HAFTA 11 SOSYAL ANTROPOLOJĠ. KÜLTÜR SAĞLIK HASTALIK ĠLĠġKĠSĠ. HEDEFLER Bu üniteyi çalıģtıktan sonra; ĠÇĠNDEKĠLER

Transkript

1 KÜLTÜR SAĞLIK HASTALIK ĠLĠġKĠSĠ SOSYAL ANTROPOLOJĠ HEDEFLER Bu üniteyi çalıģtıktan sonra; Sağlığın farklı tanımlarını yapabilecek Hastalığın farklı tanımlarını yapabilecek Sağlık ve hastalığa iliģkin sosyal etkenleri sayabilecek Sağlık ve hastalığa iliģkin etkenleri bu kavramlarla iliģkilendirebilecek Kültürün sağlık ve hastalık üzerindeki etkilerini kavrayabilecek Kültür, sağlık ve hastalık arasındaki iliģkiyi tanımlayabilecek Kültür, sağlık ve hastalık arasındaki iliģkiyi analiz edebileceksiniz. ĠÇĠNDEKĠLER 1-GiriĢ 2-Sağlık ve hastalığın tanımı 2.1.Sağlığın tanımı 2.2.Hastalığın tanımı 3- Sağlık ve hastalığa iliģkin sosyal etkenler 4-Kültür-sağlık- hastalık etkileģimi 5-Özet HAFTA 11

2 1.GĠRĠġ Sağlık ve hastalık insan yaģamında hayati etkileri olan kavramlar ve olgulardır. Ġnsanların yaģamları boyunca karģılaģtıkları sağlık riskleri, sağlık sorunları, hastalığın algılanma biçimi ve baģ etme yolları bireyden bireye ve toplumdan topluma büyük oranda değiģmektedir. Sağlık ve hastalık, çoğu zaman kültürel ve sosyal olarak tanımlanmıģ ve kültürlere göre değiģebilen kavramlar olarak karģımıza çıkmaktadır. Sağlığın korunması ve hastalıkların tedavisinde kültürlere özgü uygulamalar yer almaktadır. Bu nedenle kültür, sağlık ve hastalığın dinamik bir etkeni olarak da görülebilir 2.SAĞLIK VE HASTALIK KAVRAMLARININ TANIMI Diğer kavramlar gibi sağlık ve hastalık da nesnel olduğu kadar öznel boyutlara sahiptir. GeniĢ anlamda iyi sağlığın varlığı ve yokluğu hakkındaki sorulara yanıtlar, özellikle o toplumda sağlık ve hastalığın geçerli ve hakim kavramlaģtırmalarına bağlıdır. Tarihsel süreç içinde farklı bilim dalları ve sağlıkla ilgili olanlar çeģitli kriterlere bağlı olarak sağlık ve hastalık kavramlarını tanımlamaya çalıģmıģlardır.(1) SAĞLIĞIN TANIMI Sağlıkla ilgili tanımlara bakıldığında ilk tanımların hasta olmayan insan sağlıklıdır Ģeklinde son derece basit bir Ģekilde yapıldığını görmekteyiz lü yılların baģından itibaren çeģitli bilimler, kendi perspektifleriyle sağlık ve hastalık kavramlarını tanımlamaya çalıģmıģlar; bazı tanımlarda fiziksel, biyolojik alana vurgu yapılırken, bazı tanımlarda psikolojik, bazılarında da sosyal alana vurgu yapılmıģtır.(2) Halk sağlığı ile ilgili çalıģmalar yapan Nusret FiĢek sağlığı Ģöyle tanımlamaktadır: Toplumun koģullarına ve sağlık sorunlarına uygun bir örgütlenme ve yönetimle, o toplumda yaģayan tüm insanları, hasta olsun ya da olmasın yaģadıkları çevreyle birlikte göz önüne alan; onların sağlıklarını ana rahmine düģtükleri andan ölümlerine kadar kendi sorumluluğu içinde gören; çevrede bulunan ve hastalıkların oluģumunda rol oynayan olumsuz etmenlerin giderilerek olumlu bir çevre yaratılmasına uğraģan; sağlamların hastalanmamasına, hasta olanların olanakların elverdiği en erken dönemde bulunup tanı

3 ve tedavilerinin yapılmasına vr gerekiyorsa rehabilite edilmelerine çalıģan bir hizmettir.(3) Ġllich e göre sağlık, çevredeki değiģimlere uyum sağlayabilme, büyüyebilme ve yaģlanabilme, hastalandığında iyileģebilme, acı çekebilme ve ölümü huzurlu bir Ģekilde bekleyebilme yeteneğidir. Toplumca yaratılmıģ gerçekliklere karģı içgüdüsel değil, otonom, ama yine de kültür tarafından ĢekillendirilmiĢ bir tepkidir. Burada sağlık, toplumun sosyo-kültürel yapısına, bireyin biyolojik geliģimi ile bu geliģim sürecinde ortaya çıkan değiģimlere uyum sağlama süreci olarak değerlendirilmektedir.(4) Dünya Sağlık Örgütü sağlığı, Sağlık; yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayıģı değil, fiziksel, mental ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir Ģeklinde tanımlamaktadır Bu tanım kapsamlı gibi görünse de iyilik hali (well-being) kavramı yine de kiģiden kiģiye ve toplumdan topluma değiģmektedir. (5,6) Ġyilik hali rahatlık, mutluluk, canlılık, enerjik olma, verimlilik gibi daha öznel yaģantıları içerir. Ġyilik hali, her birey tarafından, kendi değer ve inanıģlarına göre farklı tanımlanmaktadır. Bireylerin iyilik derecesini algılamaları aile, toplum ve içinde yaģadıkları sosyal konumdan etkilenmektedir. Ekolojik yaklaģım, bireylerin sağlık ve hastalık durumlarının çevreleri ile etkileģimlerinin bir sonucu olduğunu ileri sürmektedir. Bireyin sağlık durumu iç ve dıģ çevresinin etkileģimi ve bütünleģmesiyle belirlenir. Burada önemli olan adaptasyon kavramıdır. Sağlıklı kiģi, çevresine anlamlı ve baģarılı bir biçimde uyum sağlayabilen kiģidir.(7,8) Sağlık kavramını daha iyi tanımlayabilmek için subjektif ve objektif olarak ikiye ayırıp incelemek gerekir Subjektif olarak sağlık: Bireyin kendisinin, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden durumunu algılaması halidir. Bu bakıģ açısına göre birey, hasta olmadığı halde kendisini hasta ya da hasta olduğu halde kendisini sağlıklı algılayabilir. Objektif olarak sağlık: Doktor muayenesi ve tanı testleri sonuçlarına göre belirlenen hastalığın olmamasıdır. Bu durumda bir kiģiye sağlıklı diyebilmek için; hem bireyin kendini sübjektif olarak sağlıklı algılaması, hem de objektif olarak gerçekten sağlıklı olması gerekir.(6,9) Günümüzde sağlığı fizyolojik, psikolojik ve sosyal yönden bütüncül bir yaklaģımla ele almanın yanı sıra bir de devamlılık kavramı tanımlanmaya baģlamıģtır. Sağlıkla ilgili 3

4 Ģikayetler ortaya çıktığında insanın kendini iyi hissetmemesiyle baģlayan, giderek kötü hissetmesine ve daha sonra tükenmiģliğini ifade etmesine kadar uzanan bir dizi süreç yaģanmaktadır. (10) Sonuç olarak sağlığı, subjektif açıdan belli bir zamanda kiģinin kendini enerjik, canlı ve sağlıklı hissetmesi; objektif açıdan fiziki muayene ve laboratuar sonuçları doğrultusunda bir bozukluk, yetersizlik ve hastalığının olmaması; fonksiyonel açıdan kiģinin toplumsal yaģam içerisindeki rol ve sorumluluklarını bağımsız bir Ģekilde yerine getirebilmesi; ruhsal açıdan kiģinin iç ve dıģ çevresini gerçekçi biçimde algılaması ve değerlendirmesi ve duygu-düģünce ve davranıģlarını kontrol edebilmesi; sosyal yönden kiģinin aile, meslek, gelir, statü, sosyal destek, yaģadığı sosyal ve kültürel çevre ve yaģam tarzının sağlıklı bir yaģam için gereken nitelikte olması; psikolojik yönden kiģinin sosyal Ģartlara iliģkin olumlu algılara sahip olması, optimal sağlık düzeyini sürdürmesi için gerekli sağlığı koruyucu ve geliģtirici alıģkanlıklar kazanması ve iyilik halini artırma yönelimi içerisinde olması olarak tanımlayabiliriz.(2,6,7 9) 2.2. HASTALIĞIN TANIMI 4 Çoğu zaman hastalık kavramından bütün insanların aynı Ģeyi anladıkları sanılır. Oysa hastalığın tanımı toplumdan topluma, zamandan zamana, çağdan çağa değiģmektedir. (11 ) Tarihsel süreç içinde, hastalık kavramının yanı sıra hastalık nedenlerinin ve hastalığa özgü tedavi yollarının önemli ölçüde değiģiklik geçirdiğini görmekteyiz. Tarım öncesi avcılık ve toplayıcılıkla uğraģan toplumlarda, insanlar hayatlarını genellikle çevresel nedenlerle ve av kazaları sonucu kaybetmiģtir. Tarım toplumlarında hava, su, yiyecek ve vektörlerle bulaģan enfeksiyon hastalıkları yaygınlaģmıģ ve salgınlar çok sayıda insanın ölümüne yol açmıģtır. Günümüz modern toplumlarında ise enfeksiyon hastalıkları yerine kronik hastalıklar yaygınlaģmıģ; dejeneratif hastalıklar, kalp hastalıkları ve kanser ölüm nedenlerinin baģında yer almaya baģlamıģtır.(12) Hastalık, sadece doku ve hücrelerde yapısal ve fonksiyonel olarak anormal değiģikliklerin oluģtuğu bir durum değildir ve yalnız biyolojik bir süreç olarak kabul edilemez. Çünkü aynı zamanda sosyal ve kültürel bir olgudur. Bir toplumda hastalık sayılan bir durum,

5 diğer bir toplumda hastalık sayılmayabilir. DeğiĢik kültürlerde bireyin hasta olarak kabul edilmesi, bazı ölçülere göre değerlendirilir. Örneğin; bireyin kendinden beklenen iģi yapıp yapamaması, hastalığın o toplumda yaygın olması gibi ölçütler vardır. ( 6,9) Özetle diyebiliriz ki; hastalık durumu da yalnızca bir hastalığın-rahatsızlığın olması ile açıklanamaz. Hastalık anormal bir durum olup bireyin, fiziksel, ruhsal, entelektüel ve sosyal fonksiyonlarını daha önceki haline göre azaltır ya da iyice tüketir. Hastalık bireyin; Çevresi ile uyumunu EtkileĢimini Üretkenliğini Verimliliğini Kendi içindeki denge durumlarını bozar. Hastalık da sağlık gibi çok boyutlu bir kavramdır. Ġnsandaki yaģam dengelerinin tümünü değiģtirebilir. (6) Hastalık iki farklı anlam içermektedir: 1) Medikal(tıbbi) açıdan hastalık, Tıbbi açıdan hastalık, doktorun bakıģ açısından veya nesnel anlamda bir durumu ifade etmektedir. Tıbbi açıdan hastalık, belirli iģaret ve semptomlarla kendisini gösteren patolojik bir anormalliği göstermekte, doktorun hastayı muayene etmesi ve tıbbi literatüre göre kiģinin subjektif yakınmalarını bir hastalık tanısına bağlaması anlamına gelmektedir. 2) Toplumsal-kültürel içerikli bir kavram olarak hastalık, Toplumsal-kültürel içerikli bir kavram olarak hastalık, sağlıksızlığın veya patolojik sürecin sonuçlarının birey tarafından algılanması, bireyin ağrı, acı vb. duyma durumunu belirtir. Subjektif olarak algılanan hastalık organik bozukluğun neden olduğu sonuçları değiģik derecelerde etkiler ve bu sonuçlardan etkilenir. Bu etkileme ve etkilenmenin değerlendirilmesi, hasta bireyin sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel ve psikolojik konumuna göre farklılıklar gösterir. Hatta bu bağlamda, subjektif ve objektif anlamda hastalığın birlikteliği söz konusu olmayabilir. Patolojik bir anormallik olmadan birey kendisini subjektif anlamda kötü hissedebileceği gibi, tam tersine subjektif anlamda hasta ve rahatsız hissetmediği halde patolojik anlamda hasta olabilir.(1,2,7,13) 5

6 Bireyin hasta olarak tanımlanma sürecinde, bireyin, çevresindekilerin veya hem bireyin hem de çevresindekilerin birlikte değerlendirilmeleri önem taģır. Bireyin kendisini hasta olarak tanımlaması bazı özel deneyimlere dayanır. Helman bunları Ģöyle sıralamıģtır (14,15) : *Vücudun fiziksel görünümünde meydana gelen değiģiklikler; örneğin kilo kaybı, deri renginde değiģmeler, saç dökülmesi. *Normal vücut fonksiyonlarındaki değiģmeler; örneğin idrara çıkma sıklığında değiģme, düzensiz kalp atıģları. *Olağanüstü emisyonlar; örneğin idrarda kan görülmesi, ağızdan kan gelmesi. *Eklemlerin fonksiyonlarındaki değiģmeler; örneğin felç olma, titreme, hareket kısıtlanması. *Duyu organlarındaki değiģmeler; örneğin sağırlık, körlük, koku ve tat almama. *Rahatsız edici fiziksel semptomlar; örneğin baģ ağrısı, karın bölgesindeki ağrılar, ateģ ve titreme. *Olağanüstü emosyonel durumlar; örneğin kaygı, kuģku, depresyon, korkular, kabus. *Diğer kiģilerle olan iliģkilerde davranıģsal bozukluklar; örneğin evlilikte ve iģ yaģamındaki uyumsuzluklar. Ancak bu semptomlardan birinin veya bir kaçının varlığı, bireyin kendisini hasta olarak nitelemesi için yeterli olmayabilir Hastalık olgusu halkın değer yargılarıyla iliģkilidir. Toplumsal-kültürel farklılıklar içeren hastalık, ister subjektif ister objektif anlamda olsun, bireysel düzeyde ruhsal, fiziksel; toplumsal düzeyde de uyumsuzluk veya dengesizliği ifade eder. Bireyin hasta olarak tanımlanma sürecinde bireyin ve çevresindekilerin birlikte değerlendirilmeleri büyük önem taģımaktadır.(14) BaĢka bir deyiģle; hastalık her birey için faklıdır ve bireyin kendi kendini algılaması; vücut yapısındaki ve fonksiyonlarındaki değiģikliklerin yanında, toplumsal rollerine, iliģkilerine, inanıģlarına ve kültürüne göre değiģiklikler gösterir. (16) Genellikle birbirlerine bağlı olarak tanımlanan sağlık ve hastalık kavramları kültürlere göre değiģebilen kavramlardır. Sağlığın korunması ve hastalıkların tedavisinde kültürlere özgü uygulamalar yer almaktadır. Sağlık ve hastalık kavramlarına yüklenen anlamlar toplumlar arasında farklılık göstermekle birlikte aynı toplumda da zaman içerisinde 6

7 farklılık arz etmektedir. Kültürel farklılıklar nedeniyle bir sosyal-kültürel yapıda hastalık olarak görülen anormallikler diğer bir yapılanma içinde sağlıklılık olarak ele alınabilir. Bu nedenle kültür, sağlık ve hastalığın dinamik bir etkeni olarak da görülebilir. (1,15,17) 3.SAĞLIK VE HASTALIĞA ĠLĠġKĠN SOSYAL ETKENLER Biyolojik bir varlık olarak dünyaya gelen birey, toplumsallaģma süreci içerisinde psikolojik, çevresel, sosyal ve kültürel faktörlerin etkisi altında kalmakta, sağlık-hastalık olgusu da bu faktörlerden etkilenmektedir. Bu etkilenme düzeyi toplumdan topluma farklı olmakla birlikte, bireyden bireye de değiģebilmektedir. Ġçinde bulunulan toplumsal yapı ile birlikte iliģkili olan bu alanların tanımlanmaya çalıģılması sağlık ve hastalık olgularının anlaģılmasına katkıda bulunacaktır.(2) 1-Cinsiyet Cinsiyet, hem kadın hem de erkeğe iliģkin sosyal olarak öğrenilmiģ davranıģ ve beklentileri ifade etmektedir. Erkekler ve kadınlar arasında biyolojik farklar olduğu gibi sosyo ekonomik durum ve kültürel norm ve değerler açısından da farklılıklar vardır. Bu farklılıklar kadınların karģılaģtıkları sağlık riskleri ve hastalıklarla baģa çıkma yolları üzerinde etkili olur.(1,13) 2-Medeni durum Medeni durum sağlığı etkileyen sosyal faktörlerden birisidir. Bireylerin Evli,bekar,dul,boĢanmıĢ olmaları sağlıkları üzerinde etkili olabilir. Medeni durum ve sağlık iliģkisi üzerine yapılan araģtırmalar, evli olanların olmayanlara göre yaģam baģarısı, psikolojik iyilik hali, fiziksel sağlık, yaģam beklentisi ve mutluluğu kapsayan çeģitli boyutlarda sağlık avantajlarına sahip olduğunu göstermektedir.(18) Evli kadınlar ve erkeklerin kendi sağlıklarını daha iyi değerlendirme eğiliminde oldukları, sağlık hizmetlerini daha az kullandıkları, uzun dönemli hastalık oranlarının düģük olduğu ve daha uzun yaģadıkları bildirilmektedir.(19) 3- Eğitim Eğitimin sağlık üzerine etkisi olduğu gibi sağlık durumunun da eğitim süreci üzerine önemli etkileri vardır. Eğitim ve sağlık iliģkisi; eğitimin sosyal hayattaki yeri, sosyal hareketlilik, fırsat eģitliği, sosyal refah üzerinden sağlık üzerine etkileri ile sağlık ve hastalık durumlarının eğitim üzerindeki etkisi yönüyle incelenebilir.(2) 7

8 Türkiye de pek çok sağlık sorununun temelinde eğitim ya da eğitimle ilgili nedenler gösterilmektedir. Sağlığı sürdürebilmek ve daha iyiye götürebilmek için çevrenin olumsuz nitelikteki sosyal, ekonomik, biyolojik ve fiziksel etmenlerini ortadan kaldırmak; kiģinin direncini artırmak; sağlık kontrolü ya da hastalığın tedavisi için sağlık kuruluģlarına baģvurmak ve hekimin söylediklerini anlayıp uygulamak hususunda yararlanılacak en önemli araç eğitimdir.(20) 4-ĠĢ ve Ekonomik durum Sosyal bir kurum olarak sağlık, büyük ölçüde sosyo kültürel ve sosyo ekonomik değiģkenler tarafından belirlenmektedir. Bu değiģkenlerden birisi de ekonomik durumdur. Yapılan iģ ve karģılığında elde edilen gelir insanların sağlıkları üzerinde oldukça önemli etkilere sahiptir.(1) 5-Çevre Bireyin kırsal veya kentsel bölgede yaģaması ve çevre koģulları sağlığı üzerinde oldukça etkilidir 6-Sosyal sınıf Bireyler mensubu oldukları sosyal sınıfların benimsediği norm ve değerlere uygun davranıģ örüntüleri sergiledikleri için, sosyal sınıfların norm ve değerleri sağlık hastalıkla ilgili tutum ve davranıģlarını etkilemektedir. 7-YaĢam tarzı Her toplumun kültürel yapısı doğrultusunda Ģekillenen bir yaģam tarzı vardır. Günlük yaģam yaģam akıģı içinde bireylerin beslenme, dinlenme, giyinme, eğlenme gibi ihtiyaçları içinde bulunduğu toplumun yaģam tarzı doğrultusunda düzenlenir ve karģılanır. GeliĢmiĢ ülkelerde kalp hastalıkları, kanser, diyabet gibi kronik hastalıkların ve bu hastalıklardan ölümlerin artması ile yaģam biçimi davranıģları arasında önemli bir iliģki olduğu belirtilmektedir. YaĢam tarzı ile sağlık iliģkisi üzerine yapılan çalıģmalarda genellikle beslenme, kahve-sigara-alkol gibi madde kullanımına yönelik tüketim alıģkanlıkları, hareketsiz yaģam, fiziksel aktivite gibi konular üzerinde durulmaktadır.(2) 8-Din Sağlık ve hastalıkla ilgili inanç ve tutumlar, sosyal bir sistem olan toplumun dini inançları, sosyal, siyasal kontrol sistemleri ile sosyal kurumları birbirlerini bir bütün olarak tamamlayacak Ģekilde geliģmektedir.(1) 8

9 Din, bireysel ve toplumsal açıdan çok geniģ bir çerçevede iģlev gören, insanların iç dünyalarındaki ahenk ve davranıģlarının Ģeklini ve yönünü belirlemedeki denge sağlayıcı rolü itibariyle, bir varoluģsal çözümleme ve hayatı anlamlandırma misyonuna sahip güçlü bir olgudur.(21) Dinin sağlık ve hastalıktaki etkisine bir örnek vermek gerekirse ağrı konusunda dinsel ve mitik açıklamalar her kültürde ortaya çıkmıģtır. Bu Müslümanlar için kısmet, yani Tanrı nın buyurduğu yazgıdır; Hindular için Karma, yani geçmiģteki enkarnasyonlardan kalan bir yüktür; Hıristiyanlar için ise günahın kutsal kara kamçısıdır.(1) 9-Kültürel Norm ve Değerler Son yıllarda, kiģinin sağlıkla ilgili davranıģlarını etkileyen etmenler arasında toplumun önemli bir rolü olduğu ve toplumsal değer yargılarının, kiģinin hastalığa ve sağlığa ya da tedavi ve korunmaya verdiği önemi belirgin bir Ģekilde etkilediği iyice anlaģılmıģtır. Kültürün sağlık ve hastalık olguları üzerindeki etkisi sonraki bölümde kültür-sağlıkhastalık etkileģimi baģlığı altında verilecektir. 4-KÜLTÜR-SAĞLIK- HASTALIK ETKĠLEġĠMĠ Bireyin ve toplumun sağlığının sosyal çevre tarafından etkilendiği anlaģıldıktan sonra, kiģinin yaģam biçiminin, onun sağlıklı olup olmamasında önemli rolü olduğu belirginleģmiģtir. Bireylerin sağlık ve hastalık kavramlarına yükledikleri anlamlar kültürel değer ve normlarla yakından iliģkilidir. Farklı tarihsel geçmiģe sahip farklı değer ve normları olan toplumların sağlıklarıyla ilgili uygulamaları da farklıdır.(1,9) 9 Sağlık ve hastalığın algılanması o toplumun kültürünün bir parçasıdır. Toplumun hastalık hakkındaki değer yargıları yönetimi, vaziyet alıģ ve inançları, kültürün karakterini yansıtır. Kültürler arasındaki farklılıklar dolayısıyla hastalık-sağlık sisteminde bir görelilik sorunu bulunmaktadır. Her toplumun kültürü sosyal organizasyonu, sağlık ve hastalık problemini kendi değerler sistemine göre geliģtirir. Hastalık kültür biçimlerine göre anlam kazanır.(22) Kültür, inançlar ve değerler sistemi rahatsızlığın ifade biçimini etkiler. Çünkü her bir kültür, özellikle belirli bir zamanda sağlık-hastalık konuları etrafında geniģ bir kelime hazinesi oluģturur. Bazı toplumların psikolojik rahatsızlığı tanımlayacak sözleri çok azdır

10 veya hiç yoktur. Bireyler hastalığı kendi biliģsel dünyalarındaki kavramlara göre açıklamaya çalıģırlar. Yardım isteğini sözel olarak belirtmek çeģitli nedenlerle zor olduğunda, kiģiler imdat sinyalini çekmede bedenlerini kullanabilirler. Ruhsal sıkıntıları bedenselleģtiren hastalar, belirtilerin biyolojik bir temeli olmadığı halde bunları gerçek olarak algılarlar. Sıkıntıları, üzüntüleri ruhsal yerine bedensel yolla yaģamak ve iletmek eğilimi aslında bütün toplumlarda ve toplum düzeylerinde yaygındır. Ayrıca bedensel hastalık her zaman, her yerde çevrenin ilgisini uyandıran, hoģgörüyle karģılanan ve hastalanan bireyin sorumlu tutulmadığı talihsiz bir durum olarak görülür.(23) Sağlık ve hastalığın tanımlanması ve ifade edilmesinde olduğu gibi hastalığın iyileģmesi sürecinde de kültürün etkisi görülmektedir. Hastanın iyileģmesi için farklı tedavi metotlarına ve farklı kiģilere baģvurulmaktadır. Doğal olarak hastalıkların tedavisinde kullandıkları yöntemler de farklılaģmaktadır.(1) Toplumu oluģturan bireylerin sağlık ve hastalık kavramları konusundaki anlayıģı, inancı, tutum ve davranıģlarıyla ilgili kültür öğeleri üzerinde önemle durulmalıdır. Sağlık ya da hastalık kültürel kalıplara bağlı olarak tanımlanır. Hastalıkların nedenleri görülme sıklığı ve dağılımları kültürel özellikler tarafından belirlenir ve sağlığın korunması hastalıkların tedavisi, kültürlere özgü uygulamalarla yapılır ya da bu uygulamalardan etkilenir. Bu nedenle kültür sağlık ve hastalığın dinamik bir etkeni olarak görülmektedir. Kültürün sağlık düzeyini yükseltmek için değiģtirilip değiģtirilmeyeceği ile de ilgilenilmelidir. Özellikle sağlığı olumsuz yönde etkileyen kültürel davranıģları amacına göre değiģtirmek için çalıģılabilir. Ancak bu değiģimin zaman alacağı unutulmamalıdır. Sağlık, hastalık, kültür iliģkisine bakarak denilebilir ki; 1. Kültürel tutum, inanç ve davranıģlar bireyin yaģam tarzını dolayısıyla sağlık koģullarını etkiler 2. Bunlar aynı zamanda bireylerin sağlık hizmetlerine karģı tepkilerini belirler. Sağlık hizmetlerinin geleneksel inançlar göz önüne alınmadan sunulması bu hizmetlerin reddedilme olasılığını artırır. Çünkü bakım verenlerin karģılarındaki bireyin kültürel yapısını bilmeyerek sunacakları hizmet onlara uymayabilir. 3. Sağlığı olumsuz yönde etkilemediği düģünülen geleneksel inanç ve uygulamalara saygı gösterme bireylerin güvenini kazandıracak bir yoldur. Çünkü her birey kendi kültürüne sahip çıkar ve değer verilmesini ister.(24) 10

11 5.ÖZET 1900 lü yılların baģından itibaren çeģitli bilimler, kendi perspektifleriyle sağlık ve hastalık kavramlarını tanımlamaya çalıģmıģlar; bazı tanımlarda fiziksel, biyolojik alana vurgu yapılırken, bazı tanımlarda psikolojik, bazılarında da sosyal alana vurgu yapılmıģtır Genellikle birbirlerine bağlı olarak tanımlanan sağlık ve hastalık kavramları kültürlere göre değiģebilen kavramlardır. Sağlığın korunması ve hastalıkların tedavisinde kültürlere özgü uygulamalar yer almaktadır. Sağlık ve hastalık kavramlarına yüklenen anlamlar toplumlar arasında farklılık göstermekle birlikte aynı toplumda da zaman içerisinde farklılık arz etmektedir. Kültürler arasındaki farklılıklar dolayısıyla hastalık-sağlık sisteminde bir görelilik sorunu bulunmaktadır. Her toplumun kültürü, sosyal organizasyonu, sağlık ve hastalık problemini kendi değerler sistemine göre geliģtirir. 11

12 DEĞERLENDĠRME SORULARI 1. AĢağıdakilerden hangisi sağlığın ilk tanımlarındandır? a. Sağlık çevredeki değiģimlere uyum sağlayabilmedir b. Hasta olmayan insan sağlıklıdır c. Sağlık, büyüyebilme ve yaģlanabilmedir d. Sağlık, fiziksel iyilik halidir e. Sağlık, canlı, enerjik, iyi olma halidir 2. AĢağıdakilerden hangisi hastalığın tıbbi açıdan tanımlanmasıdır? a. Belirli iģaret ve semptomlarla kendisini gösteren patolojik bir anormallik b. Sağlıksızlığın veya patolojik sürecin sonuçlarının birey tarafından algılanması c. Bireyin ağrı, acı vb. duyma durumu d. Patolojik bir anormallik olmadan bireyin kendisini subjektif anlamda kötü hissetmesi e. Toplumsal düzeyde uyumsuzluk ve dengesizlik 3. Genellikle beslenme, kahve-sigara-alkol gibi madde kullanımına yönelik tüketim alıģkanlıkları, hareketsiz yaģam, fiziksel aktivite gibi konular sağlık ve hastalık ile iliģkilendirilen hangi sosyal etmeni iģaret etmektedir? a. Cinsiyet b. Sosyal sınıf c. Medeni durum d. Din e. YaĢam tarzı AĢağıdakilerden hangisi daha doğru bir ifadedir? a. Sağlık ve hastalık kültürel uygulamalardan etkilenmez b. Sağlık ve hastalık kültürden olumlu etkilenir c. Sağlık ve hastalık kültürden olumsuz etkilenir d. Geleneksel inanç ve uygulamalar sağlığı olumsuz etkiler e. Kültür, sağlık ve hastalığın dinamik bir etkenidir CEVAPLAR 1. B 2. A 3. E 4. E

13 YARARLANILAN KAYNAKLAR 1-Adak, NurĢen Özçelik. Sağlık Sosyolojisi Kadın ve KentleĢme, Ġstanbul: Birey Yayıncılık Tekin A. Sağlık-Hastalık Olgusu ve Toplumsal Kökenleri (Burdur örneği).yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı,Isparta, Dirican R. Toplum Hekimliği, Hatipoğlu Yayınları Ankara Illich I. Sağlığın Gaspı, Ayrıntı Yay., Ġstanbul, 1995, s Ġnanç N ve ark. HemĢirelik Esasları. 4. Baskı, Damla Matbaacılık Ltd. ġti., Ankara, Birol L. HemĢirelik Süreci, 7. Baskı, Etki Matbaacılık Yayıncılık Ltd. ġti., Ġzmir Öz F. Sağlık Alanında Temel Kavramlar, Ġmaj iç ve dıģ tic. Aġ.Ankara Velioğlu P, HemĢirelikte Kavram ve Kuramlar, AlaĢ Ofset, Ġstanbul, Akça Ay F. Sağlık uygulamalarında temel kavramlar ve beceriler, Nobel Tıp Kitabevleri Ġstanbul, Potter P and Perry A, Fundamentals of Nursing Concepts, Process and Practice, Third Edition, Mosby Year Book, Cirhinlioğlu Z, Sağlık Sosyolojisi, Nobel Yay-Dağ., Ankara, Fitzpatrick RM. Society and Changing Patterns of Disease, Edit. Graham Scambler, Sociology as Applied to Medicine,, Bailliere Tindall, Kent, 1991, s.4, Bolsoy N, Sevil Ü. Sağlık-hastalık ve kültür etkileģimi, Atatürk Üniversitesi HemĢirelik Yüksekokulu Dergisi Cilt: 9 Sayı: Oskay Ü. Medikal sosyolojide bazı kavramsal açıklamalar. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 4: Batı H. Sağlık Sosyolojisi eriģim Taylor C, Lillis C, Lemone P. Fundamentals of Nursing. Stanley Thornes Ltd., United Kingdom Bekar M. Kültürler arası (transkültürel) hemģirelik. Toplum ve Hekim 6(2):

14 18- Lamb KA and Lee GR. Union Formation and Depression: Selection and Relationship Effects eriģim Williams K and Umberson D. Marital Status, Marital Transitions and Health: A Gendered Life Course Perspective, eriģim Dirican R ve Bilgel N. Halk Sağlığı, Uludağ Üniversitesi Basımevi, II. Baskı, 1993, s KaracoĢkun MD. Dini Ġnanç-Dini DavranıĢ ĠliĢkisine Sosyo-Psikolojik YaklaĢımlar, Din Bilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi IV, sayı. 2, Özen S. Sağlık ve Sosyo-Kültürel Yapı DeğiĢkenleri. Sosyoloji Dergisi E.Ü.Edebiyat Fakültesi Yayınları, sayı5,ġzmir Babacan S. Hastalıkta Ruh ve Beden EtkileĢimi, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt:11,No:2, Kuğuoğlu S. Transkültürel HemĢirelik. Ed: Karadakovan A, Eti aslan F. Ġçinde Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım,