmışlar ve Türkiye de zeytinyağına yönelik politikaların AB uygulamaları paralelinde gelişmesi gerektiğine vurgu yapmışlardır. Mili (2004); çalışmasında zeytinyağı tüketiminde geleneksel pazarların dışında kalan ülkelerin, mevcut durumu ve geleceğe yönelik eğilimleri üzerinde durmuştur. Çalışmada, 1990 ların başına kadar zeytinyağı üretimi ve tüketimi arasında bir dengenin olduğu, ancak 1990 ların ortalarından itibaren üretimin ve tüketimin dünya genelinde artmaya başladığı, fakat üretimdeki artışın daha fazla olması nedeniyle üretici ülkelerin üretimdeki fazlayı ihracat yoluyla değerlendirmeye çalıştıkları ve geleneksel pazarlar dışındaki alternatif pazarlara yöneldikleri belirtilmiştir. Ayrıca çalışmada, geleneksel olmayan pazarlarda zeytinyağı tüketimin arttırılması için yapılan ve zeytinyağının

34 16 sağlık açısından yararlarını ön plana çıkaran tanıtım ve eğitim çalışmalarının faydalı olduğuna, ancak tüketicilerin büyük çoğunluğunun hala zeytinyağının olumlu nitelikleri hakkında bilgi sahibi olmadıklarına dikkat çekilmiştir. Bunun dışında, zeytinyağının pazarlanması konusunda internet üzerinden satışların da tüketimi arttırmada etkili olabileceği belirtilmiştir.

35 3. DÜNYA DA ZEYTİNYAĞI ÜRETİM, TÜKETİM VE DIŞ TİCARETİNDE MEYDANA GELEN DEĞİŞİMLER Dünya Zeytinyağı Üretiminde Meydana Gelen Değişimler Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri arttıkça, bu ülkelerde yaşayan insanların bilinç düzeyleri de artmakta ve buna paralel olarak daha sağlıklı besinleri tüketme eğilimleri ön plana çıkmaktadır. Bu bakımdan, son yıllarda gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde hem sağlıklı beslenme bilincinin etkisi ile, hem de yapılan yerinde tanıtımlar sayesinde zeytinyağı tüketimi her geçen gün artmaktadır. Tüketimde meydana gelen artışa paralel olarak da zeytinyağı arzının artırılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Dünya da zeytinyağı üretiminde meydana gelen değişimler Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1: Dünya Zeytinyağı Üretimi (1000 ton) Yıllar Toplam Üretim İndeks 1990/ ,0 100,0 1991/ ,0 151,8 1992/ ,5 124,7 1993/ ,0 125,6 1994/ ,5 127,0 1995/ ,5 119,4 1996/ ,0 178,6 1997/ ,5 169,7 1998/ ,5 165,3 1999/ ,5 163,4 2000/ ,5 176,6 2001/ ,5 191,5 2002/ ,5 165,5 2003/ ,5 217,8 2004/05* 2.766,0 190,4 *Tahmin Kaynak:

36 18 Tablo 1 incelendiğinde, dünya zeytinyağı üretiminin 2003/2004 sezonunda 1990/1991 sezonuna göre yaklaşık % 118 gibi büyük bir artış gösterdiği görülmektedir. Yıllar içerisinde dünya zeytinyağı üretiminde meydana gelen değişimleri daha iyi görebilmek için verilerin grafik üzerine aktarılması yararlı görülmüş ve bu amaçla Grafik 1 hazırlanmıştır. Grafik 1: Dünya Zeytinyağı Üretiminde Meydana Gelen Değişimler (000 ton) / /92 *Tahmin Kaynak: / / / / / / / / / / / / /05* Tablo 1 deki veriler grafik üzerinde aktarıldığında dünya zeytinyağı üretiminin 1990/1991 ile 2003/2004 sezonları arasında artış eğiliminde olduğu görülmektedir (Grafik 1). Yıllar içerisinde zeytinyağı üretiminde meydana gelen dalgalanmalar ise, zeytin ağacının doğasından kaynaklanan ve periyodisite olarak adlandırılan, ağaçların bir yıl bol ürün verip, diğer yıl az ürün vermesine bağlanabilir. UZK tarafından 1997 yılında yapılan bir çalışmada, periyodisite katsayısı olarak adlandırılan üretimdeki değişkenlik katsayısı dünyada 19.5, AB de 20.2 iken Türkiye de 48.2 gibi yüksek oranda belirlenmiştir (Dölekoğlu, 2000).

37 19 Zeytin bitkisinin sadece Akdeniz ve benzeri iklime sahip bölgelerde yetiştirilebilir olması, zeytinyağı üretiminde belirli ülkelerin söz sahibi olması sonucunu doğurmaktadır. 1900/ /05 sezonları arasındaki dönem beşer yıllık ortalamalar bakımından incelendiğinde, dünya zeytinyağı üretiminde önemli yeri bulunan ülkelerin üretimden aldıkları paylar Grafik 2 de gösterilmiştir. Grafik 2: Dünya Zeytinyağı Üretiminin Dörder Yıllık Ortalamalar Bakımından Ülkeler Arasında Dağılımı (%) Suriye 4.4% Tunus 7.1% 1992/ /96 Ort. 1996/ /00 Ort. Fas 2.2% Diğerleri 5.5% Suriye 4.0% Tunus 8.0% Fas 2.9% Diğerleri 4.4% Türkiye 4.2% AB 76.6% Türkiye 4.9% AB 75.8% Suriye 4.7% Tunus 4.7% Türkiye 4.5% 2000/ /04 Ort. Fas 2.2% Kaynak: Diğerleri 4.7% AB 79.1% 1992/ /04 dönemi ortalaması olarak dünya zeytinyağı üretiminde ilk sırayı % 77.2 ile AB alırken, Tunus % 6.6 pay ile ikinci sırada, Türkiye 4.5 ile üçüncü sırada, Suriye ise % 4.4 ile üçüncü sırada yer almışlardır.

38 20 Söz konusu dönem dörder yıllık ortalamalar bakımından incelendiğinde ise, AB nin dünya zeytinyağı üretiminden aldığı payı % 76.6 dan % 79.1 e, Türkiye nin % 4.2 den % 4.5 e, Suriye nin ise % 4.4 den % 4.7 ye çıkardıkları görülmektedir. Tunus un üretimden aldığı payın ise % 7.1 den % 4.7 ye düşmüş olduğu görülmektedir (Grafik 2). Burada Türkiye açısından önem taşıyan ve dikkat çekilmesi gereken konulardan birisi de, 12 yıllık süreç göz önüne alındığında Türkiye nin üretimden almış olduğu pay Suriye nin biraz üzerindeyken, son dört yıllık dönemde Suriye nin son yılda zeytin dikimine verdiği önem ve bunun sonucu olarak dünya zeytinyağı üretiminden almış olduğu payın Türkiye nin üzerinde gerçekleşmiş olduğudur (Grafik 2). Dünya zeytinyağı üretiminde en büyük payı AB almaktadır. AB nde 5.4 milyon hektar zeytinlik alanı bulunmaktadır. Bu alanın 2.4 milyon hektarı İspanya ya, 1.4 milyon hektarı İtalya ya, 1.0 milyon hektarı Yunanistan a ve 0.5 milyon hektarı Portekiz e aittir. AB ndeki zeytin ağacı sayısına yönelik yapılan bazı tahminlere göre ise, İspanya da 185 milyon, İtalya da 160 milyon, Yunanistan da 120 milyon zeytin ağacı bulunmaktadır (Göksu, 2003). Zeytinlik alanlarındaki ve zeytin ağacı sayısındaki bu durumun zeytinyağı üretimine yansımasının ne şekilde olduğunun tespiti için AB ndeki önemli zeytinyağı üreticisi ülkeler Tablo 2 de gösterilmiştir.

39 21 Tablo 2: AB'de Önemli Zeytinyağı Üreticisi Ülkelerin Dörder Yıllık Üretim Miktarları Ortalaması (1000 ton) 1992/ /96 Ort. 1996/ /00 Ort. 2000/ /04 Ort. İspanya İtalya Yunanistan Portekiz Fransa Diğerleri Toplam Kaynak: AB ülkeleri içerisinde en fazla zeytinyağı üreten ilk üç ülke sırasıyla İspanya, İtalya ve Yunanistan dır. 2000/ /04 sezonları ortalaması olarak bu üç ülkenin zeytinyağı üretimindeki payı % 98.4 tür (Tablo 2). AB dışında dünya zeytinyağı üretiminde söz sahibi olan ülkelerin durumu da, Türkiye nin gelecekteki zeytinyağı ekonomisi bakımından önem taşımaktadır. Bu bakımdan AB dışında kalan, ancak zeytinyağı üretiminde önemli yeri olan ülkelerin yıllar içerisindeki zeytinyağı üretim seyrinin incelenmesinin faydalı olacağı düşünülmüş ve bu amaçla Tablo 3 oluşturulmuştur. AB den sonra dünya zeytinyağı üretiminden en fazla pay alan Tunus, Türkiye, Suriye ve Fas gibi ülkelerin 1992/ /04 sezonları arasındaki zeytinyağı üretim miktarları dörder yıllık ortalamalar alınarak incelendiğinde, ilk sırada Tunus un yer aldığı görülmektedir (Tablo 3).

40 22 Tablo 3: AB Dışında Kalan Bazı Önemli Zeytinyağı Üreticisi Ülkelerin Zeytinyağı Üretim Miktarları (000ton) Tunus Suriye Fas Türkiye 1992/ / / / Dört Yıllık Ortalama / / / / Dört Yıllık Ortalama / / / / Dört Yıllık Ortalama Kaynak: Tunus un ortalama zeytinyağı üretiminin ilk dört yıllık dönemde ton, ikinci dört yıllık dönemde ton, üçüncü beş yıllık dönemde ise yine ton olduğu ve üretim miktarının üçüncü dört yıllık süre sonunda birinci dört yıllık dönemdeki üretim miktarıyla aynı düzeyde olduğu dikkati çekmektedir. Söz konusu dört yıllık dönemlerde Türkiye nin ortalama üretim miktarları ise sırasıyla ton, ton ve ton olarak gerçekleşmiştir. Üçüncü dört yıllık dönemde Türkiye de zeytinyağı üretim ortalamasının ikici dört yıllık döneme göre azalmasına en büyük sebep olarak 1996/1997 sezonundaki yüksek üretim

41 23 düzeyine sonraki yıllarda ulaşılamaması gösterilebilir. 1992/93 sezonundan 2003/04 sezonuna gelindiğinde Türkiye de zeytinyağı üretim miktarının artış eğiliminde olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, dikkati çeken önemli bir unsur son dört yıllık dönemde Suriye nin zeytinyağı üretim düzeyinin hem Tunus un, hem de Türkiye nin üzerine çıkmış olduğudur (Tablo 3). Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK) ve Suriye-Avrupa Ticaret Merkezi (SEBC) gibi kuruluşların yapmış oldukları bir araştırmaya göre, Suriye de tarım dışı arazilerin tarıma elverişli duruma getirilmesiyle 2010 yılında zeytinyağı üretiminin 200 bin tonu bulacağı, yurt içi tüketimin ise 115 bin ton seviyesinde kalacağı tahmin edilmektedir (FAO, 2003) Dünya Zeytinyağı Tüketiminde Meydana Gelen Değişimler Zeytinyağı yaşamın her döneminde insan sağlığını birçok açıdan olumlu etkilemektedir. Buna karşın, zeytinyağı üretiminin bazı bölgelerle sınırlı olması, kendine has tadı ve yüksek maliyeti onu çoğunlukla üretildiği bölgelerde tüketilir hale getirmiştir (Tunalıoğlu ve ark., 2003). 1990/91 sezonundan günümüze kadar olan dönemde dünya zeytinyağı tüketiminde meydana gelen değişimler Grafik 3 de gösterilmiştir:

42 24 Grafik 3: Dünya Zeytinyağı Tüketiminde Meydana Gelen Değişimler (000 ton) / /92 *Tahmin Kaynak: / / / / / / / / / / / / /05* 1990/91 sezonunda yaklaşık ton olan dünya zeytinyağı tüketimi, 2003/04 sezonuna gelindiğinde yaklaşık % 70 artış göstermiş ve ton olmuştur. 2004/05 sezonunda ise tüketimin yaklaşık ton olacağı tahmin edilmektedir (Grafik 3). Dünya da son yıllarda zeytinyağı üreten tüketici ülkeler dışında, ABD, Kanada, Japonya, Avustralya, İsviçre gibi kişi başına geliri yüksek ülkeler ile, Arjantin, Brezilya, Meksika ve İran gibi zeytinyağı üretimine yeni başlayan ya da var olan üretimlerini artıran ülkelerin tüketimlerindeki olumlu değişimler, zeytinyağına olan talebi de pozitif yönde etkilemiştir (Tunalıoğlu ve ark., 2003). 2000/ /05 sezonları dikkate alındığında dünya zeytinyağı tüketiminde önemli ülkelerin aldıkları paylar Grafik 4 de verilmiştir.

43 Grafik 4: Dünya Zeytinyağı Tüketiminde Önemli Ülkeler (%) (2000/ /05* ort.) 25 Tunus Türkiye 1.6% 2.2% Fas 2.0% Diğerleri 11.7% Suriye 4.1% ABD 7.4% AB Ülkeleri 71.0% *Tahmin Kaynak: Zeytinyağı üretiminde olduğu gibi, tüketiminde de AB % 71 lik payıyla dünyada ilk sırada yer almaktadır. AB den sonra dünya zeytinyağı tüketimindeki en önemli ülke ABD dir. Türkiye zeytinyağı tüketiminde Suriye nin ardından dördüncü sırada gelmektedir (Grafik 4). Zeytinyağı üretiminde söz sahibi olan önemli ülkelerin yıllık kişi başına zeytinyağı tüketimlerini karşılaştırmak için Grafik 5 oluşturulmuştur. Grafik 5: Önemli Zeytinyağı Üreticisi Ülkelerin Yıllık Kişi Başına Zeytinyağı Tüketimleri (Litre/Yıl) (2003/2004 ort.) Yunanistan İspanya İtalya Suriye Tunus Türkiye Kaynak: 1) 2)

44 26 Dünya da zeytinyağının çok büyük bir bölümü aynı zamanda zeytinyağı üreticisi olan ülkeler tarafından tüketilmektedir. Bu ülkelerin tüketim düzeyleri de yine kendi içinde farklılıklar göstermektedir. Örneğin, Yunanistan yıllık kişi başına 24.6 litre ile dünyada zeytinyağının en fazla tüketildiği ülke konumundadır. İspanya ve İtalya nın kişi başına tüketimleri 14.9 lt/yıl ile 13.5 klt/yıl iken Suriye ve Tunus un tüketimleri sırasıyla 6.7 ve 5.6 lt/yıl seviyesindedir. Türkiye de yıllık kişi başına zeytinyağı tüketimine bakıldığında ise, 0.7 lt gibi diğer ülkelere göre çok düşük seviyelerde kaldığı görülmektedir. Türkiye de zeytinyağı tüketiminin önemli ölçüde zeytin yetişen bölgelerle sınırlı olması, gerekli tanıtım çalışmalarının yapılmaması ve zeytinyağı fiyatının diğer bitkisel yağlara göre yüksek olması gibi nedenlerle düşük düzeyde kaldığı ifade edilebilir. Son yıllarda zeytinyağı üreticisi ülkeler dışında kalan, yeni ve gelecek vaat eden pazarlar olarak görülen ABD, Kanada, Japonya ve Avustralya gibi ülkelerin zeytinyağı tüketim düzeylerinde meydana gelen değişimler ise Tablo 4 de verilmiştir.

45 27 Tablo 4: Bazı Ülkelerin Zeytinyağı Tüketim Düzeylerinde Meydana Gelen Değişimler (000 Ton) (1990/91=100) ABD Kanada Japonya Avustralya Miktar İndeks Miktar İndeks Miktar İndeks Miktar İndeks 1990/91 88,0 100,0 10,0 100,0 4,0 100,0 13,5 100,0 1991/92 79,0 89,8 10,0 100,0 4,5 112,5 12,5 92,6 1992/93 104,0 118,2 13,0 130,0 5,0 125,0 16,0 118,5 1993/94 115,5 131,3 12,0 120,0 6,5 162,5 16,5 122,2 1994/95 115,5 131,3 15,0 150,0 8,5 212,5 19,0 140,7 1995/96 101,0 114,8 14,0 140,0 16,5 412,5 16,5 122,2 1996/97 130,5 148,3 19,0 190,0 26,0 650,0 21,5 159,3 1997/98 142,5 161,9 17,5 175,0 34,0 850,0 17,5 129,6 1998/99 151,0 171,6 18,5 185,0 28,5 712,5 24,0 177,8 1999/00 169,5 192,6 23,0 230,0 27,0 675,0 25,5 188,9 2000/01 194,5 221,0 24,5 245,0 30,0 750,0 31,0 229,6 2001/02 188,5 214,2 24,0 240,0 31,5 787,5 27,5 203,7 2002/03 184,0 209,1 25,0 250,0 30,5 762,5 31,5 233,3 2003/04 213,0 242,0 26,0 260,0 33,0 825,0 34,0 251,9 2004/05* 217,5 247,2 26,0 260,0 33,0 825,0 35,5 263,0 *Tahmin Kaynak: Veriler indeks üzerinde incelendiğinde söz konusu ülkelerin tamamında zeytinyağı tüketiminin yıldan yıla hızla arttığı görülmektedir. Bu artış ABD, Kanada ve Avustralya da sırasıyla % 147.2, %160.0 ve % olurken, Japonya da ise çok daha büyük bir şekilde 7.2 kat olmuştur (Tablo 4). Bu ülkelerin yıllık kişi başına zeytinyağı tüketimleri incelendiğinde ise Grafik 6 daki durum ortaya çıkmaktadır:

46 28 Grafik 6: Bazı Ülkelerin Yıllık Kişi Başına Zeytinyağı Tüketimleri (lt/yıl) (2003/2004) ABD Japonya Kanada Avustralya 2003/ Kaynak: 1) 2) Alternatif pazarlar olarak nitelendirilebilecek olan ülkelerde yıllık kişi başına zeytinyağı tüketimi incelendiğinde, Avustralya nın kişi başı 1.72 lt/yıl ile ilk sırayı aldığı, onu sırasıyla Kanada, ABD ve Japonya nın izlediği görülmektedir (Grafik 6). Tablo 4 ve Grafik 6 birlikte ele alınarak değerlendirildiğinde, gelecek vaat eden pazarlarda zeytinyağı tüketimin her geçen yıl hızla arttığı, ancak kişi başına tüketim bakımından bu ülkelerin hala düşük seviyelerde kaldığı söylenebilir. Buradan da, bu ülkelerin önümüzdeki yıllarda da üretici/ihracatçı ülkeler için büyük bir pazar oluşturmaya devam edeceği sonucu çıkarılabilir Dünya Zeytinyağı Dış Ticaretinde Meydana Gelen Değişimler Daha önce de belirtildiği gibi, zeytinyağının sınırlı sayıda ülke tarafından üretiliyor olması, bu ürünün ihracatında da belirli ülkelerin söz sahibi olması sonucunu doğurmaktadır. İhracatta böyle bir durum söz

47 29 konusu iken, ithalata bakıldığında, özellikle son yıllarda zeytinyağının sağlık bakımından yararlarının da ön plana çıkarılmasıyla, zeytinyağı ithal eden ülkelerin sayısının her geçen yıl arttığı gözlenmektedir. Dünyada dış ticarete konu olan zeytinyağının belirlenmesi için, Dünya zeytinyağı dış ticaret hacmini gösteren Tablo 5 hazırlanmıştır. Tablo 5: Dünya Zeytinyağı Dış Ticaret Hacmi Yıllar Miktar Değer İndeks (ton) (1000 $) İndeks Kaynak: Dış ticarete konu olan zeytinyağının hacminde 1990 yılından 2003 yılına gelindiğinde hem miktar bakımından, hem de değer bakımından % 100 e varan oranda artış kaydedilmiştir (Tablo 5). Bu durum, son yıllarda dünyadaki zeytinyağı dış ticaretinin önemini ortaya koyması bakımından büyük önem taşımaktadır.