Erken Yunan Felsefesi John Burnet

Transkript

1 Erken Yunan Felsefesi John Burnet

2

3 ERKEN YUNAN FELSEFESİ John Burnet M.A., LL.D., F.R.A. ST. ANDREWS ÜNİVERSİTESİNDE EMERITUS YUNANCA PROFESÖRÜ DÖRDÜNCÜ YAYIM Çeviren Aziz Yardımlı İdea İstanbul

4 İdea Yayınevi Şarap İskelesi Sk. / Karaköy İstanbul / / Bu çeviri için AZİZ YARDIMLI 0 Early Greek Philosophy, Fourth Edition 90 Erken Yunan Felsefesi olarak birinci yayım 0 Tüm hakları saklıdır. Bu yayımın hiçbir bölümü İdea Yayınevinin ön izni olmaksızın yeniden üretilemez. Baskı: Umut Matbaacılık Fatih Cad. Yüksek Sok. No, Merter İstanbul Printed in Türkiye ISBN

5 ÜÇÜNCÜ YAYIMA ÖNSÖZ (90) Bu çalışmanın bir üçüncü yayımı gerekli olduğu için, ve Almanca ya ve Fransızca ya çevrildiği için, doğal olarak başka herkesten daha çok bilincinde olduğum eksikliklerine karşın, çalışma yararlı bir amaca hizmet etmiş olmalıdır. Bu üçüncü yayım üniversite öğretmenlerinin boş zamanlarını kaçınılmaz olarak oldukça kısaltan savaş koşullarının gerilimi altında hazırlandı, ve yayımlanışı aynı nedenlerle istemiş olabileceğimden daha uzun bir süre gecikti. Amacım erken İyonyalı öğretmenler ile dünyaya yeni bir şeyin bilim dediğimiz şeyin geldiğini ve ilkin onların Avrupa nın o günden bu yana izlediği yolu saptamış olduklarını göstermek olmuştur, öyle ki, başka bir yerde dediğim gibi, bilimin evren üzerine Helenik yolda düşünmek olduğunu söylemek onun yeterli bir betimlemesidir. Bu nedenledir ki bilim Yunanistan ın etkisi altına girmiş olan halklar arasında olmanın dışında hiçbir zaman varolmamıştır. Yirmi beş yıl önce Erken Yunan Felsefesi nin ilk yayımı çıktığı zaman konu bu ülkede henüz genel olarak Hegelci bir bakış açısından ele alınıyordu, ve benim vargılarımdan birçoğu paradokslar gibi göründü. Bunların bir bölümü şimdi çok sayıda insan tarafından kabul edilmektedir, ama henüz bir karşıtlık ile karşılaşan ikisi vardır. İlk olarak, Parmenides e Materyalizm in babası demeyi göze aldım, ve bugün bile kimi çevrelerde onun bir İdealist (modern bir terim ki, Yunan felsefesine uygulandığı zaman çok yanıltıcıdır) olduğu ileri sürülmekte, ve bu materyalizmin asıl özünün özdeksel dünyanın, duyu dünyasının gerçek dünya olduğu ve Parmenides in hiç kuşkusuz duyu dünyasına tüm olgusallığı yadsıdığı zeminine dayandırılmaktadır. Hiç kuşkusuz yadsımıştır, ve, eğer Materyalizm terimini ileri sürülen anlamda kullanmış olsaydım saçmalıyor olurdum. Bununla birlikte, onu anladığım gibi, Materyalistin özdeği hiçbir biçimde olanaklı bir duyu nesnesi değildir; Tin olduğu kadar, ya da ondan daha çok olmak üzere, bir Die Anfänge der griechischen Philosophie, aus dem Englischen übersetzt von Else Schenkl (Berlin, Teubner, 9). L Aurore de la Philosophie grecque, édition française, par Aug. Reymond (Paris, Payot, 99). W. T. Stace, A Critical History of Greek Philosophy (Londra, 90), ss. 46vs. 5

6 6 ÖNSÖZ ens rationistir, ve Parmenides in varlığı bu duyusal-olmayan olgusallığı ayrımsamak için ilk açık girişimdir. Bu gerçekte kitabımın ana savıdır, ve uslamlamanın dirimsel noktası Atomizmin (ki kabul edildiği gibi materyalistiktir) Aristoteles in ve Theofrastus un kesin bildirimleri (ss. 45vs) ile uyum içinde Eleatizmden türeyişi üzerinde diretmemdir. Eğer bu yanlışsa, konuyu bütün ele alışım yanlıştır. Henüz kabul bekleyen öteki paradoks şu savımdır: Olgusallığı özdekte değil ama biçimde bulan karşıt görüş, kısaca Platonist görüş geriye Pisagorculara gider, ve Platonik Akademinin günlerine dek eksiksiz duruluk içinde formüle edilmiş olmamasına karşın Sokrates tarafından daha o zaman biliniyordu. Bunun ancak Platonik diyalogların ayrıntıda yeni bir yorumu yoluyla gösterilebileceğine inanıyorum, ve şimdi bu görevi üstlenmiş bulunuyorum. On dokuzuncu yüzyılda yürürlükte olan yorumun hiçbir kanıt tarafından desteklenmeyen ve kendilerinde hiçbir biçimde olası görünmeyen belli sayıltılar üzerine dayanmış olduğunu tam olarak açığa sermek zorunludur. Bu noktayı burada daha öte tartışamam, ama bunu yapabilmek için çok geçmeden bir fırsat bulacağımdan umutluyum. ST. ANDREWS, Temmuz 90. J. B. DÖRDÜNCÜ YAYIMA NOT (90) Bu yayım üçüncü yayımın bir tıpkıbasımıdır, ama birkaç ek göndermeyi ve yazarın kendi eşleminde not ettiği tek bir düzeltmeyi katma ve birkaç baskı hatasını ve önemsiz sürçmeleri düzeltme fırsatından yararlanılmıştır. St. Andrews, Mart 90 W. L. LORIMER KISALTMALAR Arch. Archiv für Geschichte der Philosophie. Berlin, BEARE. Greek Theories of Elementary Cognition, by John I. Beare. Oxford,906. DIELS Dox. Doxographi graeci. Hermannus Diels. Berlin, 879. DIELS Vors. Die Fragmente der Vorsokratiker, von Hermann Diels, Zweite Auflage, Erster Band. Berlin, 906. GOMPERZ. Greek Thinkers, by Theodor Gomperz, Authorised (English) Edition, vol i. Londra, 90. JACOBY. Apollodors Chronik, von Felix Jacoby (Philol. Unters. Heft xvi.). Berlin, 90. R. P. Historia Philosophiae Graecae, H. Ritter et L. Preller. Editio octava, quam curavit Eduardus Wellmann. Gotha, 898. ZELLER. Die Philosophie der Griechen, dargestellt von Dr. Eduard Zeller. Erster Theil, Fünfte Auflage. Leipzig, 89.

7 İÇİNDEKİLER GİRİŞ 9 KAYNAKLAR ÜZERİNE NOT 0 BÖLÜM I. MİLETUS OKULU 6 II. BİLİM VE DİN 65 III. EFESLİ HERAKLEİTOS 00 IV. ELEALI PARMENİDES 8 V. AKRAGASLI EMPEDOKLES 48 VI. KLAZOMENAİLİ ANAXAGORAS 87 VII. PİSAGORCULAR 04 VIII. GENÇ ELEATİKLER 8 IX. MİLETUSLU LEUKİPPOS 4 X. SEÇMECİLİK VE TEPKİ 57 SÖZLÜK 67 DİZİN 90 7

8

9 ERKEN YUNAN FELSEFESİ GİRİŞ I. Erken Yunan Felsefesinin Kozmolojik Karakteri. Evrene ilişkin geleneksel görüşün ve alışıldık yaşam kurallarının yıkılışına dek Yunanlar doğa ve davranış felsefelerinin doyurmaya çalıştığı gereksinimleri duymaya başlamadılar. Ne de bu gereksinimlerin tümü birden duyumsandı. Atalardan gelen davranış kuralları eski doğa görüşü yitip gidinceye dek ciddi olarak sorgulanmadı; ve bu nedenle en erken felsefeciler başlıca çevrelerindeki dünyaya ilişkin kurgular ile oyalandılar. Zamanı gelince, Mantık yeni bir gereksinimi karşılamak üzere yaratıldı. Kozmolojik araştırmanın sürdürülmesi bilim ve sağ-duyu arasında kendisi çözüm isteminde bulunan geniş bir ayrılığı gün ışığına çıkarmıştı, ve dahası felsefecileri paradokslarını bilime yabancı olanların önyargılarına karşı savunma araçlarını incelemeye zorladı. Daha da sonra, mantıksal sorunlar üzerine egemen olan ilgi bilginin köken ve geçerliği sorusunun doğmasına yol açtı; ve bu arada, aşağı yukarı aynı zamanda, geleneksel ahlakın çöküşü Etiğin doğuşunu getirdi. Mantığın ve Etiğin doğuşunu önceleyen dönemin böylece kendine özgü ayırdedici bir karakteri vardır ve ayrı olarak ele alınması doğru olabilir. II. Geleneksel Evren Görüşü. Bununla birlikte, anımsanmalıdır ki bilim ve felsefe başladığı zaman dünya daha şimdiden çok yaşlıydı. Özel olarak Ege Denizi Neolitik cağdan başlayarak yüksek bir uygarlığın, Mısır ya da Babil uygarlıkları kadar eski, ve pekçok önemli noktada ikisinden de üstün bir uygarlığın yeri olmuştu. Sonraki günlerin Yunan uygarlığının başlıca bunun yeniden dirilmesi ve sürdürülmesi olduğu her gün daha büyük bir açıklık kazanmaktadır, ama bu uygarlık hiç kuşkusuz gelişimini bir süre için durduran daha az uygarlaşmış kuzeyli halklardan belli yeni ve önemli öğeler de kazanmıştır. Kökensel Akdeniz nüfusu sayıca dışarıdan gelenlerden çok daha büyük olmuş ve onları birkaç kuşak Demokritos'un böyle sınırlanan dönemin dışına düştüğü görülecektir. Sokrates'in bu genç çağdaşını ön-sokratik felsefeciler ile birlikte ele alma biçimindeki yaygın uygulama tarihsel gelişimin gerçek sürecini bulanıklaştırmıştır. Demokritos Protagoras tan sonra gelir, ve bilgi ve davranış problemlerini öncellerinin yapmış olduğundan çok daha ciddi olarak karşılaması gerekir (bkz. Brochard, Protagoras et Démocrite, Arch. ii. s

10 0 ERKEN YUNAN FELSEFESİ içinde özümsemiş ve soğurmuş olmalıdır bilerek sürece direnmeyi seçen Sparta gibi bir devlet dışında. Her ne olursa olsun, Yunan Sanatını ve Yunan Bilimini daha eski olan kuşağa borçluyuz. Yapıtlarını inceleyecek olduğumuz insanların tümünün de İyonyalılar olması dikkate değer bir olgudur. Yalnızca Akragaslı Empedokles bu kuralın dışındadır ve bu kuraldışı belki de gerçekte olmaktan daha çok görünürdedir. Akragas Gela nın Rodos kolonisinden kuruldu, kurucusunun (οἰκιστής) kendisi bir Rodoslu idi, ve Rodos, resmi olarak Dor olmasına karşın, erken Ege uygarlığının bir özeği olmuştu. Haklı olarak göçmenlerin yeni Dor aristokrasisine olmaktan çok başlıca daha eski nüfusa ait olduklarını kabul edebiliriz. Pisagoras kendi toplumunu bir Akha kenti olan Kroton da kurmuştu, ama kendisi Samos tan gelen bir İyonyalı idi. Bu böyle olunca, tarihsel zamanların ilk kez dünyayı anlamaya çalışan Yunanlılarının hiçbir biçimde şimdiye dek ayak basılmamış bir toprağa giren insanların konumunda olmadıklarını kabul etmeye hazır olmalıyız. Ege sanatının kalıntıları daha şimdiden evrene ilişkin oldukça tutarlı bir görüşün varolmuş olması gerektiğinin kanıtlarıdır, ama kayıtlar deşifre edilinceye dek bu görüşü ayrıntılı olarak ortaya sermeyi umut edemeyiz. [Girit teki] Hagia Triada lahitinin üzerinde temsil edilen tören ölülerin durumuna ilişkin oldukça belirli bir görüşü açığa çıkarır, ve Ege halkının tanrıbilimsel kurgular geliştirmede Mısır ve Babil halkları kadar yetenekli olmuş olduğundan emin olabiliriz. Önümüzdeki günlerde bunların izlerini bulmayı bekleyeceğiz, ve hemen denebilir ki Syroslu Ferekydes in fragmanları gibi şeyleri böyle kurgulardan arta kalan şeyler olarak görmenin dışında açıklamak olanaksızdır. Bu kur- Bkz. Sir Arthur Evans, The Minoan and Mycenean Element in Hellenic Life (J.H.S. xxxii. 77s). Burada şunlar ileri sürülür (s. 78): Yeni şafakta gözümüze çarpan halk soluk benizli kuzeyliler sarı saçlı Akhalar ve geri kalanlar değil, ama özsel olarak siyah saçlı, esmer tenli ırktır ki,... erken portrelerini Minos ve Mykene duvar tablolarında buluruz. Ama eğer tarihsel zamanların Yunanlıları Minoslular ile aynı halk idiyse, niçin Sir Arthur Evans ın Minoslular a Yunanlılar demede duraksaması gereksin? Akhaların ve Dorların ad için özel bir hakları yoktur; çünkü onu [Magna Grecia daki ilk koloni olan] Kumae ye (Cumae) getiren Boiotialı Graeler daha eski bir ırktan idiler. Ön-Helenik terimine de herhangi bir anlaşılır anlam yükleyemiyorum. Eğer Ege ırkının daha sonra raslantısal olarak bütün ulusa adını veren biraz önemsiz Akha kabilesinden daha önce orada olduğu anlamına geliyorsa, bu doğru ama ilgisizdir. Eğer, öte yandan, Ege nüfusunda Neolitik çağın bitişinden sonra herhangi bir zamanda gerçek bir değişimin olduğunu imliyorsa, bu, Sir Arthur Evans ın kendisinin ileri sürdüğü gibi, doğru değildir. Eğer Yunan dilinin Ege ye kuzeyliler tarafından getirildiği demekse (ki büyük olasılıkla bu anlama gelir), bunun hiçbir kanıtı yoktur ve andırıma aykırıdır. Bildiğimiz biçimiyle Yunan dili tıpkı bizimki gibi sözlüğünde karışık bir dildir, ama özsel yapısı Hint-Avrupa dillerinin yapısına Hint-Avrupa konuşmasının herhangi bir kuzey dalının yapısından çok daha benzerdir. Örneğin ekleme(augment) Sanskritçe ye, Eski Pers diline ve Yunanca ya ortak ve özgüdür. Yunan dili İÖ ikinci binyılda Pers dilinden çok ayrı olmuş olamaz. Centum ve satem dilleri arasındaki popüler ayrım bütünüyle aldatıcıdır ve, Romanik dillerin tarihsel zamanlarda satem dili olması olgusu tarafından gösterildiği gibi, ikincil bir fenomen üzerine dayanır. Yunanca nın da eski Hint ve eski Pers dilleri gibi hundred (ἑκατόν/yüz = satam, satem) sözcüğündeki sönümlü n yi a ile temsil ettiğini belirtmek, ve bu zeminde onu bir satem dili olarak onlarla birlikte sınıflandırmak daha uygun olurdu.

11 GİRİŞ guların Mısır dan ödünç alınmış olduğunu varsaymak için hiçbir zemin yoktur, üstelik bu erken uygarlıkların tümünün de birbirlerini etkilemiş olduklarından kuşkumuz olmasa bile. Mısırlılar Girit ten tıpkı Giritlilerin Mısır dan almış oldukları gibi kolayca ödünç almış olabilirler, ve deniz uygarlığında bir yaşam tohumu vardı ki, her nasılsa büyük nehirlere bağlı uygarlıkta eksikti. Öte yandan, açıktır ki kuzeyli istilacılar erken günlerin güçlü tekerkliklerini dağıtarak ve herşeyden önce en sonunda Mısır ı ve Babil i boğmuş olan bir boşinancın büyümesini durdurarak Yunan dehasının özgürce gelişmesine yardım etmiş olmalıdır. Bir zamanlar gerçekten böyle bir boşinanç tehlikesinin olmuş olduğunu Ege kalıntılarındaki belli özellikler düşündürmektedir. Öte yandan, Apollon tapınmasını Kuzeyden Akhalar getirmiş görünür, ve gerçekten de Olym pos dini denmiş olan şey, anlayabildiğimiz kadarıyla, başlıca o kaynaktan türemiştir. Gene de, üstlendiği sanatsal biçim Akdeniz halklarının damgasını taşır, ve onlar için başlıca o biçimde çekicilik taşıyordu. Üzerlerinde baskıcı bir etki yaratmış olamaz, ki eski Ege dini üzerlerinde pekala böyle bir baskı uygulamış olabilir. Büyük olasılıkla Akhalardan ötürüdür ki Yunanlılar arasında hiçbir zaman bir rahipler sınıfı olmadı, ve bu olgu özgür bilimin onların arasında doğmuş olması ile ilgili olabilir. III. Homeros. Bu etkilerin işleyişini Homeros ta açıkça görürüz. Hiç kuşkusuz kendisinin eski ırka ait olmuş ve onun dilini kullanmış olmasına karşın, Akha prenslerinin sarayları için şarkılar söyler, ve kutladığı tanrılar ve kahramanlar çoğunlukla Akhalara aittir. Bu nedenledir ki epikte evren üzerine geleneksel görüşün çok az izini buluruz. Tanrılar açıkça insansal olmuşlardır, ve ilkel herşey göz önünden uzaklaştırılır. Hiç kuşkusuz eski inançların ve kılgıların kalıntıları vardır, ama bunlar kuraldışıdır. 4 Sık sık belirtilmiştir ki, Homeros hiçbir zaman insan- öldürme nedeniyle arınma gibi ilkel bir töreden söz etmez. Ölen kahramanlar eski ırkın kralları durumunda olduğu gibi gömülmez ama yakılır. Hayaletler için hemen hemen hiç yer yoktur. İlyada da hiç kuşkusuz Homeros taki tek insan adak örneği ile yakın bağlantı içinde Patroklos un hayaletini buluruz. Ayrıca Odysseia nın On Birinci Kitabında Nekyia da Bkz. Farnell, Cults of the Greek States, cilt, iv. ss. 98vs. Bu hiç kuşkusuz Sir Arthur Evans ın hipotezinden daha yalın bir hipotezdir, çünkü o (aynı yer, s. 88) daha erken bir Minos epiği Yunanca ya alınmıştır gibi bir varsayımda bulunur. Epik lehçesinin Arkadia ve Kıbrıs lehçeleri ile pekçok değme noktası vardır, ve Arkadialıların Kuzeyden gelmiş olmaları bütünüyle olasılık dışıdır. Yenenin yiğitliğinin yenilen ırkın bir ozanı tarafından kutlanması için paralellikler yeterince vardır (Ridgeway, Early Age of Greece, cilt i. s. 664). Bu Ὅμηρος/Homeros, rehine/hostage adını açıklar mı? Profesör Ridgeway (Early Age of Greece, i. s. 674) belirtir ki, Akhilles, Odysseus, Aiakos, Aias, Laertes ve Peleus gibi özgül olarak Akha adları Yunan dilinden açıklanamaz, oysa eski ırkın Herakles, Erikhthonios, Erysikhthon vb. gibi adları açıklanabilir. Hiç kuşkusuz Agamemnon ve Menelaos Yunan adları taşırlar, ama bunun nedeni Atreus un krallığını Pelops un eski ırktan bir prenses ile evliliğine borçlu olmasıdır. Bu her yerde sürmekte olan assimilasyon sürecinin bir örneğidir. 4 Διὸς ἀπάτη da (İl. xiv) kozmolojik düşüncelerin izleri vardır.

12 ERKEN YUNAN FELSEFESİ vardır. Ama böyle şeyler seyrektir, ve haklı olarak çıkarsayabiliriz ki, en azından belli bir toplumda, Homeros un şarkılarını kendileri için söylediği Akha prenslerinin toplumunda, evren üzerine geleneksel görüş göreli olarak erken bir tarihte daha şimdiden gözden düşmüştü, üstelik doğal olarak şurada burada kendini gösterse de. IV. Hesiodos. Hesiodos a geldiğimiz zaman, bir başka dünyaya geçiyor görünürüz. Tanrılar üzerine yalnızca usdışı değil ama itici öyküler dinleriz, ve bunlar büyük bir ciddiyetle anlatılır. Hesiodos Müzlere şunları söyletir: Doğru gibi görünen birçok asılsız şeyin nasıl anlatılacağını biliriz; ama isteyince doğru olanı söylemeyi de biliriz. Bu Homerik tin ve kendi tini arasındaki ayrımın bütünüyle bilincinde olduğunu gösterir. Eski kaygısızlık gitmiştir, ve tanrılara ilişkin gerçeği söylemek önemlidir. Hesiodos Homeros tan daha geç ve daha hüzünlü bir zamana ait olduğunu da bilir. Dünyanın Çağlarını betimlerken, Bronz ve Demir çağları arasına bir beşinciyi ekler. Bu Kahramanlar Çağı, Homeros tarafından şarkıları söylenen çağdır. Onu önceleyen Bronz Çağından daha iyi, ve onu izleyenden, Hesiodos un yaşadığı Demir Çağından çok daha iyi idi. 4 Hesiodos şarkılarını başka bir sınıf için söylediğini de duyumsar. Çobanlara ve çiftçilere seslenmektedir, ve Homeros un kendileri için şarkı söylediği prensler yamuk hükümler veren uzaktaki kişiler olmuşlardır. Akha Orta Çağlarının romans ve görkeminin sıradan halk için hiçbir anlamı yoktu. Evrene ilişkin ilkel görüş gerçekte aralarında hiçbir zaman yitip gitmemişti; bu nedenle ilk sözcüleri için şiirlerinde onu varsaymak doğaldı. Bu nedenledir ki Hesiodos ta Homeros un dikkate değmez gördüğü eski yabanıl masalları buluruz. Gene de Theogoni de yalnızca eski boşinancın bir yeniden dirilişini görmek yanlış olacaktır. Hesiodos yeni tin tarafından etkilenmenin önüne geçemedi, ve kendisine karşın bir öncü oldu. İyonya bilimine ve tarihine doğru büyüyen şeyin tohumları şiirlerinde bulunacaktır, ve gerçekte eski düşüncelerin o durdurmaya çalıştığı bozuluşunu hızlandırmak için başka herkesten çoğunu o yaptı. Theogoni tanrılara ilişkin tüm öyküleri tek bir dizgeye indirgemek için bir girişimdir, ve mitoloji denli düzensiz bir şey için dizge zorunlu olarak öldürücüdür. Dahası, Hesiodos un temasını irdeleyiş tini eski ırkın tini olsa da, ezgilerini söylediği tanrılar çoğunlukla Akha tanrılarıdır. Bu durum dizgeye baştan sona bir çelişki öğesi getirir. Herodotus Helenler için bir Theogoni Od. xi. daha sonraki bir tarihe bağlanmıştır çünkü Orfik düşünceler kapsadığı sanılır. Şimdiki bilgimizin ışığında, böyle bir hipotez bütünüyle gereksizdir. Söz konusu düşünceler ilkeldir ve büyük olasılıkla Ege de yaygın olarak kabul ediliyordu. Orfeusculuk özsel olarak ilkel inancın bir yeniden dirilişi idi. Tüm bunlar üzerine bkz. özellikle Rohde, Psyche, i. ss. 7vs. (= Ps. ss. 4vs). Hes. Theog. 7. İlk dizenin sözleri Od. xix. 0 ten alınmıştır). Müzler Homeros u esinlendiren aynı Müzlerdir, ki Hesiodos un altılı dizelerde yazdığı ve Epik lehçeyi kullandığı anlamına gelir. 4 Burada büyük bir tarihsel içgörü vardır. Yunan Orta Çağları nın normal gelişimde bir kopuş olduğunu ilk söyleyen Hesiodos idi, modern tarihçilerimiz değil.

13 GİRİŞ yapanların, tanrılara adlarını veren ve görev ve sanatları aralarında paylaştıranların Homeros ve Hesiodos olduğunu söyler, ve bu bütünüyle doğrudur. İnsanların kafalarında eski yerel tan rıların yerini Olympos un pantheonu aldı, ve bu Homeros un olduğu kadar Hesiodos un da işiydi. Sıradan insan tüm yerel bağlantılarından koparılan ve şiir tarafından eski tapınma nesnelerinin yerine geçirilen bu insanlaştırılmış şekillerde kendi tanrılarını güçlükle tanıyordu. Böyle tanrılar halkın gereksinimlerini doyurmaya yeteneksiz idiler, ve yeri geldiğinde irdelememiz gerekecek olan dinsel yeniden dirilişin gizi budur. V. Kozmogeni. Hesiodos un kendini zamanının bir çocuğu olarak göstermesi yalnızca bu yola sınırlı değildir. Theogoni aynı zamanda bir Kozmogenidir, gerçi Hesiodos burada kendine özgü bir düşünceyi geliştirmekten çok eski geleneği izliyor görünse de. Her ne olursa olsun, yalnızca iki büyük kozmogenik şekilden, Kaos ve Eros tan söz eder, ve gerçekte onları dizgesi ile bağlantı içine getirmez. Bunlar gerçekte eski bir kurgulama katmanına ait görünür. Kaos tasarımı şeylerin başlangıcının bir tablosunu sunmak için belirgin bir çabayı temsil eder. Biçimsiz bir karışım değil, ama, etimolojisinin belirttiği gibi, dahaçok ağzını açmış bir uçurum ya da boşluktur ki, orada şimdilik hiçbirşey yoktur. Bunun ilkel olmadığından emin olabiliriz. İlkel insan tüm şeylerin en ilk başlangıcının bir düşüncesini oluşturması gerektiği duygusunu taşımaz; başlangıcı yapan birşeyin olduğunu sorgusuzca kabul eder. Öteki şekil, Eros, hiç kuşkusuz bütün süreci doğuran üretme dürtüsünü açıklama amacıyla getirildi. Bunlar açıkça kurgusal düşüncelerdir, ama Hesiodos ta bulanık ve karışıktırlar. Elimizde İÖ altıncı yüzyılın bütünü boyunca kozmogenilerin üretiminde büyük bir etkinliğin yer aldığını gösteren kayıtlar vardır, ve Epimenides, Ferekydes, ve Akousilaos un dizgeleri hakkında birşeyler biliriz. Eğer daha Hesiodos tan önce bile bu tür kurgular varsa, en erken Orfik kozmogeninin de o yüzyıla düştüğüne inanmada duraksama göstermemiz gereksiz olacaktır. 4 Tüm bu dizgelere ortak olan özellik Boşluğun arkasına geçme ve Kronos u ya da Zeus u ilk sıraya koyma girişimidir. Bu Aristoteles in tanrıbilimcileri yarı-tanrıbilimci ve yarı-felsefeci olanlardan ve en iyi olanı başa koyanlardan ayırdederken göz önünde tuttuğu noktadır. 5 Bununla birlikte açıktır ki, bu süreç bilimsel olanın tam tersidir ve belirsizce sürdürülebilir; böylece şimdiki Herod, ii. 5. X o sözcüğü hiç kuşkusuz ağzını açmak ya da esnemek, Rhapsodik Theogonia daki k sma pel rion demektir. Grimm onu İskandinav Ginnunga-Gap ile karşılaştırıyordu. Ferekydes ten kalanlar için bkz. Diels, Vorsokratiker, 7 B. ve Gom perz in ilginç açıklaması, Greek Thinkers, cilt i. ss. 85vs. 4 Rhapsodik Theogonia olarak bilinen şey konusunda Damaskios tarafından betimlenen ve Otto Kern (De Orphei Epimenidis Pherecydis Theogoniis, 888) tarafından yeniden diriltilen görüş buydu. Yabanıl karakteri anikitesinin en iyi tanıtıdır. Bkz. Lang, Myth, Ritual, and Religion, cilt i. bölüm x. 5 Arist. Met. N, b 8.

14 4 ERKEN YUNAN FELSEFESİ incelememizde kozmogenistler ile onların daha ağırbaşlı araştırmaların gidişini etkilemiş olduğunun gösterilebileceği noktaların ötesinde herhangi bir işimiz yoktur. VI. Erken Yunan Kozmolojisinin Genel Karakteristikleri. İyonyalılar, yazın yapıtlarından görebileceğimiz gibi, şeylerin geçiciliği tarafından derinden etkilendiler. Gerçekte yaşam üzerine görüşlerinde temel bir kötümserlik vardır, ve böyle birşey çok belirleyici dinsel kanıtları olmayan aşırı uygarlaşmış bir çağ için normaldir. Kolofonlu Mimnermos un gelmekte olan yaşlılık çağı için hüzün ile dolduğunu buluruz ve daha sonraki bir tarihte Simonides in insan kuşaklarının bir ormandaki yapraklar gibi dökülmekte olması üzerine ağıtı İyonya nın en erken ozanı tarafından, Homeros tarafından daha önce vurulmuş olan bir tele dokunur. Şimdi bu duygu her zaman en iyi örneklerini mevsimlerin değişmesinde bulur; büyüme ve bozulma döngüsü Ege ülkelerinde Kuzeyde olduğundan çok daha çarpıcı bir fenomendir ve daha açık olarak karşıtlar arasındaki, sıcak ve soğuk, ıslak ve kuru arasındaki bir savaş biçimini alır. Buna göre erken kozmolojistler evreni o bakış açısından görürler. Gündüz ve gece, yaz ve kış karşıtlığı, uyku ve uyanma, doğum ve ölüm durumundaki düşündürücü koşutlukları ile birlikte, onlara görünen dünyanın öne çıkan özellikleridir. Mevsimlerin değişmeleri açıkça bir karşıtlar çiftinin, soğuğun ve ıslağın, öteki çifti, sıcağı ve kuruyu çiğnemesi ve bu sonuncuların da kendi sıraları gelince öteki çifti çiğnemesi yoluyla ortaya çıkarılır. Bu süreç doğallıkla insan toplumundan ödünç alınan terimlerde betimleniyordu; çünkü erken günlerde insan yaşamının kurallılığı ve değişmezliği doğanın biçimdeşliğinden çok daha açık olarak anlaşılıyordu. İnsan tılsımlı bir toplumsal yasa ve töre dairesi içinde yaşıyor, ama çevresindeki evren ilkin yasasız görünüyordu. Bu nedenledir ki bir karşıtın ötekini çiğnemesinden türesizlik (ἀδικία) olarak ve ara la rındaki dengenin uygun bir biçimde kurulmasından türe (δίκη) olarak söz edilir. Daha sonraki κόσμος/kozmoz sözcüğü de bu düşünce üzerine dayanır. Başlangıçta bir ordunun disiplini, ve sonra bir devletin düzenli yapısı demekti. Ama bu yeterli değildi. En erken kozmolojistler evrenin karşıtlar arasındaki sürekli bir yarışma olarak görülmesinde bir doyum bulamadılar. Bunların her nasılsa ortak bir zeminlerinin olması gerektiğini, bu zeminden çıkmış ve bir kez daha ona geri dönmek zorunda olduklarını duyumsadılar. Karşıtlardan daha birincil olan birşeyin, tüm değişim boyunca süren ve bir biçimde varolmaya ancak bir başkasında yeniden görünmek üzere son veren birşeyin arayışı içindeydiler. Arayışlarına Simonides, fr. 85, Bergk. İl. vi. 46. Bu Prof. J. L. Myres tarafından The Background of Greek Science (University of Chicago Chronicle, cilt xvi. No. 4) başlıklı bir denemede açıkça gösterilir. Karşıtlar öğretisini Mr. Cornford un From Religion to Philosophy nin ilk bölümünde yaptığı gibi dinsel bir tasarım dan türetmeye gerek yoktur. Yunanistan da bunlar kendilerini öyle birşeyden bütünüyle ayrı olarak dikkatimize dayatırlar, Hiç kuşkusuz kılgısal nedenlerle tarım büyüsü için de önemlidirler.

15 GİRİŞ 5 gerçekten de bu tin içinde girmiş oldukları bu birşeyden yaşsız ve ölüm süz olarak söz etmeleri olgusu tarafından gösterilir. Eğer, zaman zaman savunulduğu gibi, gerçek ilgileri büyüme ve oluş sürecine yönelik olmuş olsaydı, şiirsel heyecan ve çağrışım ile böylesine yüklü sıfatları bir değişim ve bozulma dünyasındaki biricik sürekli öğeye kolay kolay uygulamazlardı. İyonya Monizmi nin gerçek anlamı budur. VII. Fysis/Φύσις. Şimdi, İyonya bilimi Atina ya Anaxagoras tarafından Euripides in doğduğu sıralarda getirildi, ve Anaxagoras üzerindeki etkisinin yeterince izi vardır. Öyleyse bilimsel araştırmaya (ἱστορία) 4 adanmış bir yaşamın kutluluğunu betimleyen bir fragmanda Anaximander in tek birincil töze uyguladığı yaşsız ve ölümsüz sıfatlarının kendilerini kullanması ve onları φύσις terimi ile bağıntılaması imlemlidir. Pasaj şimdiki amacımız için öylesine önemlidir ki, onu bütününde alıntılamayı istiyorum: ὄλβιος ὅστις τῆς ἱστορίας ἔσχε μάθησιν, μήτε πολιτῶν ἐπὶ πημοσύνας μήτ εἰς ἀδίκους πράξεις ὁρμῶν, ἀλλ ἀθανάτου καθορῶν φύσεως κόσμον ἀγήρω, τίς τε συνέστη καὶ ὅπη καὶ ὅπως τοῖς τοιούτοις οὐδέποτ αἰσχρῶν ἔργων μελέτημα προσίζει. 5 Arist. Fizik Γ, 4. 0 b 4 ἀθάνατον γὰρ καὶ ἀνώλεθρον (sc. τὸ ἄπειρον), ὥς φησιν Ἀναξίμανδρος καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν φυσιολόγων, Hipp. Ref. i. 6, φύσιν τινὰ τοῦ ἀπείρου... ταύτην δ ἀίδιον εἶναι καὶ ἀγήρω. Sıfatlar Epik ten gelir ki, orada ἀθάνατος καὶ ἀγήρως tanrılar ve insanlar arasındaki ayrımı belirtmek için sürekli bir deyimdir. Daha sonraki yazarlar tarafından erken evrenbilimcilere yüklenen Monizmin yalnızca Aristoteles in tek arke (ἀρχή) konutlayanlar ve birden çok arke konutlayanlar arasındaki ayrımı (Fizik A,. 84 b 5vs) üzerine dayandığı ve öyleyse sağın olarak tarihsel olmadığı ileri sürüldüğü için, bu konuda Aristoteles-öncesi bir tanıklığı alıntılamak yerinde olacaktır. Hippokrates in Περὶ φύσιος ἀνθρώπου unda (Littré, vi. ) şunları okuruz: φασί τε γὰρ ἕν τι εἶναι ὅτι ἔστι, καὶ τοῦτ εἶναι τὸ ἕν καὶ τὸ πᾶν, κατὰ δὲ τὰ ὀνόματα οὐκ ὁμολογέουσι λέγει δ αὐτῶν ὁ μέν τις φάσκων ἀέρα εἶναι τοῦτο τὸ ἓν καὶ τὸ πᾶν, ὁ δὲ πῦρ, ὁ δὲ ὕδωρ, ὁ δὲ γῆν, καὶ ἐπιλέγει ἕκαστος τῷ ἑωυτοῦ λόγῳ μαρτύριά τε καὶ τεκμήρια ἅ γε ἔστιν οὐδέν. Bkz. aşağıda. 4 Bkz. Platon, Fedon 96 a 7 ταύτης τῆς σοφίας ἣν δὴ καλοῦσι περὶ φύσεως ἱστορίαν. Bu kökensel olarak bilime verilen ad konusunda en eski ve en güvenilir bildirimdir. Erken kozmolojistlerin kitaplarının genellikle Περὶ φύσεως başlığı altında alıntılanmalarını vurgulamıyorum, çünkü böyle başlıklar büyük olasılıkla daha sonraki bir tarihe aittir. 5 Eur. fr. inc. 90. κόσμος sözcüğü burada hiç kuşkusuz düzenleme demektir ve ἀγήρω /yaşsız adın -in durumudur. Araştırmanın konusu ilk olarak ölümsüz yaşsız φύσιςin düzenlemesi nin ne olduğu ve ikinci olarak nasıl doğduğudur. İyonya bilimini Atina ya getiren Anaxagoras Anaxi menes in okuluna aitti ( ). Aristoteles ten biliyoruz ki (aynı yer. s. 9 n. ) yalnızca Anaximander değil, ama φυσιολόγοιnın çoğu böyle sıfatları Sınırsıza uyguladı. [ Kutludur bilimin bir bilgisini taşıyan; dosdoğru gitmez azatlılara, ve neden olmaz haksızlıklar yapmalarına ya da haksızlıklara uğramalarına; ama anlar ölümsüz ve yaşsız Fiziğin düzenini ve onu örgütleyeni, nereden ve nasıl geldiğini: hiçbir zaman yaklaşmaz utanç verici işler böyle kişilerin yanına. ]

16 6 ERKEN YUNAN FELSEFESİ Bu fragman İÖ beşinci yüzyılda φύσις/fysis adının evrenin ondan yapılı olduğu hiç bitmeyen birşeye verildiğinin açık kanıtıdır. Bu, anlayabildiğimiz kadarıyla, evrenin tarihi ile bütünüyle uyum içindedir. Kökensel anlamı kendisinden herhangi birşeyin yapıldığı gereç, özdek/stuff olmuş görünür, bir anlam ki kolayca düzeninin, genel karakter ya da yapısının anlamına geçer. Ölmeyen ve yaşlanmayan bir nesneyi aramakta olan o erken kozmolojistler doğallıkla düşünceyi tüm şeylerin tek bir φύσις i vardı diyerek anlatacaklardı. Eleatik eleştirinin etkisi altında bundan vazgeçilince, eski sözcük kullanımda kalmayı sürdürdü. Empedokles her biri kendi φύσιςi ile böyle dört ilkel gerecin olduğunu söylerken, Atomcular ise sonsuz bir sayıya inandılar ve kendileri de ona aynı terimi uyguladılar. Bizim dayandığımız yetkeler tarafından sık kullanılan φύσις terimi bu anlamda salt Aristotelescidir. Theofrastus ve sonraki yazarlar tarafından kabul edilmiş olması çok doğaldır; çünkü tümü de Fizik te Aristoteles in öncellerini bir ya da birçok ἀρχαί/arke konutlamalarına göre sınıflandırdığını gösteren o iyi bilinen pasaj ile başlar. 4 Ama Platon hiçbir zaman terimi bu anlamda kullanmaz, ve erken felsefecilerin asıl fragmanlarında bir kez bile görünmez, ki onu kullanmış oldukları sayıltısı üzerine çok tuhaftır. Şimdi, eğer bu böyleyse, İyonyalıların bilime niçin Περὶ φύσεως ἱστορίη/doğa Üzerine Araştırma dediklerini hemen anlayabiliriz. Göreceğiz ki, büyümesi herhangi bir okulun ardışık temsilcileri boyunca izlenebilecek olan düşünce her zaman birincil tözü ilgilendiren düşünce iken, 5 gökbilimsel ve başka kuramlar ise çoğunlukla bireysel düşünürlere özgüdür. Tümünün başlıca ilgisi şeylerin akışında kalıcı olan uğruna arayıştır. 6 Arist. Fizik A, 6. οἱ μίαν τινὰ φύσιν εἶναι λέγοντες τὸ πᾶν, οἷον ὕδωρ ἢ πῦρ ἢ τὸ μεταξὺ τούτων, B, I. 9 a οἱ μὲν πῦρ, οἱ δὲ γῆν, οἱ δ ἀέρα φασίν, οἱ δὲ ὕδωρ, οἱ δ ἔνια τούτων (Parmenides), οἱ δὲ πάντα ταῦτα (Empedokles) τὴν φύσιν εἶναι τὴν τῶν ὄντων. φύσις teriminin tarihi için bkz. Ek I. Profesör W. A. Heidel evrenbilimcilerin ἀρχή/arke sözcüğünü Aristoteles inkinden ayrı bir anlamda, eş deyişle tikel şeylerin ondan türedikleri kaynak/source, depo/store ya da ortaklaşa kütle/collectivee mass anlamında kullanmış olabileceklerini göstermiştir (Class. Phil. vii. ss. 7vs). Eğer terimi ne olursa olsun kullanmış olduklarının herhangi bir kanıtını bulabilmiş olsaydım, sorunun bu açıklamasını kabul etmeyi çok isterdim. Yalnızca Anaximander in durumunda böyle bir kanıta andırımlı görülebilecek birşey vardır, ve bunun da yalnızca görünüşte olduğuna inanıyorum (s. 47, n ). Dahası, Diels Theofrastus un büyük yapıtının ilk kitabının Aristotelesci anlamda ἀρχή ile ilgilendiğini göstermiştir, ve sözcüğün Anaximander de bir anlamda ve geri kalanlarda başka bir anlamda kullanılmış olması olasılığı çok zayıftır. 4 Fizik A,. 84 b 5 vs. Theofrastus un ve izleyicilerinin bu bölümün tarihsel olarak görülme savında olmayan sınıflandırmasını doğrudan doğruya kabul ettiklerini anımsamanın büyük önemi vardır. 5 Birincil töz (πρῶτον ὑποκείμενον) deyiminin doyurucu olmayan karakterinin bilincindeyim, ama daha iyisini bulmak güçtür. Almanca Urstoff/kök-gereç, kök-özdek sözcüğü çağrışımlarında daha az yanıltıcıdır, ama İngilizce stuff çok doyurucu değildir. 6 O. Gilbert in (Die meteorologischen Theorien des griechischen Altertums, Leipzig, 907)

17 GİRİŞ 7 VIII. Devim Ve Dinginlik. Aristoteles e ve izleyicilerine göre erken kozmolojistler bir ilksiz-sonsuz devime (ἀίδιος κίνησις) de inanıyorlardı, ama bu büyük olasılıkla sorunu kendi koyuş yollarıdır. İyonyalıların yazılarında devimin ilksiz-sonsuzluğuna ilişkin herhangi birşey söylemiş olmaları hiçbir biçimde olası değildir. Erken zamanlarda açıklanması gereken şey devim değil ama dinginlik idi, ve devimin kökeninin onun olanağının yadsındığı zamana dek tartışılmış olması olası değildir. Göreceğimiz gibi, bu Parmenides tarafından yapıldı; ve buna göre ardılları, devim olgusunu kabul edince, onun nasıl doğduğunu göstermek zorunda kaldılar. Bu nedenle Aristoteles in bildirimini erken düşünürlerin devim için bir köken saptama gereksinimini duyumsamadıklarından daha öte bir anlamda almıyorum. Devimin ilksiz-sonsuzluğu tözsel olarak doğru olan bir çıkarsamadır, ama henüz formüle edilmemiş bir öğretinin bilerek reddedilmesini imlediği düzeye dek yanıltıcıdır. Daha önemli bir soru bu devimin doğasıdır. Açıktır ki evrenin başlangıcından önce varolmuş olmalıdır, çünkü evreni varlığa getiren odur. Öyleyse birçok yazar tarafından yapıldığı gibi gökyüzünün günlük dönüşü ile ya da başka herhangi bir salt dünyasal devim ile özdeşleştirilemez. Platon un Timaeus unda açımlandığı biçimiyle Pisagorcu öğreti kökensel devimin kuralsız ve düzensiz olduğunu savunur, ve Atomcuların atomlara o türden bir devim yüklediklerine inanmak için nedenler göreceğiz. O zaman erken evrenbilimcilerin birincil tözlerine bu aşamada iyi-tanımlı herhangi bir devim yüklememek daha güvenlidir. 4 erken kozmolojistlerin dört öğe üzerine geleneksel ve popüler kuramdan başladıkları görüşü tüm usayatkınlığını öğe/element teriminde yatan ikircimden türetir. Eğer yalnızca Ateş, Hava, Su ve Toprağın büyük toplaklarını demek istiyorsak, bunların erken bir tarihten ayırdedildikleri konusunda hiçbir kuşku yoktur. Ama kozmolojide öğe (στοιχεῖον) ile denmek istenen bu değildir, ki orada her zaman kendine özgü bir φύσις ile indirgenemez birşeydir. Gerçekten dikkate değer olan şey erken kozmolojistlerin popüler anlamda öğeler kuramının ötesine geçmiş olmalarıdır, ve yalnızca bir öğeler çoğulluğunu ilk ileri sürecek olan Empedokles in geleneksel olmuş olan dördünü seçmesi gibi bir raslantı öğe sözcüğünün değinilen büyük toplaklar için gevşek kullanımına götürmüştür. Bu düşünme yoluna sık sık Hylozoizm denir, ama bu daha da yanıltıcıdır. Hiç kuşkusuz erken kozmolojistler evren ve birincil töz hakkında bizim bakış açımızdan onların dirimli olduklarını imleyen şeyler söylemişlerdir; ama bu özdeğe bir plastik güç yüklemekten çok başka bir şeydir. Özdek kavramı henüz yoktu ve temelde yatan sayıltı yalnızca yaşam da aralarında olmak üzere tüm şeylerin mekanik olarak, daha açık bir deyişle, devimdeki cisim tarafından açıklanabileceğidir. Bu bile belirtik olarak bildirilmez, ama sorgusuzca kabul edilir. İlksiz-sonsuz devimi gökyüzünün günlük dönüşleri ile özdeşleştirme gibi ölümcül adımı ilk atan Aristoteles idi. Platon, Timaeus 0 a. 4 Onu anladığım kadarıyla, Prof. W. A. Heidel ilksiz-sonsuz devimi bir çevrim ya da burgaç (δίνη) devimi olarak görür, çünkü Anaximenes gibi erken bir düşünürün sonsuz Havanın ilksel devimi ve kozmozdaki kökensel devim arasında bir ayrım yaptığını kabul etmek tehlikeli olacaktır der (bkz. Anaximenes ve Anaximander de δίνη/burgaç başlıklı makalesi, Classical Philology, i. s. 79). Öte yandan, bana öyle görünüyor ki dünyanın varlığa geldiğini savunan herhangi biri böyle bir ayrımı yapmış olmalıdır, özellikle eğer sayısız dünyalar öğretisini de savunuyorsa. Daha sonra görüleceği gibi, Prof. Heidel in en erken kozmolojik dizgelerde kozmozun kökensel devimi bir çevrim devimi olmalıdır görüşünü

18 8 ERKEN YUNAN FELSEFESİ IX. İyonya Biliminin Dünyasal/Laik Karakteri. Tüm bunlarda tanrıbilimsel kurgunun hiçbir izi yoktur. Gördük ki eski Ege dini ile tam bir kopuş olmuştu, ve Olympos politeizmi hiçbir zaman İyonya bilincinde sağlam bir destek noktası bulmadı. Bu nedenle İyonya biliminin kökenlerini herhangi bir türden mitolojik düşüncede aramak bütünüyle yanlıştır. Hiç kuşkusuz Yunanistan ın Kuzeylilerin egemenliği altına düşmemiş bölgelerinde eski inanç ve kılgılardan birçok kalıntı vardı, ve bunların kendilerini Orfik gizemlerde ve daha başkalarında nasıl yeniden ileri sürdüklerini birazdan göreceğiz; oysa İyonya nın durumu başka türlüydü. Yunanlılar ancak Akhaların gelişinden sonra o güne dek Hititler tarafından onlara kapatılmış olan Küçük Asya nın kıyısındaki yerleşim noktalarını kurabildiler, ve orada ne olursa olsun hiçbir gelenek birikimi yoktu. Ege adalarında durum başka türlüydü, ama asıl İyonya geçmişi olmayan bir ülkeydi. Bu en erken İyonya felsefesinin dünyasal karakterini açıklar. Elimize geçen kalıntılarda θεός/theos/tanrı sözcüğünün kullanımı tarafından yanıltılmamalıyız. İyonyalıların onu birincil töz e ve dünyaya ya da bir dünyalar çokluğuna uyguladıkları bütünüyle doğrudur, ama bu daha önce değindiğimiz yaşsız ve ölümsüz sıfatlarının kullanımından ne daha çoğu ne de daha azı demektir. Dinsel anlamında alındığında tanrı sözcüğü her zaman ilk olarak ve herşeyden önce bir tapınma nesnesi demektir, ama bu daha Homeros ta bile onun biricik anlamı olmaya son vermiştir. Hesiodos un Theogoni si değişimin en iyi kanıtıdır. Açıktır ki, orada sözü edilen tanrıların birçoğu hiçbir zaman bir tapınma nesnesi olmadı, ve kimileri yalnızca doğal fenomenlerin ya da giderek insan tutkularının kişiselleştirilmeleri idi. Tanrı sözcüğünün bu dinsel-olmayan kullanımı ele aldığımız bütün bir dönemin karakteristiğidir, ve bunu anlamanın çok büyük önemi vardır. Bunu yapan hiç kimse bilimi mitolojiden türetme gibi bir yanılgıya düşmeyecektir. Bunu bize gösteren başlıca olgu ilkel dinin gök cisimlerini ve göğün kendisini tanrısal olarak ve öyleyse bu dünya üzerindeki herşeyden bütünüyle ayrı bir doğada görürken, İyonyalıların yüzlerini daha başından böyle bir ayrıma karşı döndürmüş olmasıdır, üstelik bunun onlar için büyük olasılıkla popüler inançlar temelinde bütünüyle tanıdık olmuş olmasına karşın. Aristoteles ayrımı daha sonraki bir tarihte yeniden diriltti, ama Yunan bilimi onu reddederek başladı. 4 kabul ediyorum. ama hiç kuşkusuz ilksiz-sonsuz değildi, ve bundan dünya-öncesi devime ilişkin olarak δίνηi doğurabilecek bir doğada olmuş olması gerektiği dışında herhangi birşey çıkarsayabileceğimizi sanmıyorum. Bkz. Hogarth, Ionia and the East, ss. 68vs. Hiç kimse Okyanus a ve Tethys e ya da giderek Uranus a bile tapınmadı, ve Fobos ve Deimos un dinsel anlamda tanrılar olarak görülmeleri ise söz konusu bile olamaz. Bunun Mr. Cornford ın ilginç kitabı From Religion to Philosophy nin (9) temel yanılgısı olduğunu düşünmeyi göze alıyorum. Kendisi eski ortak tasarımların İyonya da destek noktalarını nasıl tam olarak yitirmiş olduklarını anlamayı başaramamaktadır. Göreceğiz ki batı dinlerini ele almaya geldiği zaman yöntemi daha uygulanabilirdir, ama orada bile İyonya bilimi ve eski gelenek arasındaki zıtlığı yeterince kabul etmez. 4 Bu noktanın önemini abartmak olanaksızdır. Bkz. Prof. A. E. Taylor, Aristotle, s. 58.

19 GİRİŞ 9 X. Felsefenin Sözde Doğu Kökeni. Doğu bilgeliği dediğimiz şeyin Yunan düşüncesi üzerinde yarattığı etkinin doğası ve düzeyi sorusunu da karşımıza almamız gerekir. Yunanlıların felsefelerini belli bir yolda Mısır dan ve Babil den türetmiş oldukları bugün bile yaygın bir düşüncedir, ve öyleyse olanaklı olduğu ölçüde açık olarak böyle bir bildirimin gerçekte ne demek olduğunu anlamaya çalışmalıyız. İlk olarak şimdi Ege uygarlığının ne kadar eskiye dayandığını bildiğimiz için sorunun çok değişik bir görünüş kazandığını gözlemeliyiz. Doğulu olarak görülmüş olan şeylerin çoğu pekala yerli olabilir. Daha sonraki etkilere gelince, Yunan felsefesinin serpilme döneminin hiçbir yazarının onun Doğudan gelmiş olduğu konusunda hiçbirşey bilmediğini belirtmeliyiz. Herodotus eğer herhangi bir biçimde bunu duymuş olsaydı, öyle olduğunu söylemeyi gözardı etmezdi; çünkü bu Yunan dininin ve uygarlığının kökeninin Mısır olduğu konusunda kendi inancını doğrulamış olurdu. Mısırlılar için başka bakımlardan çok büyük saygısı olan Platon açıkça onların felsefi olmaktan çok tecimsel ilgileri olan bir halk olduğunu belirtir. Aristoteles yalnızca matematiğin Mısır daki kökeninden söz eder (ki geri döneceğimiz bir noktadır), ama eğer bir Mısır felsefesi ile tanışmış olsaydı bunun sözünü etmek uslamlamasına daha uygun düşerdi. İlk kez çok daha sonraki bir tarihte, Mısırlı rahipler ve İskenderiyeli Yahudiler Yunan felsefesinin kaynaklarını kendi geçmişlerinde keşfetmede birbirleri ile yarışmaya başladığı zaman, onun Fenike den ya da Mısır dan geldiği yolunda belirgin bildirimler görmeye başlarız. Ama sözde Mısır felsefesine yalnızca ilkel mitlerin allegorilere döndürülmesi gibi bir süreç yoluyla varılıyordu. Filon un Eski Ahit üzerine yorumunu bugün de kendimize göre yargılayabiliyoruz, ve emin olabiliriz ki Mısırlı allegoristler daha da keyfi idiler; çünkü üzerlerinde çalıştıkları gereç çok daha az güvenilirdi. Örneğin İsis ve Osiris miti ilkin geç Yunan felsefesinin düşüncelerine göre yorumlanır, ve sonra o felsefenin kökensel kaynağı olarak gösterilir. Bu yorumlama yönteminin yeni-pisagorcu Noumenios ile doruğuna ulaştığı söylenebilir. Ondan Hıristiyan Savunmacılara geçmiştir. Platon Attik bir dil konuşan Musa dan başka nedir? 4 diye soran Noume nios tur. Clement ve Eusebios sözlere çok daha geniş bir uygulama Söyleyebileceğinin tümü Dionysos tapınmasının ve ruhların göçü öğretisinin her ikisinin de Mısır dan geldikleridir (ii. 49, ). Bu her iki bildirimin de doğru olmadığını ve her ne olursa olsun doğrudan doğruya felsefeyi ilgilendiren herhangi birşey imlemediklerini göreceğiz. Devlet te, 45 e, t umoeid s/heyecanlı Trakyalıların ve İskitlerin, ve t dilomat s /meraklı ise Helenlerin karakteristiğidir dedikten sonra, Platon t filoxr maton/para canlısı için Fenike ve Mısır a dönmemizi söyler. Yasalar da (757 b 6) aritmetik çalışmalarının ancak öğrenenlerin ruhlarından tüm neleu er a/dar kafalılık ve filoxrhmat a/tamah giderilecek olursa değerli olduğunu söyler. Yoksa sof a/bilgelik yerine panourg a/kurnazlık üretiriz, tıpkı Fenikeliler, Mısırlılar ve başka birçok halkın durumunda görebileceğimiz gibi. Arist. Met. A, I. 98 b. 4 Noumenios, fr. (R. P. 64), Τί γάρ ἐστι Πλάτων ἢ Μωυσῆς ἀττικίζων;

20 0 ERKEN YUNAN FELSEFESİ alanı verirler. Rönesansta bu saçmalık başka herşey ile birlikte yeniden diriltildi ve Praeparatio Evangelica dan türetilen belli düşünceler uzun bir süre boyunca konu üzerine kabul edilen görüşlere renk katmayı sürdürdü. Cudworth Thales ve Pisagoras tarafından öğretilen eski Moschical ya da Mosiacal felsefe den söz eder. Yunanlıların özgünlüğüne karşı bu derine kök salmış önyargının gerçek kökenini anlamak önemlidir. Bu eski halkların inançlarına modern araştırmadan girmiş değildir; çünkü bunlar kesinlikle ortaya bir Fenike ya da Mısır felsefesi için kanıt olabilecek herhangi birşey çıkarmış değildir. Bu önyargı yalnızca allegori için İskenderiye tutkusunun bir artığıdır. Hiç kuşkusuz bugünlerde hiç kimse Yunan felsefesinin Doğulu kökeninden yana davayı Clement in ya da Eusebios un kanıtları üzerine dayandırmayacaktır; yakın zamanlardaki gözde uslamlama sanatların ve dinin andırımı olmuştur. Denir ki, Yunanlıların sanatlarını ve dinsel düşüncelerinin birçoğunu Doğudan türetmiş olduklarını giderek daha çok görüyoruz; ve ileri sürülür ki, aynı şey büyük olasılıkla felsefeleri için de doğru olacaktır. Bu görünürde geçerli sayılabilecek bir uslamlamadır, ama hiçbir biçimde belirleyici değildir. Bu şeylerin halktan halka aktarılış yolundaki özsel ayrımı bütünüyle gözardı eder. Özdeksel uygarlık ve sanatlar bir halktan bir başkasına kolayca geçebilir, üstelik ortak bir dilleri olmasa da; ama felsefe ancak soyut dilde anlatılabilir, ve ister kitaplar isterse sözel öğretiler aracılığıyla olsun ancak eğitimli insanlar tarafından iletilebilir. Şimdi ele aldığımız zamanlarda herhangi bir Doğu dilini bir Mısır kitabını okumaya ya da giderek bir Mısır rahibinin söylemini bile dinlemeye yetecek kadar bilen hiçbir Yunanlı tanımıyoruz, ve geç bir tarihe dek hiçbir zaman Yunanca da yazan ya da konuşan Doğulu öğretmenlerden söz edildiği duyulmuş değildir. Mısır daki Yunanlı yolcu hiç kuşkusuz Mısır dilinden birkaç sözcük kapmış olacaktır, ve rahiplerin şu ya da bu yolda kendilerini Yunanlılara anlatmayı başarabilmiş oldukları sorgusuzca kabul edilir. 4 Ama çevirmenlerden yararlanmış olmalıdırlar, ve felsefi düşüncelerin eğitimsiz bir rehber tarafından aktarılmış olmasını düşünmek olanaksızdır. 5 Clement (Strom. i, s. 8, 5, Stählin) Platon a ὁ ἐξ Ἑβραίων φιλόσοφος/ibrani filozofu der. Abartılmış Doğu bilgeliği düşünceleri Encyclopédie tarafından popülarize edildi, ki yaygınlık ve kalıcılıklarını açıklar. Bailly (Lettres sur l origine des sciences) Doğuluların yüksek düzeyde gelişmiş bilimin fragmanlarını yitmiş olan, ama Platon un Atlantis inde yaşayanlar ile özdeşleştirdiği bir halktan almış olduklarını varsayıyordu. Strabo ya (xvi. s. 757) göre Sidonlu Mochos u felsefe tarihine getiren Poseidonios oldu. Atom kuramını ona yükler. Bununla birlikte, Musa ile özdeşleştirilmesi Bybloslu Filon a bağlı daha sonraki bir oldu bittidir. Filon eski bir Fenike tarihinin Sanchuniathon tarafından yapılan çevirisini yayımladı ve bu Porfiri ve daha sonra Eusebios tara fından kullanıldı. 4 Herod. ii. 4 (ki burada Hekataios karşısında üstün antikiteleri ile övünürler; Platon, Tim. b (ki orada aynı şeyi Solon karşısında yaparlar). 5 Gompez in halkının bilgeliğini kendi Yunanlı efendisi ile tartışan yerli gelini de (Greek Thinkers, cilt i, s. 95) beni ikna etmiyor. Gelin büyük olasılıkla hizmetçi kızlarına tuhaf tanrıçaların ayinlerini öğretecekti; ama kocası ile tanrıbilim konuşması olası değildir, felsefe ya da bilim konuşması bir yana.