ISO/IEC 17025:1999 KAPSAMINDA AKREDİTASYONA TEKNİK HAZIRLIK:

Transkript

1 ISO/IEC 17025:1999 KAPSAMINDA AKREDİTASYONA TEKNİK HAZIRLIK: TEKNİK YETERLİLİK Akreditasyon sürecinde laboratuvar uzmanından beklenen asli görev teknik yeterliliğin sağlanmasıdır.teknik yeterlilik kavramı 3 ana eksen üzerine kuruludur; 1. Eğitilmiş Personel Personel Yeterliliği, Uygun personelin kullanımı Personelin Sürekli Eğitimi 2. Test Metodları Metod Hakimiyeti Metod Hakkında Gerekli Bilgi, Gerekli Deneyim ve Tecrübe Metod Geliştirme ve Modernizasyon 3. Uygun Cihazlar Uygun Cihaz Kullanımı Deney, Kalibrasyon ve Yardımcı Teçhizatlar PERSONEL Yeterli ve Eğitimli olmalıdır. Belirli tip cihazları kullanmak için özel personeli yetkilendirilmeli ve bunlar için eğitimi yapılmış olmalıdır. Özel görevler için vasıflandırma kavramı içine eğitim ve bu görevlere ait sorumluluklarının tanımlanarak yetkilendirme girmektedir. Personel için eğitim ve istihdam hedefleri konulmalı ve bunların yerine getirilmesi sağlanmalıdır. Bunun için gereken eğitim programı hazırlanarak uygulanmalı,ihtiyaçlar belirlenmelidir. METODLARIN SEÇİLMESİ Metotların seçilmesi için ISO/IEC standardı kapsamında yer alan düzenlemeler şu şekilde özetlenebilir: Müşterinin ihtiyaçlarını karşılayacak numune hazırlama ve deney metotları kullanılmalıdır. Tercihen uluslar arası,bölgesel,veya ulusal standartlar kullanılmalıdır

2 Mümkün mertebe standardın en son baskısının kullanılması sağlanmalıdır. Standart olmayan metotlar kullanıldığında geçerli kılınmalıdır. Ölçüm belirsizliği için uygun bir metod oluşturulmalı ve düzenli olarak uygulamalıdır. ANALİTİK YETERLİLİK Metod seçiminde en önemli kriterler metodun bilimsel karakteristiğini oluşturan parametrelerdir. Bilimsel karakteristikler analitik dataların güvenilirliği hakkında bilgi verir; kesinlik (precision) gerçeklik (trueness, bias) tanımlama limiti (limit of detection-lod) ölçüm limiti (limit of quantitation-loq) seçicilik/özgünlük (selectivity/specificity) hassasiyet (sensitivity) doğrusallık/ölçüm aralığı (linearity/working range) Seçicilik(spesificity): Yöntemin aranan analiti örnek matrissindeki diğer maddelerden ayırabilme özelliğidir. Analist; örnekte analitin birden fazla formda olabileceği ve interferansların analitle çok benzer davranabileceği her zaman göz önünde tutmalıdır. Hassasiyet(sensitivity): Analitin bir birim artışının, sinyal büyüklüğüne etkisini gösteren bir kriterdir. hassasiyet = ölçüm sinyali/konsantrasyon Bunun dışında kalibrasyon eğrisinden bir birimlik ölçüm artışın analit konsantrasyonundaki değişimine etkisi hesaplanabilir. Doğrusallık/ölçüm aralığı: Yöntemin kesinlik,gerçeklik kabul edilebilir düzeylerde karşılayabildiği analit konsantrasyonu aralığıdır. Ölçüm aralığının alt sınırı ölçüm limiti (LoQ) dir. Tespit limiti (LoD): analitin, bir boş örnektekinden istatistiksel olarak önemli ölçüde farklı olan en düşük konsantrasyon düzeyidir. 3 şekilde tespit edilmesi mümkündür. 1.Boş örneğin tekrarlı analizleri ile; 10 ayrı boş örnek analiz edilir, Ortalama ve standart sapmaları hesaplanır. LoD = Xort+k*SD (%95 güvenirlik için k=2)

3 2.Analiti çok düşük düzeyde içeren örneğin tekrarlı analizleri ile; 10 ayrı spiked örnek analiz edilir ve standart sapmaları hesaplanır. 3.Analiti düşük düzeyde farklı konsantrasyonlarda içeren örneklerle oluşturulan kalibrasyon denklemi ile hesaplanır. Ölçüm limiti(loq): kabul edilebilir kesinlik(precision) ve gerçeklikle (trueness) ölçülen en düşük analit konsantrasyonudur. Genellikle yaklaşık LoD nin katı olarak hesaplanır. DOĞRULUK ( accuracy) Bir ölçüm yönteminin doğruluğunu tanımlamak için iki terim kullanılır :kesinlik (precision) ve trueness (gerçeklik) Kesinlik (precision):spesifik analiz koşulları altında elde edilen bağımsız analitik sonuçlar arasındaki uyumun derecesidir. Bu sonuçlar arasındaki değişimi; Analist, ekipman ve ekipmanın kalibrasyonu, Çevre koşulları (sıcaklık, nem, hava kirliliği vb), Ölçümler arasında geçen zaman etkilemektedir. Kesinlik yalnız tesadüfi hataların dağılımı ile ilişkilidir, gerçek değerle ilgisi yoktur. Bir yöntemin kesinliği, tekrarlanabilirlik (repeatibility) ve yeniden yapılabilirlik (reproducibility) değerleri ile ifade edilir. Tekrarlanabilirlik (repeatibility) koşulları :Aynı yöntem, aynı test örneği, aynı lab.,aynı analist, aynı ekipman, kısa zaman aralığı. Yeniden yapılabilirlik koşulları :Aynı yöntem, aynı test örneği, farklı lab.,farklı analist, farklı ekipman. Kesinlik Rölatif standart sapma (RSD) veya güven aralığı(örneğin 5 ±0.4 mg/dl) olarak ifade edilebilir. Rölatif standart sapma: RSD(%) = (s/xort)*100 Tekrarlanabilirlik değerleri özellikle testin klinik etkinliğinin değerlendirilmesinde önemlidir. Klinik karar açısından önemli durumlarda tekrarlanabilirlik önemli olabilir.örneğin kalp krizi geçiren bir hastada troponin I ölçümünü dikkate aldığımızda Ölçtüğümüz değerin 1.90 ng/ml olduğunu varsayalım(bu test için referans değerleri0-2 ng/ml) Tekrarlanabilirliğimiz %20 ise sonuç 1.9 ± 0.38 ng/ml yani ng/ml Tekrarlanabilirliğimiz %10 ise sonuç 1.9 ± 0.19 ng/ml yani ng/ml Tekrarlanabilirliğimiz % 5 ise sonuç 1.9 ± ng/ml yani ng/ml

4 demektir.ilk iki durumda sonuç normalden yüksek olabilir.ancak 3. durumda sonuç her durumda normal aralıktadır.bu tip kritik durumlarda tekrarlanabilirliğimizin önemi açıkça görülebilir.. Gerçeklik (trueness) Ölçüm sonuçları ile, örnekteki gerçek analit miktarı arasındaki uyumun derecesidir. Gerçeklik, sistematik hatanın bir göstergesidir. Gerçeklik çalışmaları: Sertifikalı referans materyal (Certificated Reference Material-CRM) ile, Yeterlilik testi örneği ile, spiked örneklerle (geri alma-recovery testleri) yapılabilir. TANISAL YETERLİLİK Bunları değerlendirerek testin analitik performansı hakkında bilgi edinmek olasıdır. Fakat bir testin analitik olarak yeterli performansa sahip olması tıbbi yararı konusunda bilgi vermez, bir laboratuvar testinin klinik yönünün değerlendirilmesi için bazı kriterlere gereksinim duyarız: Tanısal Duyarlılık(sensitivity) Tanısal Özgüllük (Specificity) Tanısal Verimlilik(Efficiency) Tahmin Değeri(predictive value Tanı koyma amacıyla kullanılan laboratuvar testlerinin sonuçları için 4 olasılık söz konusudur: 1.Gerçek Pozitif(GP):Hastalık bulunan olguda pozitif(+) sonuç 2.Gerçek Negatif(GN)Hastalık bulunmayan olguda negatif(-) sonuç 3.Yanlış Pozitif(YP) Hastalık bulunmayan olguda pozitif(+) sonuç 4.Yanlış Negatif(YN) Hastalık bulunan olguda negatif(-) sonuç İdeal olarak tüm pozitif sonuçların gerçek pozitif,tüm negatif sonuçların gerçek negatif olması gereklidir,ama bu her zaman gerçekleşemez. Tanısal Duyarlılık: Aranan hastalığın hastada bulunmaması durumunda test sonucunun pozitif olma olasılığıdır.gerçek pozitif sonuç sayısı, pozitif olması gereken sonuç sayısı (hasta sayısı) ile karşılaştırılarak bulunur. Duyarlılık(%)=(GP/(GP+YP) X 100

5 Tanısal Özgüllük: Aranan hastalığın hastada bulunmaması durumunda test sonucunun negatif olma olasılığıdır.gerçek negatif sonuç sayısı,negatif olması gereken sonuç sayısı(hasta olmayan sayısı) ile karşılaştırılarak bulunur. Özgüllük (%)= (GN/GN+YP)) X 100 Duyarlılık (Gerçek Pozitiflik) ile 1- özgüllük (yanlış pozitiflik) karşılaştırılarak elde edilen rölatif çalışma özellikleri (relative operating characteristic : roc curve ) grafikleri kullanılarak testlerin diagnostik doğruluğu saptanabilmektedir. Tanısal Verimlilik: Test sonucunun doğru tanı koydurma olasılığıdır.doğru sonuç sayısı tüm sonuç sayısı ile karşılaştırılarak bulunur. Verimlilik: (%)= ( (GP+GN)/ (YP+YN+GP+GN) X 100 Tahmin Değeri : Laboratuvar testinin uygulanmakta olduğu topluluktaki, hastalığın yaygınlık oranına (Prevalans) göre,testin doğru tanı koydurma olasılığıdır..pozitif (+) tahmin değeri testin uygulandığı toplulukta (+) sonucu olanların gerçekte hasta olma olasılığıdır.hastalığın yaygınlık oranı ve tanısal özgüllük pozitif (+) tahmin değerini etkileyen parametrelerdir. Pozitif (+) Tahmin değeri=gpo/(gpo + YPO) GPO= Topluluktaki gerçek pozitiflik oranı (YO X Duyarlılık) YPO= Topluluktaki yanlış pozitiflik oranı (1-YO)(1- özgüllük) YO = Yaygınlık oranı Pozitif (+) Tahmin değeri = ( YO x Duyarlılık/(YO)x(duyarlılık)+(1-YO)x ( 1 özgüllük) ) x100 Negatif(-) tahmin değeri testin uygulandığı toplulukta (-) sonucu olanların gerçekte hasta olmama olasılığıdır.hastalığın yaygınlık oranı ve tanısal duyarlılık negatif(-) tahmin değerini etkileyen parametrelerdir.

6 Negatif (-) Tahmin Değeri= GNO/GNO + YNO GNO= Topluluktaki gerçek negatiflik oranı (1-YO)x(özgüllük) YNO= Topluluktaki yanlış negatiflik oranı(yo) x (1-duyarlılık) YO = Yaygınlık oranı Negatif (-) Tahmin değeri = ( (1-YO)x (özgüllük)/ (1-YO)x(özgüllük) +(YO) x(1- duyarlılık) ) x100 Ancak duyarlılık ve özgüllük için birer sayısal değerle testin performansını değerlendirmek,tanısal yeterliliğin basite indirgenmesidir.testlerin yanlızca bir değil,birden fazla duyarlılık ve özgüllük değerleri mevcuttur.(kullanılan değişik eşik değerlerine göre) Birkaç duyarlılık/özgüllük değerleri ile testin performansına bir bakış getirilebilir. Laboratuvar testleri,geniş bir duyarlılık-özgüllük yelpazesi gösterirler.duyarlılık artarken özgüllük azalır,özgüllük artarken duyarlılık azalır.herbir karar değeri için bir duyarlılık özgüllük kombinasyonu söz konusudur.duyarlılık/özgüllük çiftlerin spektrumunun tamamı testin tanısal doğruluğu üzerinde bilgi verir.bu testin tanısal doğruluğu belirlendikten sonra klinik yarar saptanabilir.klinik yarar; testin sağladığı bilginin hastanın sağaltımındaki pratik değeridir.bir testin tanısal doğruluğu yüksek olabilir. Aynı veya benzer bilgiyi elde etmede daha ucuz veya daha az invaziv bir yöntem bulunabilir. Ya da testin teknik açıdan uygulanabilirliği sınırlı olabilir,testin yararlılığını etkiliyebilir. GEÇERLİ KILMA: Yapılan bir inceleme sonucunda,özel amaçlı kullanım için gerekli şartların yerine getirildiğinin teyit edilmesi ve etkin bir delilin elde edilmesidir. Validasyon/verifikasyon çalışmaları, yeni bir yöntem rutin kullanıma alınmadan önce mutlaka yapılmalıdır ve aşağıdaki durumlarda tekrarlanmalıdır: Yeni cihazlar devreye girdiğinde, Temel kimyasallarda önemli bir değişiklik olursa(yöntem modifiye edilirse),yeni personel tarafından yöntem ilk kez kullanılacaksa, Uzun süredir kullanılmamış bir valide yöntemin yeniden kullanıma alınması durumunda, Laboratuvarda yapılan, sonuçları etkileyebileceği düşünülen değişikliklerde.

7 Şekil 1:Çeşitli testler için farklı kapsamda geçerli kılma çalışmaları yapılabilir Şekil2:Bir metodun uygulanmaya konulmasına kadar geçirdiği aşamalar

8 YETERLİLİK DENEYLERİ: Laboratuvarlar arası deney karşılaştırmaları: Aynı ve benzer malzeme üzerinde yapılan deneylerin,önceden belirlenmiş şartlara göre iki ve ya daha fazla laboratuvar tarafından planlanması, gerçekleştirilmesi, değerlendiril mesi ve dokümante edilmesidir. Bunların farklı formda düzenlenen ve farklı amaçlara hizmet edenleri vardır. -Analiz edilecek örneklerin önceden gönderilip her gün ve sık aralıklarla analiz edilerek rapor edildiği programlarda öncelikle tekrarlanabilirliğimizi görmek mümkündür.(örnek biologie prospective, Biorad v.b. Programlar) -Analiz edilecek örneklerin dönemler halinde gönderildiği programlarda ise gerçeklik değerimizi izlemek öncelikli amaçtır. (Örnek CAP,UKAS,labquality v.b.) Laboratuvar içi kalite kontrol programı: Her laboratuvar analizlerinin doğruluğunu gösterebilmek için internal kalite kontrol uygulamasına sahip olmalıdır. Bu programa ait hedefler koymalı ve bunları uygulamalıdır. ÖLÇÜMLERİN İZLENEBİLİRLİĞİ: İzlenebilirlik:Ölçüm cihazında okunan değerin bir ve ya daha fazla kademede beyan edilen bir referansla (bir ulusal veya uluslar arası standart ) ile karşılaştırılmasıdır.izlenebilirlik ulusal veya uluslararası standartlarla sağlanmalıdır. SI-Birimler sistemine izlenebilirlik; Ulusal Metroloji Enstitüsü BIPM ye(uluslar arası Ölçüler ve tartılar bürosu) üye diğer kuruluşlar Akredite Kalibrasyon Laboratuvarı gibi kuruluşlardan gelen sertifikalı malzemeler veya bunlara karşı hazırlanmış kalibratörler ile sağlanabilir. Bunların SI birimler sistemine kadar olan izlenebilirliği standartlar hiyerarşisi içerisinde bir zincir şeklinde tanımlanmış olmalıdır. CGPM SI-Birim (Tanım)

9 Primer Referans Ölçüm Yöntemi Uluslararası organizasyonlar veya meslek kuruluşları Primer Kalibratör Sekonder Referans Ölçüm Yöntemi Sekonder Kalibratör Üreticiye Ait Ana Kalibratör Ulusal Metroloji Enstitüleri Onaylanmış laboratuvarlar Üretici laboratuvar Üreticinin Önerdiği Ölçüm Yöntemi Üretici laboratuvar Üreticinin Önerdiği Yönteme Ait Kalibratör Son Kullanıcının Rutin Ölçüm Yöntemi Rutin Örnek Üretici laboratuvar Üretici ve son kullanıcı laboratuvar Son kullanıcı Şekil 3: Standart materyaller hiyerarşisi CİHAZLAR Testler için kullanılacak cihazların analitik hassasiyeti yüksek ulusal ve uluslararası bilinen metotlara uygun cihazlar olması sağlanmalıdır.testlerde kullanılan Ekipman için;güncel kullanma ve bakım talimatları kolay ulaşılabilir olmalıdır. Cihazın yazılım tanımı,imalatçının adı,cihazın tipi ve seri numarası,bulunduğu yer,imalatçının talimatları,bakım planları,yapılmış olan bakımlar,arıza ve tadilat durumu kayıt edilmelidir.ölçüm cihazlarının uygun bir şekilde çalışmasını sağlamak ve bozulmasını önlemek amacıyla,güvenli taşınması,nakli,muhafazası,kullanımı ve planlı bakımı için prosedürler olmalıdır. Yapılan bütün kalibrasyonların tarihleri,sonuçları,sertifikaları,kopyaları,kabul kriterleri, rekalibrasyon tarihleri kayıt altına alınmalıdır. Hatalı veya belirlenen sınırların dışında olduğu anlaşılan ölçüm cihazları hizmet dışı bırakılarak belirgin bir şekilde işaretlenmelidir. Bu hatanın daha önce yapılmış olan ölçümlere etkisi araştırılmalı böylece uygun olmayan işin kontrolü sağlanmalıdır. ÇEVRE VE YERLEŞİM KOŞULLARI:

10 Laboratuvarın enerji kaynakları ve çevre koşulları deney hizmetinin doğru yapılmasını sağlamalıdır. Biyolojik sterilliğe,toza,elektromanyetik etkiye,radyasyon yayımına,elektrik beslenmesine,sıcaklığa,ses ve titreşime dikkat edilmelidir. Cihazlar arasında karşılıklı etkileşim önlenmelidir.özellikle deney yapılan alanlara giriş,çıkış ve cihazların kullanımının kontrolü önemlidir. Laboratuvar düzeni ve temizlikle ilgili personel belirlenmiş ve laboratuvarın temizlik planlarının yapılmış olması gereklidir. Bu temizlik sırasında kullanılan ekipman ve kimyasalların deney koşullarını etkilememesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Sonuç olarak; Sistemi dokümante et Sorumlulukları tanımla Kayıtları tut Test maddelerini tanımla Zamanlama yap Personeli eğit KAYNAKLAR: 1)ISO/IEC 17025:1999 2) The Fitness for Purpose of Analytical Methods- A laboratory Guide to Method Validation and Related Topics. EURACHEM Guide,First Internet Version, December ) Tietz Textbook of Clinical Chemistry, Carl A. Burtis, Edward R. Ashwood, Norbert W. Tietz W.B. Saunders Company; 3nd edition (1999) 4) Tıbbi Laboratuvarlarda Standardizasyon Ve Kalite Yönetimi,Türk Biyokimya Derneği,1999