GİRİŞ. Ulusal Serbest Bildiriler / Research Papers Presented in Turkish

Transkript

1 346 Konaklama İşletmeleri Çalışanlarının Eğitiminde E-Öğrenme Kullanımına Yönelik Bir Model Önerisi Developing an E Learning Model for Employee Training in Lodgings Dilek ACAR GÜREL Anadolu Üniversitesi Eskişehir Meslek Yüksekokulu Anadolu University Vocational Training School, Turkey E mail: dacar1@anadolu.edu.tr ÖZ Küresel bilgi ekonomisinde işletmelerin en önemli kaynağı bilgidir. Hızla değişen çevre koşulları bilginin sürekli güncellenme ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Bilişim teknolojileri bu değişime neden olan en büyük güçlerin başında gelmektedir. Bu gelişmeler işletmelerde çalışan eğitimi anlayışını da etkilemiştir. Çalışan eğitimi öğrenme ve teknoloji temelli bir anlayışa yönelmiş ve işletmenin temel stratejik faaliyetlerinden biri haline gelmiştir. E-öğrenme (elektronik öğrenme) bu anlayışın somut bir örneğidir. Çalışan eğitiminin konaklama işletmelerinde genellikle ihmal edildiği bilinmektedir. E-öğrenme bu işletmelere pek çok sunmaktadır. Ancak e-öğrenme basit bir uygulama değildir. Başarılı bir e-öğrenme genellikle işletmede kapsamlı bir değişime neden olacağından çok yönlü bir değerlendirme gerektirmektedir. Bu çalışmada konaklama işletmelerinin çalışan eğitimleri için bir e-öğrenme modeli geliştirilmesi amaçlanmıştır. Model literatürden elde edilen ve başarılı bir e-öğrenme için gerekli temel unsurların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Bu model e-öğrenmeye başlayacak olan konaklama işletmeleri için temel bir rehber niteliğindedir. Konaklama işletmeleri bu modeli kendi koşulları, ihtiyaçları ve beklentileri doğrultusunda şekillendirebilir. Anahtar sözcükler: Konaklama işletmeleri, oteller, eğitim, e-öğrenme. ABSTRACT Knowledge has became the most important resource in global knowledge economy. Rapid changes require a gradual update of knowledge. Information technologies are one of the major forces of rapid changes, which then affect employee training in businesses. Employee training turned into a learning-based and technology-based approach and became one of the fundamental strategic activities of businesses. E-learning (electronic learning) is the concrete example of this approach. It is accepted that lodgings are one of those businesses, neglecting employee training. E-learning is considered as a suitable option and offers many advantages for lodgings. However e-learning is not an easy implementation. Because a successful e-learning program may cause an exhaustive change, it requires a comprehensive consideration. This study aims at developing a model for employee training for e-learning in lodgings. The model is built on components, which are derived from literature, and essential for a successful e-learning. This model would be a guideline for lodgings to initiate e-learning by shaping it in accordance with their own conditions, needs and demands. Keywords: Hospitality industry, hotels, training, e-learning. GİRİŞ Öngörülemeyen değişiklikler tarafından yönlendirilen günümüz dünyasında geçmişe dayalı varsayımların temelleri sarsılmakta, bazılarının da değiştiği kabul edilmektedir. (Bayrak ve Boyacı 2002: 1) li yıllardan itibaren, küresel ekonomide stratejik bir rekabet ölçütü olarak bilgi kavramı ve eğitimli insan konuları giderek daha çok vurgulanmaya başlamıştır. Günümüzde bilgi, bir işletmenin stratejik açıdan en önemli kaynağı haline gelmiştir (Grant 1996: 110). Bilgi, bütün yönetsel işlevlerin temelini oluşturan, yönetsel başarıyı kolaylaştıran ya da engelleyen önemli bir güçtür (Öğüt 2003: 13). Avrupa ve Amerika daki işlerin tahminen yüzde 85 inin bilginin geniş kullanımını gerektirdiği ileri sürülmektedir (Çetin 1999: 4). Hızla devam eden değişikliklerin bu oranı giderek arttırmakta olduğu söylenebilir. Bu gelişmelerde önemli rol oynayan teknoloji her zaman değişimin önemli bir itici gücü olmuştur (Urdan ve Weggen 2000: 2). Hemen her endüstride değişimi harekete geçiren en büyük güç bilişim teknolojileridir (Nyheim vd. 2005: 8). Stratejik bir kaynak olan bilgi, bilişim teknolojilerinin sağladığı imkânlarla üretilmekte, sınıflandırılmakta, erişilebilir kılınmakta, geniş çapta paylaşılarak kurumsal sorunların daha hızlı tanımlanmasında ve çözümünde kullanılabilmektedir. Böylece daha hızlı karar alma ve daha geniş öğrenme imkânı yaratılmaktadır. (Öğüt 2003: 12; Daft 2003: 700). Oldukça rekabetçi ve dinamik pazar ortamlarında bulunan işletmeler sürekli yenilikçi olmayı amaçlamalıdır. Sürekli yenilikçi olmada temel yetenek bilgi ve en önemli süreç de öğrenmedir (Welle Strand ve Thune 2003: ). Hızlı değişim ortamında faaliyet gösteren işletmeler rekabetçi üstünlüklerini bilgi ve öğrenme sayesinde sürdürebileceklerdir (Yazıcı 2004: 11). Bilgi toplumu öğrenmenin sürekli olduğu kurumlara ihtiyaç duymaktadır ve 21. yüzyıl işletmelerinin öğrenmeyi öğrenmiş ve bunu sürekli bir dinamik haline getirecek, öğrenen, düşünen, yani akıllı işletmeler olacağından söz edilmektedir (Düren 2000: 124). Değişime uyum sağalayabilmek, hatta değişimde öncü olarak rekabet üstünlüğü yaratmak isteyen işletmeler için çalışanların eğitimi oldukça önemlidir. Eğitim artık sadece insan kaynaklarının bir işlevi olmaktan çıkarak, işletmenin kurumsal stratejilerinde yer almaya başlamıştır. Öte yandan eğitim genel olarak teknolojiden daha fazla yararlanılan, çalışana ve sorun çözmeye yönelik ve öğrenme temelli bir eğitim anlayışa yönelmiştir. Günümüzde tam zamanında üretimden söz edilmektedir. Bu özellikle hizmet sektörünün olmazsa olmaz bir özelliğidir. Tam zamanında üretim çağında tam zamanında eğitim örgütün başarısı için yaşamsal bir işlevdir (Urdan ve Weggen 2000: 3).

2 Dilek Acar Gürel Bilişim teknolojileri, bilgi ve öğrenmenin önem kazanmasının en somut örneklerinden biri e öğrenmenin gelişmesidir. Çalışanların eğitiminde e öğrenmeye geçiş, başarıyla yerinde getirildiğinde işletmeye pek çok önemli yarar sağlamaktadır. Bununla birlikte e öğrenme öğrenilecek konuların sadece elektronik ortamda iletilmesinden çok daha öte bir kavramdır. Kurumsal stratejiler kapsamında ele alınması önerilen (Deryal 2003: 1) e öğrenme, genellikle işletmede yapısal ve kültürel bazı önemli değişiklikleri de gerektirmektedir. Konaklama işletmelerinde çalışan eğitimi, zaman ve maliyet kayıpları gibi çeşitli gerekçelerle genellikle ihmal edilen bir konudur. Çevresel değişikliklere karşı oldukça hassas olan ve sıklıkla bilgi ve beceri eksiklikleri ile karşılaşılan konaklama işletmelerinde eğitim giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Yoğun faaliyet ortamında bulunan konaklama işletmelerinin çalışan eğitiminde e öğrenmenin pek çok üstünlük sağlayacağı düşünülmektedir. Hem iş başı hem iş dışı eğitimin çeşitli yararlarını bir araya getirebilen e öğrenme iş kayıplarını ortadan kaldırarak uzun vadede eğitim masraflarını önemli ölçüde azaltabilmektedir. E öğrenme zaman ve mekan esnekliği, sürekli güncellenebilen bilginin yanısıra çalışanlara kişiye özel öğrenme imkanları gibi çeşitli özellikleri ile konaklama işletmeleri için önemli yararlar sunmaktadır. Ancak e öğrenmeye geçişte işletmeler pek çok zorlukla karşılaşabilmektedir. Son birkaç yıldır az sayıda olmakla birlikte, konaklama işletmelerinin e öğrenmeden yararlanmaya başladığı görülmektedir. Yapılan literatür taramasında konaklama işletmelerinde e öğrenme ile ilgili kapsamlı çalışmaya rastlanmamakla birlikte bazı keşifsel nitelikte çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmanın amacı henüz yeni bir konu olan konaklama işletmelerinin e öğrenmeye geçişlerinde rehber olarak yararlanılabilecek bir model ortaya koymaktır. Bir konaklama işletmesinde başarılı bir e öğrenme için gerekli temel unsurlar yapılan literatür taraması ile bir araya getirilmiştir. Bunlar: Örgüt ve öğrenme kültürü, yönetimin yaklaşımı, çalışanın nitelikleri, işin özellikleri, e öğrenme sistemi, talep üzerine bilgi erişimi sağlayan müfredat ve e öğrenme sisteminin çalışanla etkileşimidir. Konaklama işletmesinin büyüklüğü, mali gücü gibi özellikleri diğer unsurları etkileyici bir konumdadır. E-ÖĞRENME KAVRAMI İşletmelerde çalışan eğitimi, bir işletmenin çalışanlarının işle ilgili davranışları öğrenmesi için planlanmış çabaları ifade etmektedir (Daft 2003: 422). Eğitimin amacı, çalışanların belirli bilgi, beceri ve davranışlara sahip olması ve bunlara günlük faaliyetlerinde başvurmasıdır ve öğrenmeyi de kapsamaktadır (Çetin 1999: 4). Eğitim, önceden belirlenmiş kanılar doğrultusunda, öğrenen kişilerin bilgi sahibi olduğu konuda ne yapmaları gerektiğini ifade ederken, öğrenme daha çok öğrenen kişilerin ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir (Teghe ve Knight, 2004: 3). Bilgi toplumuna geçişte bilgilerin öğretilmesi değil, bir birey olarak farklı ihtiyaçları ve beklentileri olan kişilerin bunları öğrenmesi vurgulanmaktadır. Bu da öğrenme sorumluluğunu bireylerin kendisine yüklemektedir. Yeni teknolojiler de bu görüşü destekler nitelikte, öğretmekten ziyade öğrenme teknolojileridir (Düren 2000: 124; Flood 2002: 3). Bilgi toplumunun merkezinde yer alan ve öğrenme sorumluluğunu üstlenen eğitimli insan sürekli olarak eskimiş bilgi sahibi olma riski ile karşı karşıyadır. Bu durumda eskiyen bilgi unutularak, yerine hızla yeni bilgi yaratılmalı ve kullanılmalıdır (Düren 2000: 124; Yazıcı 2004: 15 22). Ayrıca bugünün çalışanı artık daha fazla bilgiyi daha kısa sürede işlemek zorundadır (Urdan ve Weggen 2000: 3). Hızlı ve güncel bilginin işletme çalışanlarına geleneksel yöntemlerle öğretilmesi zaman, mekan ve maliyet gibi açılardan oldukça zorlayıcı olabilmektedir. E öğrenmenin teknoloji temelli bir anlayışa dayandığı açık olmakla birlikte, kavram üzerinde tam bir görüş birliğine rastlanmamaktadır. Bunun nedeni kavramın halâ gelişmekte olmasıdır (Pikurich 2003: 2). Kimi görüşler e öğrenmeyi her türlü CD rom, video, bilgisayar, mobil araçlar gibi bir elektronik aracın kullanımı ile tanımlarken, daha yaygın görüşe göre e öğrenme ağ temelli bir öğrenmedir (Wentling vd. 2000: 4 5). Buna göre e öğrenme internet intranetextranet gibi ağ teknolojilerini kullanarak öğrenme faaliyetlerinin tasarlanması, sunulması, yönetilmesi, desteklenmesi ve geliştirilmesidir. (Yanık 2004: ). Bir başka tanımda e öğrenme bilgisayar ve ağ teknolojileri aracılığıyla bilgi ve beceri oluşturma olarak ifade edilmektedir (Brown 2005: 465). Bu çalışmada e öğrenme kavramsal açıdan ağ temelli ve bilgisayara dayalı yaklaşım ile ele alınmaktadır. İşletmelerde tüm çalışanlar e öğrenmeden yararlanabileceği gibi belirli gruplardaki çalışanların yararlanması da mümkündür. Bu çalışmada geçen çalışan ifadesi ile bir işletmenin her düzeyinden e öğrenmeye katılan tüm bireyler anlaşılmalıdır. E öğrenmede senkron ve asenkron olmak üzere Senkron uygulamada e öğrenmeye katılan çalışan eğitimci ile eş zamanlı olarak bir aradadır. Çalışan aynı zamanda diğer çalışanlarla da sistem üzerinden gerçek zamanlı etkileşim sağlayabilir. Daha az kullanılmakla birlikte, coğrafî olarak dağılmış çalışanların aynı anda bir araya getirilmesi, anlık soru cevap gibi yararlar sunmaktadır. Asenkron uygulamada ise öğrenme konuları sisteme önceden yüklenir, çalışan dersi

3 Dilek Acar Gürel kendi kendine zamandan bağımsız olarak tamamlar. İhtiyaç üzerine tam zamanında öğrenme imkanı sağladığından ve ayrıca zaman esnekliği tanıdığından e öğrenmenin daha çok kullanılan türüdür (Kruse 2005: 1 2 3). E öğrenmenin her iki türünde de çeşitli yöntemlerle etkileşim sağlamak mümkündür. Bu ders öncesinde, ders esnasında veya ders sonrasında olabilir (Çetin 1999: 230). Ses kayıdı, radyo, televizyon gibi teknoloji kullanımına dayalı öğrenmenin geçmişi çok daha eskiye dayanmakla birlikte, internet ve ağ teknolojilerine dayalı e öğrenme 1990 lı yılların başlarında ortaya çıkmıştır lı yılların başından itibaren World Wibe Web (www) ve ağ teknolojilerindeki gelişmeler, zaman ve mekan olarak dağılmış kişilerin birbirine bağlanmasını sağlamıştır. Gerçek zamanlı eğitim ise 1997 yılından sonra gelişmeye başlamıştır. Eğitim Yönetim Sistemlerinin geliştirilmesi ile e öğrenme yeni bir boyut kazanmıştır. Eğitim Yönetim Sistemi insan kaynakları yönetim sürecini de içine alan, çalışanın eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesinden başlayarak, eğitim konularının seçimine, eğitim başarılarının takibine kadar uzanan süreci çevrimiçi kontrol eden bir sistemdir (Yanık 2004: 162; Yazıcı 2004: 196). Türkiye deki duruma bakıldığında, 2000 li yılların başından itibaren e öğrenmenin hızla yaygınlaştığı görülmektedir. Türkiye de e öğrenmeye en fazla talep finans ve sigorta sektörü başta olmak üzere teknoloji ve üretim sektörlerinden gelmiştir. Bunları üniversitelerdeki çalışmalar ve KOBİ lerden gelen bazı önemli talepler izlemektedir (Süzer 2004: 24 25). E öğrenmenin ilk kurulum masrafları hayli yüksek olabilmektedir ve bu da işletmelerin yönteme karşı çekingen davranmalarına neden olmaktadır. Örneğin Türkiye koşullarında 100 kişilik bir işletmenin e öğrenmeye geçiş maliyeti 5 bin 10 bin Dolar arasında değişmektedir (Süzer 2004: 26). Ancak başarılı uygulamalarda yatırımın nispeten kısa sayılabilecek sürede geri dönebildiği ifade edilmektedir. Bir kez kurulum maliyeti karşılandıktan sonra sistemle ilgili maliyetlerin sadece güncelleme, teknik bakım gibi kalemlerden oluşması nedeniyle geleneksel eğitim yöntemlerine oranla çok daha az maliyet ortaya çıkmaktadır. Söz konusu maliyet tasarrufu için çeşitli kaynaklara göre farklı oranlara rastlansa da bunun genellikle yüzde civarında olduğu ileri sürülmektedir (Kathawala ve Wilgen 2004: 503). Ayrıca e öğrenmenin para ile ifade edilen yararının tahmin edilmesinin zor olduğu savunulmaktadır (Deeny 2003: 70). Rakamsal olmayan yararları ile birlikte değerlendirildiğinde, bir işletmenin kurumsal amaçlarına ulaşmasında, e öğrenmenin düşük maliyetli bir seçenek olduğunu söylemek mümkündür. Öte yandan e öğrenme sadece eğitim amaçlı değil, işletme ile çalışan veya çalışanla çalışan arasında bir iletişim aracı olarak kullanılabilir (Süzer 2004: 26). Bu gibi farklı uygulamalar çalışanın yöntemi benimsemesini kolaylaştırıcı rol oynayabilir. E öğrenme özellikle büyük çaplı işletmelerde ölçek ekonomisine dayalı önemli bir fayda sağlamaktadır (Bieger vd. 2004: 570). Uluslararası otel işletmelerinin coğrafî dağılımı göz önüne alındığında e öğrenmenin özellikle hizmet kalitesinin tüm işletmelerde aynı nitelikte sürdürülmesi, eğitimle geçen zaman kaybı ve masraflarının azalması gibi önemli üstünlükler getirmektedir. E öğrenme, eğitime genellikle gereken önemin verilmediği küçük ve orta ölçekli işletmeler için de yararlı alternatif olabilir. Bu yöntemi tek başına uygulamayı pahalı bir seçenek olarak gören işletmeler, aynen rezervasyon ağ sistemlerinde bir araya geldikleri gibi, bir e öğrenme portalı altında bir araya gelebilir. Bu konuda Avrupa da küçük ve orta ölçekli turizm işletmelere yönelik bir e öğrenme programı dikkati çekmektedir. SMART up (Small and Medium Sized Enterprise Alliance through Research in Tourism) adlı program Avrupa Birliği nin Bilgi Toplumu Teknolojisi (Information Society Technology) programı tarafından finanse edilmektedir. Siemens Avusturya ve ITD Insbruck un bir girişimi olan SMART up e öğrenme platformu küçük ve orta ölçekli turizm işletmelerinin bilişim sistemlerinden yararlanma ve turizm yönetiminde belirli alanlarda bilgi boşluklarını gidermeyi amaçlamak üzere beş faaliyet alanında müfredat sağlamaktadır (Bieger vd. 2004: 570; Collins ve Buhalis 2004: ). Gerekli altyapı ve hazırlıklar tamamlanarak uygulamaya geçirildiğinde, işletmeye önemli yararlar sağlayan e öğrenme ile ilgili olarak, çeşitli uygulamalarda bazı olumsuz yönlerinin olduğu da saptanmaktadır. Başarılı bir e öğrenme için bu özelliklerinin dikkatlice değerlendirilmesinde yarar görülmektedir. Yapılan bir araştırmaya göre e öğrenme ile ilgili olumsuzluklar şöyle sıralanmaktadır: Maliyetlerin yüksekliği (%44), yönetim desteğinin eksikliği (%43), çalışanlarda motivasyon eksikliği (%19), internet erişiminin olmaması (%15) ve sistemin yetersizliği (%14) (Nemli 2004: 186). Bunlardan maliyetlerin yüksekliği dışındaki unsurlar e öğrenme gereklerinin yeterince dikkate alınmamasıyla ilgilidir. Öte yandan bir başka çalışmada e öğrenmenin kendisine bağlı olarak başarısız uygulamalar başlıca şu üç nedene dayanmaktadır: sistemi kişiselleştirme yetersizliği, işbirliği ve etkileşim eksikliği ve e öğrenmenin öğrenen kişi odaklı olmamasıdır (Tynjala ve Hakkinen 2005: 325). E öğrenme ile ilgili başarısızlık nedenlerini bunun yeterince anlaşılmadan uygulanmaya başlamasında aramak mümkündür. Bu nedenle planlama ve karar verme aşamasında çok dikkatli davranmak ve konuya etraflıca yaklaşmak gerekmektedir.

4 Dilek Acar Gürel İLGİLİ LİTERATÜR TARAMASI E öğrenme ile ilgili olarak pek çok kaynakla karşılaşmak mümkündür. Bu çalışmaların büyük bir kısmının e öğrenmenin farklı sektörlerde uygulanması ve e öğrenme için gerekli örgütsel faktörler başlıkları altında toplandığı görülmektedir. Konaklama işletmelerinde e öğrenme çalışmalarına bakıldığında kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamakla birlikte, konunun daha çok küçük ve orta ölçekli işletmeler açısından incelenmekte olduğu görülmektedir. Bunun nedenini iki açıdan ele almak mümkündür; E öğrenme Hilton ve Ritz Carlton gibi büyük ölçekli otel işletmelerinde son bir kaç yıldır uygulanmaya başlamıştır ve hala geliştirilmeye devam etmektedir. Öte yandan eğitim ihtiyacının nispeten daha fazla hissedildiği küçük ve orta ölçekli konaklama işletmeleri için finansal kaynak, zaman, uzmanlık ve imkânların yetersizlikleri gibi zorlukların aşılarak bilgi ve beceri eksikliklerinin giderilmesinde e öğrenmenin önemli bir üstünlük sağlayacağı ileri sürülmektedir (Sambrook 2003: 506). Küçük ve orta ölçekli işletmelerin daha çok ele alınmasının bir başka nedeni Avrupa da uygulanan SMART up programının dikkat çekmesine bağlanabilir. E öğrenmenin farklı sektörlerde uygulanmasına yönelik çalışmalardan biri Tai (2005) ye aittir. Tai (2005) nin doktora tezi niteliğindeki çalışması bu çalışmaya da büyük oranda ışık tutmaktadır. Tai (2005) General Electrics, IBM ve Verizon gibi üç büyük ölçekli işletmenin e öğrenmeyi nasıl hayata geçirdiğini görüşme yöntemi ile derlediği verilerle incelemiştir. Önemli bulgulardan bazıları şunlardır; yöneticiler e öğrenmeye öncülük etmiştir, e öğrenme gönüllülük esası ile başlatılmıştır, e öğrenme çalışanlarında içinde yer aldığı çeşitli uzmanların işbirliği ile planlanmıştır. Teknik yetersizlik, zayıf müfredat, işletme desteğinin yetersiz kalması ve çalışanın motivasyon eksikliği gibi durumların yaşanması çeşitli olumsuzluklara neden olmuştur. Brown (2005) çalışanın e öğrenme faaliyeti ve sonuçlarını alan araştırması ile incelediği çalışmasında bir üniversitenin çalışanlarından 311 ine sunulan e öğrenme programını 1 yıl süre ile izlemiştir. Çalışmada diğer çalışanlar ve amirlerin desteği, işin özellikleri ve motivasyonun e öğrenme için harcanan zaman üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Sonuç olarak öğrenme motivasyonunun ve iş yükünün e öğrenmeye ayrılan zaman üzerindeki önemli bir etkisinin bulunduğuna, çalışanların gönüllü olmasının önemli olduğuna ulaşılmıştır. Brown (2005) işletmelerde e öğrenme için zaman yaratılması ve motivasyonun önemine ilişkin önerilere yer vermiştir. Comacchio ve Scapolan (2004) e öğrenmenin İtalya da benimsenmesi sürecini eczacılık ve banka işletmelerinde incelemiştir. Anket, görüşme ve doküman analizi ile gerçekleştirilen keşifsel nitelikli çalışmada kurumsal ve rekabetçi baskıların e öğrenme çözümüne götürdüğü, çalışan motivasyonunun önemli bir sorun olduğu gibi sonuçlara ulaşılmıştır. Gasco vd. (2004) çalışan eğitiminde bilişim teknolojisinin kullanılmasını örnek olay yöntemi ile İspanyol telekomünikasyon işletmesi olan Telefonica da ele almışlardır. Zaman esnekliği, eğitimcilerin etkin katılımı, kaliteli müfredatın oluşturulması, eğitimciler ve çalışanlar arasında etkin bir etkileşim gibi başarı faktörlerinin e öğrenme için gerekli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. E öğrenme ile ilgili çalışmaların ikinci grup olarak başarısı için önemli olan örgütsel faktörlerin ele alındığı araştırmalar açısından gruplanabilir. Tynjala ve Hakkinen (2005) çalışmalarında işyerinde bir öğrenme aracı olarak ele aldıkları e öğrenmeyi yetişkin öğrenme ilkeleri, örgütsel öğrenme ve pedagojik sorunlar açısından inceleyerek literatüre dayalı çözümler getirmeyi amaçlamıştır. İlgili literatür taraması ile yürütülen araştırmada örgütsel öğrenme, öğrenmenin sosyo kültürel temelleri ve öğrenmenin bilişsel teorilerini bütünleştiren e öğrenme çözüm önerileri getirilmektedir. DeRouin vd. (2004) benzer bir çalışmada, e öğrenme için gerekli bazı konuları ele almaktadırlar. Bu konular çalışanların kendi kendini yönlendirmeye dayalı öğrenmeye hazırlanması, çalışan kontrolündeki öğrenmenin tasarımı ve gerekli işyeri koşullarının yaratılmasıdır. Nisar (2002) e öğrenme sürecinde dikkat edilecek konulara değindiği çalışmasında başarılı bir e öğrenme için gerekli faktörleri çalışanlar, örgüt ve kurumsal düzeylerde ele almıştır. Konaklama işletmelerinde e öğrenme ile ilgili incelemelerin son yıllarda artmakla birlikte, konuyu diğer endüstri işletmelerinde olduğu gibi kapsamlı şekilde ele alan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Uluslararası bir zincir otel olan Hilton un Hilton Üniversitesi adlı e öğrenme programının tanıtımı niteliğindeki bir çalışma önemli bilgiler sunmaktadır yılında kurulan Hilton Üniversitesi yedi fakülteden oluşmaktadır bunların dördü faaliyetler, finans, işletme geliştirme ve insan kaynakları gibi temel faaliyet alanı ile ilgili iken, diğer üçü yönetim becerileri, yönetici eğitimi (üst düzey yöneticilere yönelik) ve araştırma (bir kütüphane ve bilgi kaynağı sunmaktadır) fakülteleridir. Çalışanlar arasında yapılan bir araştırmada tamamına yakın bir kısmının e öğrenmeden memnun olduğu, ve profesyonel gelişimlerine katkı sağladığı gibi bulgular elde edilmiştir. (Baldwin Evans 2006: 36 38).

5 Dilek Acar Gürel E öğrenmeyi küçük ve orta ölçekli işletmeler açısından ele alanlardan Bieger vd. (2004) SMART up adlı e öğrenme programını örnek olay tekniği ile incelemişlerdir. Çalışmada e öğrenmenin gelişiminde ve pazarlanmasında çalışanın yüksek katılım düzeyinin önemli bir motivasyon unsuru olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Collins ve Buhalis (2004) beş AB ülkesinde yer alan küçük ve orta ölçekli otel işletmelerinin performansının arttırılmasında internet ve çevrimiçi öğrenme platformalarını anket yöntemi ile incelemiştir. Araştırma sonucunda internetin daha çok otel tanıtım aracı olarak görüldüğü, eğitimin teknoloji ile bütünleştirilmesinin gelecekte meydan okuyucu bir yönetim unsuru olacağını ancak yakın zamanda bunun düşünülmediği gibi bulgulara ulaşılmıştır. KONAKLAMA İŞLETMELERİ VE E-ÖĞRENME İLE İLGİLİ BİR MODEL ÖNERİSİ Konaklama işletmeleri bilgi yoğun işletmelerdir. Özellikle bilişim teknolojisindeki değişiklikler konaklama endüstrisinde değişimi etkileyen en büyük güçtür. Bilişim teknolojilerinin konaklama endüstrisinde bir fark yaratmaya başlaması internetin gelişmeye başladığı dönem olan 1990 lar ve sonrasına rastlamaktadır. Ancak bu endüstride bilişim teknolojilerinin benimsenmesi düzensiz bir seyir izlemektedir (Sahadev ve Islam 2005: 391; Nyheim vd. 2005: 6). Nitekim, konaklama endüstrisi geçmişten beri yeni konulara ve yenilikçilik anlayışına nispeten yavaş bir uyum sağlamıştır (Cline 2001: 25). Konaklama işletmelerinin bilişim teknolojilerine yaklaşımı ile ilgili sorunlara rağmen günümüzde e işletmeciliğin iki kilit alanı olan e dağıtım ve e tedariki benimsediği görülmektedir. Coğrafî ve kültürel farklılıkların önemli yeri olduğu konaklama endüstrisinin e işletmecilikte bir sonra benimseyeceği unsurun e öğrenme olup olmayacağı henüz tartışma aşamasındadır (Cline 2001: 24). Ancak henüz bu tartışmalar kesinlik kazanmazken şimdiden bilgisayar, masaüstü bilgisayar, internet ve worldwide web den sonra mobil öğrenmenin (m öğrenme) turizm endüstrisinde dördüncü dalga olacağı ileri sürülmektedir (Mirski ve Abfalter 2004: 593). Konaklama işletmelerini daha rekabetçi hale getirmek için bilgi toplamak, bunu özümsemek ve bununla bir kaldıraç etkisi yaratmak kolay değildir ve pahalı da olabilmektedir (Cline 2001: 26). Ancak bilgi yoğun bir endüstri olarak konaklama endüstrisinde bilgi konusunda çalışmalar yapılması ve bilgi yönetimine geçilmesi işletmeye büyük yarar sağlayacaktır. Çünkü konaklama işletmeleri bilişim teknolojilerindeki değişikliklere karşı oldukça hassastır ve bu yöndeki gelişmeler her zaman, işletmenin yapısı, stratejileri, iş modelleri, değer yaratma kaynakları ve endüstrideki oyuncular arasındaki ilişki dinamiklerinin değişmesinde etkili olmaktadır (Petti ve Ndou 2004: 446). Bilgi özellikle küçük ve orta ölçekli turizm işletmeleri için önemlidir, çünkü büyük turizm işletmeleri bilgiyi biçimlendirmeye ve örgütsel öğrenmeyi geliştirmeye başlamıştır. Konaklama endüstrisin yüzde 90 ı gibi büyük bir oranını oluşturan küçük ve orta ölçekli işletmeler genellikle reaktif (tepki verici) yaklaşımlara yatkındır ve bu işletmelerin profesyonel öğrenmeye adım atmalarının önünde pek çok engel olabilmektedir (Collins ve Buhalis 2004: 583; Steiner vd. 2004: 469). Konaklama endüstrisinin faaliyetlerinde ve bilgi üretiminde insana bağımlı olması, çevresel değişkenlere karşı duyarlı olması, özellikle işgücü devir hızının yüksek ve sezonluk olması gibi kendine has bazı özellikleri nedeniyle çalışanların eğitimi konaklama endüstrisi için hayati bir başarı faktörüdür. Ancak konaklama işletmesi yöneticileri genellikle çalışanları eğitimi konusuna gereken önemi vermemektedir. Eğitim pahalı ve zaman alıcı olarak değerlendirilmektedir (Collins ve Buhalis 2004: 583). Belirli düzeyde verilen eğitimler ise yeni becerilerin geliştirilmesinden ziyade sadece işin daha iyi yapılmasına yöneliktir (Go vd. 1996: 8). E öğrenme, çevresel değişimlere duyarlı olan ve uygun şekilde yararlanıldığı takdirde teknolojinin getireceği rekabetçi üstünlüğün farkında olan konaklama işletmeleri için pek çok yarar sunabilecektir. Bu çalışmada hem teorik hem de ampirik çalışmalardan yola çıkarak ve konaklama işletmelerinde çalışan eğitimi için bir e öğrenme modeli önerisi sunulmaktadır (Şekil). Model, başarılı bir e öğrenme için gerekli temel unsuların bir araya getirilmesi ile oluşturulmuş ve konaklama işletmeleri açısından değerlendirmelere yer verilmiştir. Modelde yer alan e öğrenmenin temel unsurları şunlardır: Örgüt kültürü ve öğrenme kültürü, yönetim, çalışanlar, işin özellikleri, e öğrenme sistemi, talep üzerine bilgi erişimi sağlayan müfredat ve e öğrenme sisteminin çalışanla etkileşimidir. Konaklama işletmesinin büyüklüğü, yapısı, politikası, mali gücü gibi bazı ana özellikleri ise e öğrenme kararının başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Örgüt Kültürü ve Öğrenme Kültürü Örgüt kültürü bir işletmenin içsel bütünleşmesi ve dış çevre ile uyumunda önemli bir rol oynamaktadır. (Öğüt 2003: 30). Yeni yapılanmalar işletmenin stratejileri ve yapısal tasarımında bazı değişikliklere neden olmaktadır. Örgüt kültürünün bu değişiklikleri güçlendirici nitelikte olması beklenir (Daft 2004:

6 Dilek Acar Gürel ). Hem teknoloji kullanımı hem de eğitme/öğrenme felsefesi açısından bir yenilik olan e öğrenmenin benimsenmesinde ve başarısında örgüt kültürü hayati bir unsurdur. (Tai 2005: 269; Wentling vd. 2000: 8). Örgüt kültürü e öğrenmenin gelişimini engelleyen ya da geliştiren bir faktördür. E öğrenmeye geçişte örgüt kültürü gereken değer, tutum ve davranışlar açısından hazır hale getirilmelidir (Cross ve Dublin 2002: 33). Ancak örgüt kültürünün geliştirilmesi zaman alıcıdır. Bunun sağlanmasında zorlamadan ziyade, ödül ve teşviklerden yararlanılması önerilmektedir (Tai 2005: ). Ancak teşvik sistemlerinin öğrenme sürecinde etik olmayan davranışlara yol açma ihtimali de dikkate alınmalıdır (Brown 2005: 477). Öğrenme kültürü örgüt kültürünün bir parçasıdır ve e öğrenme başarısı büyük oranda öğrenme kültürüne bağlıdır. (Tynjala ve Hakkinen 2005: 332). Öğrenmenin bir işletmede benimsenmesi ile teknik olarak değil, bir felsefe veya davranışsal bir yaklaşım olarak benimsenmesini ifade edilmektedir (Yazıcı 2004: 23). E öğrenme ile ilgili literatürün neredeyse tamamında e öğrenmenin çıkış noktası olarak öğrenme ve ilgili teoriler vurgulanmaktadır. İşletmelerde öğrenme kültürünün önem kazanması ile birlikte örgütsel öğrenme ve öğrenen örgütler gibi kavramlar gelişmiştir ve bunlar stratejik bir yetenek olarak değerlendirilmektedir (Gomez vd. 2004: 235). İşletmeler içindeki sınırları ortadan kaldırarak ve bilgi paylaşımı ve sürekli öğrenmeye odaklanarak öğrenen örgütler haline gelebilecektir (Daft 2004: 469). Örgüt ve öğrenmeye yönelik teorilerde bireysel öğrenmeye büyük önem verilmektedir. Bireysel öğrenme olmadan grup ve örgüt öğrenmelerinden söz etmek zordur. Öğrenen örgüt olma sürecinde bireyler arasında açıklık, uyum sağlayabilme, eşitlik ve çalışan katılımı zorunludur (Kathawala ve Wilgen 2004: 502). Bilgi paylaşma alışkanlığı ve imkânlarının varlığı (Tynjala ve Hakkinen 2005: 333) ile birlikte güçlü bir öğrenme kültürü (Tai 2005: 255) e öğrenme için gerekli ön koşulların başında gelmektedir. E öğrenmeyi destekleyen bir öğrenme kültüründe öğrenme kaynaklarından sürekli olarak yararlanan, bunları hayata geçiren ve bu süreci kendi kendini yönlendirerek gerçekleştiren çalışanın ödüllendirilerek teşvik edilmesi önerilmektedir (Wentling vd. 2000: 9). E öğrenmede vurgulanması gereken kavramın kendisi veya teknoloji kullanımı değil, öğrenme olmalıdır (Siemens ve Yurkiv 2003: 124). Ancak öğrenmenin işletmelerde asıl amaç olmamasına da dikkati çekmek gerekir. Öğrenme işletme amaçlarına ve ihtiyaçlarına, aynı zamanda rekabetçiliğin, kârın ve etkinliğin arttırılmasına hizmet edecek şekilde ele alınmalıdır (Welle Strand ve Thune 2003: 186). Konaklama işletmelerinde çalışan devir oranı genellikle yüksektir ve çalışanların belli bir oranının sürekli değişmesi, paylaşılan değerlerin ortaya çıkmasını engellemektedir. Ayrıca bazı işletmeler sezonluk faaliyet göstermektedir ve bu nedenle geçici çalışanlar işe alınmaktadır (Hoque 2000: 74 80). Bu faktörlerin konaklama işletmelerinde güçlü bir örgüt kültürünün oluşması ve sürekli öğrenmenin sağlanmasının önündeki engellerin başında geldiği söylenebilir. Oysa gelecekte sadece öğrenen örgüt anlayışını benimseyen konaklama işletmelerinin varlığını sürdüreceği ileri sürülmektedir (Go vd. 1996: 9). E öğrenmenin konaklama işletmelerinde başarıyla uygulanabilmesi için bütünleştirici ve sürekli öğrenmeye değer veren bir örgüt kültürünün geliştirilmesine çalışılmalıdır. Yönetim Yaklaşımı Bilişim teknolojileri ile birlikte gelen değişimler işletmelerde geleneksel yönetim anlayışının da değişmesine yol açmıştır. Günümüzde yönetimin en temel işlevi bilgiyi çalışmaya, ürünlere, süreçlere, iş tasarımına ve de doğrudan bilginin kendisine uygulamak olmalıdır (Öğüt 2003: 60 61). Yönetim öğrenme konusuna stratejik olarak yaklaşmalı ve öğrenmeyi çalışanların günlük işlerinin bir parçası olarak görmelerini sağlamalıdır (Nemli 2004: 185). Üst yönetimin tam destek vermediği e öğrenmenin başarılı olmasını beklemek zordur (Nemli 2004: 185). Üst yönetimin e öğrenmeye vereceği destek temel olarak şu üç konudadır: yatırım, çalışanların eğitimi ve çalışanlara e öğrenme için zaman tahsis etme (Tai 2005: 268). E öğrenmeye başlamadan önce, kurumsal hedefler doğrultusunda e öğrenme stratejileri belirlenmelidir. E öğrenmenin başarısı, bunun elektronik ortamda bilginin iletilmesi olarak görülmeyip, işletmenin kurumsal stratejisinin bir parçası olmasına bağlıdır (Deryal 2003: 2). E öğrenmeye geçişte hızlı ve ekonomik olması, yaygın uygulama imkanı gibi amaçların yanısıra, mutlaka belirgin bir stratejik amaç ya da amaçların belirlenmesinin önemine de dikkat çekilmektedir (Tai 2005: 286). Bu anlayışın getireceği değişimlerden etkilenen yönetim, daha sonra işletmenin değerleri, inanışları ile birlikte örgüt kültürünü şekillendirecektir (Cross ve Dublin 2002: 31). E öğrenmenin işletmede benimsenmesinin kolaylaştırılmasında yöneticilerin lider olması kilit bir rol oynamaktadır (Cross ve Dublin 200: 35 36). Tai (2005) nin çalışmasında GE, IBM ve Verizon da e öğrenmeden yararlanmaya başlayan ilk kişilerin yöneticilerin olduğu görülmektedir. Aksu ve Özdemir (2005) otel işletmelerinde uygladıkları çalışmalarında bireysel öğrenmenin sağlanmasında en önemli örgütsel boyutun amirlerin davranışı olduğunu belirlemiştir. Konaklama işletmelerinde e öğrenmenin benimsenme

7 Dilek Acar Gürel sini kolaylaştırmak için yönetim düzeyinde çalışanlara büyük sorumluluk düşmektedir. Bunun için Hilton Üniversitesi nde olduğu gibi koç luk tarzı bir yaklaşım benimsenmesi uygun olabilir. Esas itibariyle yetiştirme ve geliştirmede kullanılan bir terim olan koç lukta aktif olan öğrenen kişi[çalışan]dir ve bu kişinin kontrollü bir şekilde öğrenmesi temeline dayanır. Koç öğrenen kişinin yanındadır, ona müdahalede bulunmaz, ancak tüm sorularına cevap vermeye hazırdır (Koçel 2001: 21). Yapılan bir araştırmaya göre, konaklama işletmelerinde önemli bir bilgi yönetimi planlamasının bulunmadığı ve araştırmada yer alan işletmelerin sadece üçte birinin bilgi paylaşımı konusunda stratejik bir planı olduğu belirlenmiştir (Cline 2001: 25 26). Konaklama endüstrisinde genel olarak bilişim teknolojilerine uzun süre uzak kalınması ya da bundan sınırlı düzeyde yararlanılması konaklama işletmeleri yöneticilerinin günümüzde bu teknolojilerdeki yeniliklere kuşku ile yaklaşmasına yol açmaktadır (Law ve Jogaratnam 2005: ). Söz konusu tutum nedeniyle işletmeler bu konuda yeterince bilgi sahibi olmadan teknolojiden yararlanmaya yönelik girişimlerde bulunduklarında başarısız olma ihtimalleri de artmaktadır. Örneğin, 2000 yılında yapılan bir araştırmaya göre konaklama endüstrisinde bilişim teknolojisi projelerinde yapılan hata oranı yüzde 70 olarak tahmin edilmiştir (Tang ve Louvieris 2004: 472). Konaklama işletmesinin özellikle üst yönetiminin bilişim teknolojileri ve e öğrenme konusunda vizyon sahibi olması gerekir. E öğrenmenin kolay bir uygulama olmayıp mantığının anlaşılması ve çalışanların da anlaması sağlanmalıdır. Çalışanların Nitelikleri E öğrenmenin çalışanlar boyutu iki açıdan önemlidir. Bunlardan ilki yetişkin öğrenimi ile ilgili ilkelerdir. Diğeri de e öğrenmenin doğasından kaynaklanan faktörlerdir. E öğrenme kavramından bahsederken başlangıç noktası öğrenen kişilerin yetişkin olmasıdır. Yetişkin öğreniminde dikkate alınması gereken bazı faktörler bulunmaktadır (Jerris 1999: ; Tynjala ve Hakkinen 2005: 334): 1. Yetişkin öğreniminde öğrenen kişinin (çalışanın) geçmiş bilgisi ve deneyimleri öğrenme sürecine yansımaktadır. 2. Yetişkin daha çok sorun ve yaşam yönelimlidir. Yetişkinler yaşamlarında veya işlerinde kendilerine yararlı olacağına inandıkları konuları öğrenmeye motive olurlar. 3. İşletmedeki sosyal süreçlerin ve yetişkinin içinde bulunduğu toplulukların etkisi öğrenme sürecine yansır. 4. Yetişkin kendi kendini yönetmek ister. Öğrenme sürecini kendisinin kontrol etmesinden memnun olur ve zaman, mekan ve konu seçiminde esneklik ister. 5. Bir konu üzerinde enerji harcamadan önce, yetişkin bunun neden öğrenilmesi gerektiğini bilmek ister. 6. Yetişkin genellikle bilgi ve beceri eksikliklerinin başkalarınca görülmesinden hoşlanmaz. 7. Çalışan öğrenme sonuçlarını hemen görmekten memnun olur. Yetişkin öğrenimi açısından bakıldığında, özellikle asenkron e öğrenme yöntemleri çalışanlara tanıdığı esneklik, kendi kendini kontrol etme ve hızlı geribildirim gibi açılardan bir üstünlük sağlamaktadır. E öğrenmenin getirdiği üstünlükler konusuna bir de farklı yönden değinmekte yarar görülmektedir. İşletmelerde bilgi oluşumu sosyal bir süreçtir (Tynjala ve Hakinken ) ve etkin bir öğrenme için çalışanın öğrenme tarzının bilinmesi önemlidir (Robotham 2003: 475). Ancak her bir çalışanın öğrenme tarzını belirleyip ona uygun yöntemi tasarlamak zor olabilir. E öğrenme ise her çalışanın öğrenme tarzını ve ihtiyaçlarını ayrı ayrı ve en yüksek oranda karşılamak için çoklu öğrenme seçenekleri sunabilmektedir. Nitekim bu zaten başarılı bir e öğrenme için gereklidir; tek bir öğrenme deneyimi sunan e öğrenme uygulamalarının çoğu başarısız olmaktadır (Lytras ve Pouloudi 2001: 2). E öğrenmenin en önemli üstünlüklerinden olan kişiselleştirme ve esneklik sayesinde geleneksel eğitim yöntemlerine oranla yüzde 30 ile 70 civarında daha hızlı öğrenme sağlandığı ileri sürülmektedir (Nemli 2004: 183). Ayrıca öğrenme müfredatının küçük birimlerde ulaştırılması ile daha uzun süre kalıcı etki yaratılabilmektedir (Kathawala ve Wilgen 2004: 507). E öğrenme her çalışan için uygun olmayabilir. Çalışanlar e öğrenmeye iki açıdan hazır olmalıdır: teknik açıdan ve kendi kendini yönlendirmeye dayalı öğrenme açısından(guglielmino ve Guglielmino 2003: 19). Öncelikle çalışanın genel olarak bilişim teknolojileri kullanma becerilerindeki eksiklikler, temel düzeyde kullanıcı olmaları sağlanacak düzeyde giderilmelidir (Guglielmino ve Guglielmino 2003: 19 20; Kathawala ve Wilgen 2004: 504). E öğrenme çalışan ve öğrenme odaklıdır. Eğitimci daha çok destekleyici ve yönlendirici roldedir. Çalışan bilgiyi kendi kendine öğrenme süreci içinde ortaya çıkarır. Bu da geleneksel eğitim yöntemlerine alışmış yetişkinler için oldukça farklı bir yaklaşım anlamına gelmektedir. Kendi kendine öğrenmede çalışan motivasyonunun ve teşvik edici unsurların önemli bir yeri vardır (Brown 2005: 467). En iyi motive edici unsuların da kendine saygı duyma, yaşam kalitesi, iş tatmini gibi içsel faktörler

8 Dilek Acar Gürel olduğu savunulmaktadır. Öte yandan öğrenen kişi merkezli öğrenme yaklaşımına göre çalışana analiz, sentez, sorun çözme ve yaratıcılık önemli bilişsel sorumluluklar verilir (Leacock 2005: 357). Çalışanlar böyle bir sorumluluğa pek çok sosyo kültürel ve psikolojik nedenden dolayı hazır olamayabilir. Kurumsal bir strateji olarak başlatılan e öğrenmenin çalışanlar tarafından benimsenmesi hayati bir önem taşımaktadır. Bu benimseme sürecinde çalışan öğrenen birey, öğrenen grup üyesi ve öğrenen örgüt üyesi gibi roller üstlenecektir. Çalışanların bu değişime gösterebilecekleri direncin önlenmesinde e öğrenme faaliyetlerine katılımda çalışanların gönüllü olmasının önemli bir yeri vardır (Brown 2005: 476). Tai (2005) de çalışmasında GE, IBM ve Verizon un e öğrenmeyi gönüllülük esasına göre başlattıklarını belirlemiştir. Konaklama işletmelerinde çalışanlar arasında bilgi ve beceri eksikliği genellikle yaygındır (Collins ve Buhalis 2004: 580). Ayrıca pek çok konaklama işletmesinde bilişim teknolojisi ile ilgili eğitim verilmemektedir. Bu nedenle çalışanların teknik bilgileri oldukça sınırlı düzeyde kalmaktadır. Bilişim konusundaki sınırlı bilgi düzeyi de konaklama işletmeleri çalışanlarının yeni teknolojileri kabul etmede isteksiz olmalarına ve hatta direnç göstermelerine neden olmaktadır (Law ve Jogaratnam 2005: ). Bu konudaki eksikliklerin giderilmesi kadar çalışanın kendi kendini yönlendirmeye dayalı bir öğrenme sürecine de hazırlanması önemlidir. E öğrenmenin yetişkin öğrenimi ilkelerinden özellikle öğrenme kontrolünün çalışanda olmasını mümkün kılması nedeniyle geleneksel eğitimle öğrenme alışkanlığının kırılmasının nispeten kolaylaşacağı söylenebilir. İşin Özellikleri Çalışanın günlük iş yükü, iş otonomisi çalışanın öğrenme isteği üzerinde önemli derecede etkilidir. İş yükü fazla olan çalışan, yönetim kendisine iş günü içinde e öğrenme için süre vermiş olsa da, iş yükünün fazla olduğu durumlarda öğrenme isteği duymayabilecektir (Brown 2005: 468). İş günü içinde çalışanlara e öğrenme için zaman tanınmış olsa da, iş yükünün fazla olması nedeniyle genelde iş sonu veya haftasonu tercih edildiği görülmektedir (Tai 2005: 252). Öğrenme üzerinde etkili bir diğer unsur olan iş otonomisi, işi ne zaman ve nasıl yapacağı konusunda insiyatifin çalışanda olması ile ilgilidir. Yüksek otonomisi olan çalışanların e öğrenme için günlük çalışmasında daha kolay zaman düzenlemesi yapabilecektir. Düşük otonomi altında çalışanların zamanlama kontorollerinin az olması nedeniyle öğrenme sürecini başlatma ihtimalleri de düşüktür (Brown 2005: 468). Konaklama işletmeleri gibi iş yükünün fazla olduğu yoğun çalışma ortamlarında e öğrenmenin günlük faaliyetler arasında yer alması zor olabilir. Hilton da çalışanların % 60 ı e öğrenmeyi iş dışı saatlerde sürdürmektedir (SkillSoft 2006: 3). Kimi görüşlere göre e öğrenmenin her konuda uygulanması zordur, özellikle yönetim veya teknik konuların öğretilmesinde uygun değildir (Collins ve Buhalis 2004: 583). Ancak müfredat uygun şekilde hazırlandığı ve bilgisayarın sunduğu çeşitli teknolojik imkanlardan yararlanıldığı takdirde pek çok farklı konuda e öğrenmenin sağlanması mümkündür. Nitekim Hilton örneğinde de işletmedeki faaliyetlerden yönetim becerilerine kadar çok çeşitli konuda eğitim verildiği görülmektedir (Baldwin Evans 2006: 36 38). Konaklama işletmelerinde teknoloji kullanımının her ne kadar yaygınlık kazanmakta olsa da, diğer pek çok endüstride de olduğu gibi, bir işletmede birimler arası teknoloji kullanımında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin 2001 yılında yapılan bir araştırmaya göre bu sektörde çalışanların yüzde 41 i masaüstü bilgisayar kullanmaktadır (Cline 2001: 25). Bu oranın günümüzde, özellikle hız kazanma açısından giderek artmakta olduğu söylenebilir. Konaklama endüstrisinin hizmet ağırlıklı olması ve faaliyetlerin insana dayanması nedeniyle teknoloji kullanımının genel olarak, kişiye özel hizmetler sunulmasını olumsuz yönde etkileyeceği varsayılmaktadır (Law 2005: ). Bu bir dereceye kadar doğrudur, nitekim bir odayı temizleme işini bir insan yerine getirecektir. Ancak bu durum kat görevlisinin teknoloji kullanımına ihtiyaç duymayacağı anlamına gelmemelidir. Örneğin büyük bir uluslarararası zincire ait bir otel işletmesinde kat görevlileri maid raporları nı doldurarak housekeeper a iletmek yerine bunu dahili bilgisayar sistemine kendileri işleyerek önbüroya daha hızlı bilgi verebilmektedir. Bunun nedeni konaklama işletmelerinde bilginin hızlı ve güncel olmasının çok önemli olmasıdır. E-Öğrenme Sistemi E öğrenme işletmeler için önemli bir yeniliktir. Başarılı bir e öğrenme sisteminde şu faktörler dikkate alınmalıdır (Redding 2003: ): Zaman, mekan, müfredat, teknoloji ve destek hizmetler. Yetişkin öğrenimi ilkeleri, çalışma ve işyeri koşulları ve çalışanın kişiliği, yaşamı gibi özel unsurlar dikkate alındığında e öğrenmenin özellikle asenkron türü ile gelen zaman esnekliği büyük kolaylık sağlamaktadır. Öğrenilecek konunun en iyi hangisi ile uygulanacağına karar verilerek senkron ya da asenkron yöntemlerden biri belirlenir.

9 Dilek Acar Gürel E öğrenme bir bilgisayar ve internet erişiminin olduğu herhangi bir yerde yürütülebilir. E öğrenmenin mekan bağımsızlığı ile aslında bilgisayar ve ağ erişiminin olduğu herhangi bir yer kastedilmektedir. E öğrenme için işletme içinde bir salon ayrılabileceği gibi, çalışanların kendi diledikleri yerlerden erişimlerini sağlamaları da mümkündür. Uygulamalara bakıldığında e öğrenmenin çoğunlukla işletme dışında yürütüldüğü görülmektedir. İş yoğunluğu bir yana, bu tutumun bir başka gerekçesini çalışanın kontrol ediliyor hissinden uzaklaşmasında aramak mümkündür. E öğrenme müfredatının hazırlanması zaman alıcıdır ve yoğun bir çaba gerektirir. E öğrenme müfredatı tamamen dışarıdan satın alınabilir, işletme içinde oluşturulabilir veya işletmeye özel bir müfredat için danışmandan yararlanılabilir. Bunun seçiminde maliyet önemlidir ve hazır paketler nispeten daha ucuzdur (Yazıcı 2004: 201). Müfredat belirli bir mantık çerçevesinde hazırlanmış olmalıdır ve çalışanın kendi ihtiyaçları doğrultusunda kişiselleştirebilmesine imkan vermelidir (Redding 2003: ). E öğrenmede metinlerin bilgisayar ekranından okunmasına ağırlık verildiğinde, verim elde etmek çok zordur. Nitekim bu işlem basılı malzemelerle daha rahat olmaktadır. Teknolojiden gereği gibi yararlanıldığı takdirde, zengin müfredatla çalışanın dikkatini sınıf ortamına oranla daha uzun süre canlı tutmak mümkündür. Bunun için işitsel ve görsel (hareketli görüntü, animasyon) imkanlardan yararlanılabilir. Benzetimler ile müfredat zenginleştirilebilir ve gerçek yaşamda uygulaması zor ya da mümkün olmayan bazı tehlikeli durumlarda neler yapılacağının öğrenilmesini kolaylaştırır. Hypertext teknolojisi ile çalışan iyi bildiği bir konuyu tekrarlamak istemediğinde bir başka konuya geçebilir (Şenel 2004: ). E öğrenmede teknoloji yalnızca bir araç olarak görülmelidir. Teknolojik yatırım pahalı olduğundan işletmelerin maliyet endişesi ile alacağı yanlış bir karar sistemin başarısızlığına neden olacaktır. Örneğin internetin kullanılması durumunda görüntü ve seslerin kesintiye uğramadan devam edebilmesi için bant genişliği gereken yükseklikte olmalıdır yılında yapılan bir araştırmada e öğrenme sisteminin en önemli zorlayıcı özelliğinin başında bant genişliği geldiği belirlenmiştir (Kathawala ve Wilgen 2004: 503). E öğrenmede teknolojinin getirdiği kolaylıklardan biri de daha önce bahsedildiği gibi Eğitim Yönetim Sistemidir. E öğrenme sürecine katılan çalışanların derslere katılımı ve sağlanan gelişmenin izlenebilmesi için bunun kurulması yararlı olacaktır (Yazıcı 2004: ). Yetişkinin öğrenme sürecinde desteğe ihtiyacı olmadığı önemli bir yanılgıdır. Çalışanlara e öğrenme sürecinde gereken miktarda ve türde destek sağlanmalıdır. Bu destek sistemleri iki türlüdür; e öğrenme ortamının pedagojik yapılandı rılması ve öğrenme süreci boyunca çevrimiçi destek (Tynjala ve Hakkinen 2005: 327). İşletmeler genel bir destek birimi oluşturabilir. Destek için e mail, karşılıklı yazışma (chat), sesli görüşme veya telefon gibi imkanlardan yararlanılabildiği gibi (Redding 2003: 163), hazırlanacak geniş bir katalogun web üzerinden sisteme dahil edilmesi de bir başka seçenek olabilir. Kapsamlı bir değişim sürecini de beraberinde getiren e öğrenmenin önünde çeşitli engeller bulunmaktadır. Yapılan çalışmada e öğrenme ile gelen örgütsel değişim e öğrenme karşısında ikinci büyük engel olarak belirlenirken, en büyük engelin e öğrenmenin kendisi olduğu saptanmıştır (Kathawala ve Wilgen 2003: 510). Başta teknik zorluklar ve sürekli desteğe ihtiyaç duyulması gibi unsurlar nedeniyle e öğrenme sisteminin konaklama işletmeleri açısından zor bir uygulama olabileceği düşünülebilir. Bu da sistemin daha önce ele alınan ana başlıklar çerçevesinde dikkatlice değerlendirilerek faaliyete geçirilmesinin önemine işaret etmektedir. Talep Üzerine Öğrenme Konaklama işletmelerinde yetersiz bilgi ve beceri düzeyi, çalışanın çok fazla devretmesi ve iş yoğunluğu gibi nedenlerden ötürü faaliyetlerin yerine getirilmesinde çeşitli sorunların yaşanması ile sıklıkla karşılaşılabilmektedir. Bu da öğrenme faaliyetlerinin sorun çözmeye daha çok önem verilmesini gerektirmektedir. Bunun için önceden belirlenmiş ihtiyaçlar doğrultusunda bir müfredatın yanısıra özellikle talep üzerine (on demand) öğrenmeye imkan veren bir müfredattan yararlanılabilir (Tai 2005: 247). Çalışan bir sorunla karşılaştığında hemen sisteme girerek bunun yanıtına ulaşabilmeli veya çözümün kaynağını görebilmelidir. Yanıtın mevcut halde olmaması durumunda bu uygulama en azından sorunların belirlenip çözülmesi sürecini hızlandıracaktır. Konaklama işletmelerindeki bilgi ve beceri eksikliklerinin giderilmesinde talep üzerine öğrenme büyük kolaylık sağlayabilir. Etkileşimli Öğrenme Daha önce de ele alındığı gibi, e öğrenme yetişkin öğrenimi ilkelerinden pek çoğunu karşılama imkanı sunabilmaktedir. Ancak özellikle etkileşimin önemini vurgulamakta fayda görülmektedir. Nitekim yüzyüze eğitimle karşılaştırıldığında etkileşim, e öğrenmenin zayıf bir yönü haline gelebilir. Müfredat çalışan/eğitimci/diğer çalışanlar arasındaki etkileşimin ne derecede olması gerektiğine dikkat edilmelidir. Eğitimci ile çalışan arasında gerçek zamanlı iletişim olmadan ve duraklamasız devam eden dersler olabileceği gibi, durup başa dö

10 Dilek Acar Gürel nülebilen dersler hazırlanabilir (Redding 2003: ). Ancak müfredatın ulaştırılması nasıl olursa olsun mümkün olduğunca çok etkileşimli öğrenme imkânları yaratılmalıdır. Gerekli teknik donanımla bunun kolaylıkla sağlanması mümkündür. TARTIŞMA VE DEĞERLENDİRMELER Bir eğitim programı olarak değerlendirildiğinde e öğrenmenin çalışanın bilgibeceri düzeyini arttırdığı, örgütsel gelişmeye yardımcı olduğu, işletmenin imajını arttırdığı, çalışan yönetici ilişkilerini geliştirdiği, karar verme ve sorun çözme yeteneğini arttırdığı, çalışma verimliliğini yükselttiği, işletme içi iletişimi güçlendirdiği, iş tatminini arttırdığı, kişisel amaçları gerçekleştirme imkanı verdiği (Geylan 1999: ) gibi bazı eğitim amaçlarını karşılayabildiğini söylemek mümkündür. İyi planlanmış bir e öğrenme sistemi katılım, tekrar, ilişkilendirme, transfer, geribildirim gibi öğrenme ilkelere uygun imkânlar sunmaktadır. Ancak bunlardan özellikle katılım, diğer bir deyişle etkileşimin sağlanması e öğrenme başarısı için yaşamsal bir rol oynamaktadır (Şekil). Şekil 1.. Konaklama işletmelerine yönelik e öğrenme modeli önerisi Diğer ilkeler de çeşitli teknoloji imkanları ile düzenlenebilecek unsurlardır. E öğrenme teorik bilgi oluşumu sağlaması, biçimsel bir öğrenme imkanı sunması (Geylan 1999: 130) gibi açılardan bir işdışı eğitimin yararlarını taşımaktadır. Bununla birlikte hataların anında düzeltilmesi, öğrenme sürecini hızlandırması, işgücü kaybı olmadan öğrenmenin sağlanması, öğrenilenlerin hemen uygulanmasının mümkün olması, çalışanın güçlü ve zayıf yönlerinin kolayca saptanması (Geylan 1999: 132) gibi açılardan işbaşı eğitimin yararlarını da göstermektedir. Bu yönü ile e öğrenme hem işdışı hem de işbaşı eğitim yöntemi olarak değerlendirilebilir. E öğrenmenin genellikle işbaşında öğretilmesinin uygun olduğu ileri sürülen teknik konuların öğrenilmesini zorlaştırdığı düşünülebilir. Ancak konunun benzetimler ve tekrar yapma imkânları ile bilişsel olarak öğrenilmesini sağlamak mümkündür. Günümüzde çalışan eğitimi öğrenme ve çalışan odaklı ve teknolojiden giderek daha fazla yararlanılan bir anlayışa yönelmektedir. E öğrenme bu yönelişin sonucunda ortaya çıkan bir kavramdır. Teknoloji kullanımına dayalı bir öğrenme yaklaşımı olan e öğrenme konaklama işletmeleri için başlangıçta çeşitli zorluklar meydana getirebilir. Ancak e öğrenme sürecinde hemen her endüstride pek çok zorlukla karşılaşılmakta olduğu görülmektedir. Bu nedenle e öğrenme sürecinde yapılan hatalar doğal karşılanmalıdır, önemli olan bu hatalardan öğrenmek ve bunları tekrarlamamaktır. Örneğin bir teknoloji işletmesi olan IBM de de e öğrenme sürecine geçişte çalışanlar açısından pek çok sorunla karşılaşıldığı belirlenmiştir (Tai 2005: ).

11 Dilek Acar Gürel Geçmişten beri bilişim teknolojilerini yavaş takip eden konaklama işletmeleri bu teknolojilerden dış çevre ile olan ilişkilerinde giderek artan oranda yararlanmaktadır. İşletme içinde ise hizmetin kendine has özelliği gerekçesiyle teknoloji kullanımı aynı oranda yaygın değildir. Oysa değişim karşısında bu kadar duyarlı olan işletmeler için bilgiye ve bilgi üretimine daha çok önem verilmelidir. Nitekim uzmanlar gelecekte bilgi üretebilen ve sürekli öğrenen işletmeler varlıklarını sürdürebileceğini iddia etmektedir. Konaklama işletmeleri bu gelişmelere ayak uydurmada nispeten yavaş hareket etmektedir. 7 gün 24 saat hizmet veren işletmeler faaliyetlerinde büyük oranda insana dayanmaktadır. Bu da insan unsurunun hizmet kalitesindeki önemini ortaya koymaktadır. Ancak uygulamaya bakıldığında, işletmelerde bilgi ve beceri eksikliklerinin yaygın olduğu, çalışanların eğitimine gereken önemin verilmediği, faaliyetlerde çeşitli sorunların yaşandığı, çalışan devrinin yüksek olduğu gibi olumsuzluklar görülmektedir. Konaklama işletmelerinin yaşamakta olduğu sorunların yine kendine has özelliklerinden kaynaklandığı düşünülebilir. Ancak bu olumsuzlukların yaşanmasında eğitim yetersizliğinin önemli olduğu ve eğitimle sorunların büyük oranda giderilebileceği söylenebilir. Örneğin konaklama işletmelerinde çalışan devir oranının yüksekliği önemli bir sorundur. Bunun başlıca nedeni olarak eğitim yetersizliği gösterilmektedir (Jerris 1999: 324). E öğrenme yoğun faaliyet gösteren konaklama işletmelerinin eğitim ihtiyaçlarının giderilmesinden rekabet üstünlüğü yaratmaya kadar pek çok yarar sağlayabilir. Bunlar arasında eğitimle geçecek zamanın ortadan kaldırılarak iş gücü kaybı olmadan öğrenmenin devam etmesi, konaklama, ulaşım gibi bazı masrafların ortadan kaldırması önemli yararlar arasındadır. Konaklama işletmeleri için özellikle yararlı olan sorun çözme odaklı ve tam zamanında öğrenme imkanı vermesi ile e öğrenme, kişiye özel öğrenme ve profesyonel gelişim imkanı sağlayarak çalışanın iş tatminini ve işletmeye bağlılığını arttırabilmektedir. E öğrenme gelecekte daha da önem kazanacağı iddia edilen sürekli öğrenme kültürünün geliştirilmesine yardımcı olmaktadır. Ancak konaklama işletmelerinin yine kendine has özellikleri nedeniyle e öğrenmeye geçişin kolay olmayacağını öngörmek mümkündür. Bu özellikle kurumsallaşmamış işletmeler ve küçük ve orta ölçekli işletmeler açısından geçerlidir. Nitekim büyük konaklama işletmelerinde belli düzeyde öğrenme kültürünün gelişmekte olduğu görülmektedir. E öğrenmenin kurulum masraflarının nispeten yüksek olması, temel bir teknoloji kullanımı bilgi ve becerisi gerektirmesi konaklama işletmelerinin değerlendireceği başlıca konulardır. Bazı işletmelerde olduğu gibi e öğrenmeye öncelikle işinde bilgisayar kullanmakta olan çalışanlarla başlamak ve diğer çalışanlarda aşamalı olarak geçmek mümkündür. Teknolojiden yararlanma becerisi olsun ya da olmasın tüm çalışanların e öğrenme için motive edilmesi çok önemlidir, nitekim bu süreçte kontrol çalışanın kendisinde olacaktır. E öğrenme sisteminin kaliteli olmaması ve etkileşim sağlamaması durumunda çalışanların e öğrenme sürecine devam etmek istememesi ile karşılaşmak mümkündür. E öğrenme müfredatının hazırlanması çalışanların farklı kişilikleri ve farklı bilgi düzeyleri olması nedeniyle zahmetli ve zaman alıcı olmaktadır. Konaklama işletmelerinde talep üzerine öğrenmeye imkan verecek bir müfredat ise işletmede ortaya çıkabilecek çok sayıdaki sorunu ve çözümünü de içermesi gerektiğinden daha zahmetli olacaktır. E öğrenmeye başlamadan önce önerilen model doğrultusunda yapılacak detaylı bir çalışma ve hazırlık süreci ile olumsuzlukların en aza indirilebileceği düşünülmektedir. Tüm bu engellerin aşılmasında en önemli rol işletme yönetimine düşmektedir. Üst yönetim e öğrenmeye tam destek vermelidir. E öğrenmeye geçişte öncülük ederek özellikle konaklama işletmeleri için uygun olduğu düşünülen koç luk anlayışı ile çalışanları motivasyonunun arttırılması mümkün görülmektedir. Hilton Üniversitesi uygulamasında da üst yönetimin programa tam destek verdiği görülmektedir. Konaklama işletmelerinde e öğrenmeye geçişin işletmenin temel olarak bir bilişim teknolojileri vizyonu olmasını gerektirmektedir. Öte yandan sürekli öğrenme kültürünün geliştirilmesi ve çalışanların buna yönlendirilmesi için üst yönetim de dahil olmak üzere konaklama işletmelerinde temel bir paradigma değişimine ihtiyaç olduğu söylenebilir. E öğrenmeden en iyi sonucu elde etmek için bunun sınıf eğitimi ile bütünleştirilmesi genel kabul görmektedir (Tynjala ve Hakkinen 2005: 322). Bu konuda kimi görüşler e öğrenmenin kişiler arası iletişim gerektiren takım çalışması, liderlik gibi sosyal becerilerde uygun olmadığı (Kathawala ve Wilgen 2004: 511), daha çok örneğin oda temizliği gibi, standardize edilmiş teknik işler için uygun olduğunu ileri sürülmektedir. Ancak e öğrenmenin teknik olarak her konuya uygun olmadığını söylemek yanlış olur. E öğrenmenin çoklu ortam imkanları ile çok çeşitli öğrenme seçenekleri sunulabilir. Nitekim Hilton Üniversitesi nde bu konudaki örnekler görülmektedir (Baldwin Evans 2006: 36 38). Konaklama işletmeleri çevresel değişim karşısında duyarlığı, genel olarak turizm alanındaki bilginin niteliği ile ilgilidir. Turizmde bilgi çoğunlukla değişkendir ve insana bağlıdır. Ancak bu değişkenliğin endüstrideki bilgiyi yeniden karakterize mi ettiği yoksa bilginin kendi kurallarını mı izlediği konusu da tartışmaya açıktır (Steiner vd. 2004: 469). Konaklama işletmelerinde uygulanan e öğrenmede bilginin sürekli güncellenmesi önem kazanırken, bu bilginin bahsedilen tartışma doğrultusunda çok değişken olması ve hangi değişkenlere göre

12 Dilek Acar Gürel karakterize edileceği de tartışma konusudur. E öğrenme imkan tanısa da çalışanların sürekli yeni bilgiler yığını ile başa çıkması beklenemez ve her değişiklik çalışanın yaptığı işi etkilemeyebilir. Bu nedenle e öğrenme profesyonel bir yaklaşım gerekmektedir. Yapılan literatür taramasında konaklama işletmelerinde e öğrenme ile ilgili olarak, SMART up programı ile ilgili çalışmalar dışında kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu çalışmanın deneysel çalışmalar öncesinde bir rehber niteliği sunacağı düşünülmektedir. Nitekim e öğrenmenin herhangi bir standardı (Singh ve Reed 2002: Your Role kısmı) ve e öğrenme için tek bir en iyi yol (TAi 2005: 285) bulunmamaktadır. Bir konaklama işletmesi de kendi yapısı, politikası, çevresi, kaynakları ve e öğrenmenin uygulanabilirliği gibi faktörler doğrultusunda kendi e öğrenme sistemini oluşturmalıdır. Böylece her işletme bir diğerine benzemeyen bir e öğrenme yaklaşımı geliştirmektedir. Bu bakış açısı ile ele alınan bu çalışmada konaklama işletmelerinin çalışan eğitimlerinde e öğrenmeye yönelik bir model önerisi getirilmeye çalışılmıştır. Model e öğrenmenin bazı temel unsurları ve konaklama işletmesinin kendine has bazı özellikleri çerçevesinde oluşturulmuştur. Daha sonra yapılacak bir çalışma ile konaklama işletmelerine özgü unsurlar e öğrenme açısından deneysel açıdan incelenebilir. Konaklama işletmelerinde e öğrenmenin etkinlik derecesinin araştırılması, e öğrenmenin uzun vadedeki sonuçlarının incelenmesinin de yararlı olacağı düşünülmektedir. TEŞEKKÜR Bu çalışmanın hazırlanmasında görüş ve önerileri ile destek olan sayın hocalarım Prof. Dr. Meryem Akoğlan Kozak ve Dr. Nazmi Kozak a teşekkürlerimi sunarım. KAYNAKÇA A Skillsoft Case Study Hilton Hotels. Skillsoft The E Elarning Solutions Company. Aksu, A. ve Özdemir, B. (2005). Individual Learning and Organization Culture in Learning Organizations, Managerial Auditing Journal, 20 (4): Baldwin Evans, K. (2006). Hilton Highlights Link between Staff Loyalty and E Learning, Human Resource International Digest, 14 (1): Bayrak, C. ve Boyacı A. (2002). Reinterpretation of Knowledge on the Web in the Postmodern Moment: Trends and Challenges, TOJDE (3):1, _txt.htm Bieger, T., Laesser, C. ve Liebrich A. (2004). Inter Organizational E Learning Concepts: Success Factors for Marketing, Information and Communication Technologies in Tourism 2004, New York: Springer, Brown, K.G. (2005). A Field Study of Employee E Learning Activity and Outcomes, Human Resource Development Quarterly, 16 (4): Cline, R. (2001). The Future of Hospitality E Business, Lodging Hospitality, 57 (7): Collins, C. ve Buhalis, D. (2004). Inter Organizational E Learning Concepts: Success Factors for Marketing, Information and Communication Technologies in Tourism 2004, New York: Springer, Comacchio, A. Ve Scapolan, A. (2004). The Adoption Processof Corporate E Learning in Italy. Education + Training, 46 (6/7): Cross, J. ve Dublin L. (2002). Implementing E Learning. Alexandria: ASTD. Çetin, C. (Çeviren). (1999). İnsan Kaynaklarının Eğitim ve Gelişimi. İstanbul: Beta Basım. Daft, R.L. (2004). Organization Theory and Design. Mason: Thomson Learning. Deeny, E. (2003). Calculating the Real Value of E Learning, Industrial and Commercial Training, 35 (2): DeRouin, R.E., Fritsche, B.A. ve Salas, E. (2004). Optimizing E Learning: Research Based Guidelines for Learner Controlled Training, Human Resource Management, 43 (2/3): Deryal, M. (2003). Başarılı Bir e Learning Stratejisinin İlk Adımları, dan alınmıştır. Düren, Z.(2002) li Yıllarda Yönetim. İstanbul: Alfa Yayınları. Flood, J. (2002). Read All About it: Online Learning Facing 80% Attrition Rates, TOJDE 3(2), Gasco, J.L., Llopis, J. ve Gonzalez, M.R. (2004). The Use of Information Technology in Training Human Resources: An E Learning Case Study, Journal of European Industrial Training, 28 (5): 370. Go, F.M., Monachello, M.L. ve Baum, T. (1996). Human Resource Management in the Hospitality Industry. New York: John Wiley & Sons, Inc. Gomez, P.J., Lorente, J.J.C. ve Cabrera, R.V. (2004). Traning Practices and Organisational Learning Capability, Journal of European Industrial Training, 28 (2 4): 234. Guglielmino, L.M. ve Guglielmino, P.J. (2003). Identifying Learners Who are Ready for E Learning and Supporting Their Success. İçinde G.M. Piskurich (Editör), Preparing Learners for E Learning (ss.19 35). San Francisco: Jossey Bass. Hoque, K. (2000). Human Resource Management in the Hospitality Industry. London: Routledge. Jerris, L.A. (1999). Human Resources Management for Hospitality. New Jersey: Prentice Hall. Kathawala, Y. ve Wilgen A. (2004). E Learning: Evaluation from an Organization s Perspective, Training & Management Development Methods, Koçel, T. (2003). İşletme Yöneticiliği. İstanbul: Beta Basım. Kruse, K. (2005). What are ʺSynchronousʺ and ʺAsynchronousʺ Training? learningguru. com/articles/art1_7.htm Law, R. ve Jogaratnam. G. (2005). A Study of Hotel Information Technology Applications, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 17 (2): Leacock, T. (2005). Building a Sustainable E Learning Develeopment Culture, The Learning Organization, 12 (4): Lytras, M.D. ve Pouloudi, A. (2001). E Learning: Just a Waste of Time. amcis2001.pdf.1 Mirski, P.J. ve Abfalter, D. (2004). Inter Organizational E Learning Concepts: Success Factors for Marketing, Information and Communication Technologies in Tourism 2004, New York: Springer, Nemli, E. (2004). Kurumsal Eğitimlerde E Öğrenme. İçinde S. Yazıcı (Editör), E Öğrenme İnsan Kaynakları Eğitiminde Stratejik Dönüşüm (ss ). İstabul: Alfa Yayınları.

13 Dilek Acar Gürel 369 Nisar, T.M. (2002). Organisational Determinants of E Learning, Industrial and Commercial Training, 34 (7): Nyheim, P.D., McFadden, F.M. ve Connoly, D.J. (2005). Technology Strategies for the Hospitality Industry. New Jersey: Pearson Prentice Hall. Öğüt, A. (2003). Bilgi Çağında Yönetim. Ankara: Nobel. Petti, C. ve Ndou, V. (2004). Virtual Networks in the Tourism Industry. Information and Communication Technologies in Tourism 2004, New York: Springer, Piskurich, G.M. (2003). Editor s Introduction: What s E Learning?. İçinde G.M. Piskurich (Editör), The AMA Handbook of E Learning (ss.1 11). New York: AMACOM. Redding, T.R. (2003). Prepearing Your Learners for My E Learning: An E Learning Vendor s point of View İçinde G.M. Piskurich (Editör), Preparing Learners for E Learning (ss ). San Francisco: Jossey Bass. Robotham, D. (2003). Learning and Training: Developing the Competent Learner, Journal of European Industrial Training, 27 (8/9): Sambrook, S. (2003). E Learning in Small Organisations, Education + Training, 45 (8/9): Sahadev, S. ve Islam, N. (2005). Why Hotels Adopt ICTs: A Study on the ICT Adoption Propensity of Hotels in Thailand, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 17 (5): Siemens, G. ve Yurkiv, S. (2003). The Roles of the Learner and the Instructor in E Learning. İçinde G.M. Piskurich (Editör), Preparing Learners for E Learning (ss ). San Francisco: Jossey Bass. Singh, H. ve Reed, C. (2002). Demistifying E Learning Standards, Industrial and Commercial Training, 34 (2): Steiner, T., Britsch, B. ve Bourguinet, L. (2004). A Frame Based Knowledge Management Tool for Hospitality Front Desks, Information and Communication Technologies in Tourism 2004, New York: Springer, Süzer, H.D. (2004). Dışbank ın Örnek E Öğrenme Modeli, Dijital Capital Eki, 4 (5) Şenel, K. (2004). Finans Eğitiminde Teknoloji Kullanımı İçinde S. Yazıcı (Editör), E Öğrenme İnsan Kaynakları Eğitiminde Stratejik Dönüşüm (ss ). İstabul: Alfa Yayınları. Tai, L. (2005). Corporate E Learning How E Learning is Created in Three Large Corporations (Basılmamış Doktora Tezi). Philadelphia: Pennsylvania Üniversitesi Tang, H.C. ve Louvieris, P. (2004). Benefits Evaluation of ICT Investments in International Hotel Chains: An ICT Benefits Scorecard Approach. Information and Communication Technologies in Tourism 2004, New York: Springer, Teghe, D. ve Knight B.A. (2004). Productivist Education vs. Contextual Learning: Evaluation and the Place of Flexibility in Discourses of Online Education Systems, TOJDE 5(3), Tynjala, P. ve Hakkinen P. (2005). E Learning at Work: Theoretical Underpinnings and Pedagogical Challenges, Journal of Workplace Learning, 17 (5/6): Urdan, T.A. ve Weggen, C.C. (2000). Corporate E Learning: Exploring A New Frontier. WR Hambrect+CO. learning.nl/publicates/marktonderzoek/new frontier.pdf. Wentling, T.L., Waight, C., Gallaher, J., Fleur, J.L., Wang, C ve Kanfer, A. (2000). E Learning A Review of Literature. NCSA. Yanık, S. (2004). Bilgi ve Teknoloji Devriminin Işığında Kurumsal Eğitim Yöntemlerinin Gelişimi. İçinde S. Yazıcı (Editör), E Öğrenme İnsan Kaynakları Eğitiminde Stratejik Dönüşüm (ss ). İstabul: Alfa. Yazıcı, S. (2004). Bilgi Toplumunda Kurumsal Eğitim ve Öğrenme. İçinde S. Yazıcı (Editör), E Öğrenme İnsan Kaynakları Eğitiminde Stratejik Dönüşüm (ss.11 37). İstabul: Alfa Yayınları.

14 Örgüt ve Öğrenme Kültürü Ödül ve teşviklerle desteklenen, sürekli öğrenme ve bilgi paylaşımının bulunduğu bir ortam. Konaklama İşletmesinin Özellikleri: Büyüklüğü, mali gücü, politikası vb. E-Öğrenme Sistemi Yönetim Yaklaşımı Gereken yatırımı ve yeri tahsis ederek çalışanların öğrenimine lider ve koç tarzında bir yönetim yaklaşımı. Çalışanlar Talep üzerine öğrenmeye uygun Zaman Mekan [ Müfredat ] İşin Özellikleri Temel düzeyde teknik bilgi ve beceri sahibi ve kendi kendini yönlendirerek öğrenebilen. Kullanımda etkileşimin sağlanması Teknoloji Destek hizmetler İş yükünün fazla olması. Bilgilerin çabuk eskimesi nedeniyle sürekli güncellenme gereği. Sezonluk işletmelerde yaşanan sorunlar. Şekil. Konaklama işletmelerine yönelik e öğrenme modeli önerisi

15 Alev Dündar Akçay 371 Eskişehir deki Avukatların Boş Zaman Kullanımları ve Beklentileri Üzerine bir Araştırma A Study on Leisure Spending Patterns and Expectations of Lawyers Alev DÜNDAR AKÇAY Anadolu Üniversitesi, Turizm ve Otel İşletmeciliği Yüksekokulu Anadolu University, School of Tourism and Hotel Management, Turkey E mail: adundar@anadolu.edu.tr ÖZ Kişinin tüm zorunluluklarından kurtulduğu ve özgürce, kendi istekleri doğrultusunda değerlendirebileceği zaman dilimini ifade eden boş zaman ve bu zaman diliminin nasıl değerlendirildiği gerek bireysel gerekse toplumsal açıdan büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada boş zaman ve boş zaman değerlendirme ile ilgili kuramsal çerçeve oluşturulduktan sonra Eskişehir de 2004 yılında hizmet veren avukatların mevcut boş zamanlarını, bu zamanları nasıl değerlendirdiklerini ve Eskişehir de boş zaman değerlendirmeye yönelik hangi mekân/etkinliklerin bulunmasını istediklerini belirlemek ve Eskişehir de oluşturulabilecek yeni boş zaman mekan/etkinlikleri üzerine önerilerde bulunmak amaçlanmıştır. Araştırmada veri toplama aracı olarak kullanılan ve üç bölümden (demografik özellikler; mevcut boş zamanlar ve nasıl değerlendirildiği; boş zaman değerlendirme beklentileri) oluşan anket formları avukatlara posta yolu ve elden dağıtım ile ulaştırılmış, 90 avukatın araştırmaya katılması sağlanmıştır. Toplanan veriler SPSS 10.0 for Windows istatistik paket programı yardımıyla analiz edilmiş katılımcıların demografik özellikleri ve mevcut boş zamanları frekans dağılımlarına göre; boş zaman değerlendirme durumu ve boş zaman beklentileri ortalama ve standart sapmaya göre incelenmiştir. Araştırma sonucunda katılımcıların boş zaman değerlendirme konusunda maddi engelleri bulunmadığı, boş zamanların değerlendirilmesinde genellikle aile ve arkadaşlarla birlikte olmanın tercih edildiği, mevcut boş zamanların çoğunlukla pasif etkinliklerle değerlendirildiği ve geliştirilmesi istenen yeni mekân/etkinliklerle ilgili taleplerin sportif, dinlence/eğlence ve kültür/sanat amaçlı etkinlik ve mekanlar üzerinde yoğunlaştığı görülmüştür. Anahtar sözcükler: Boş zaman, boş zaman değerlendirme, avukatlar, Eskişehir, Türkiye. ABSTRACT Leisure time, a period of time which individuals can spend freely without any responsibilities and how it is spent has a great individual and social importance. This study aims at investigating how lawyers in Eskişehir spend their leisure time and their expectations on leisure time opportunities, and suggesting new leisure time opportunities. Data were obtained via a questionnaire survey (investigating demographic variables, available leisure time and how it is spent, and expectations) that was either posted or handed in to lawyers. A total of 90 lawyers responded. SPSS 10.0 for Windows was used for analyzing the statistical data. The respondents demographic variables and available leisure time were analyzed in terms of frequencies and how they spend their leisure time and what their expectations are were analyzed in terms of mean and standard deviation. The study results indicate that the respondents do not have any financial concerns, they prefer to spend their leisure time with their friends and their families, they generally spend their leisure time with passive activities, and they would like to have more leisure time opportunities in; sports, relaxing, amusement, culture and arts. Keywords: leisure time, spending leisure time, lawyers, Eskişehir, Turkey. GİRİŞ Genel olarak baskı altında olmama, seçme fırsatı, işten arta kalan zaman ya da zorunlu toplumsal görevlerden arta kalan zaman anlamlarına gelen boş zaman ve bu zaman diliminin değerlendirilmesi, gerek bireysel gerekse toplumsal açıdan büyük önem taşımaktadır. Boş zamanların bireyler ve toplumlar açısından olumlu etkiler yaratması bu zaman diliminin nasıl kullanılacağı ile yakından ilgilidir. Boş zamanın olumlu kullanımında bireylerin kendine güvenlerinde ve yaşam kalitesinde artış, kişisel ve toplumsal gelişim; olumsuz kullanımında ise bunalım, başıbozukluk ve suç işleme gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Boş zamanların nasıl değerlendirildiği; bu zaman diliminin süresi, boş zamana sahip kişinin yaşı, cinsiyeti, sosyo ekonomik durumu, yaşam stili, aile yapısı, eğitim durumu, mesleği, kültürel durumu gibi özelliklerine ve moda, imaj, içinde bulunduğu toplum gibi dış etkenlere göre değişiklik gösterebilmektedir. Bu sebeple boş zamanların değerlendirilmesine yönelik etkinliklerin planlanmasında hitap edilecek kitlenin özellikleri, sahip olduğu boş zamanlar, toplumun değer yargıları gibi etkenler göz önünde bulundurulmalı, bireylerin istek ve beklentileri dikkate alınmalıdır. Boş zaman değerlendirmenin birey ve toplum için taşıdığı önem göz önünde bulundurularak; Ankara, İstanbul, İzmir gibi şehirlere oranla boş zaman değerlendirme konusunda yöre halkına daha sınırlı imkânlar sunduğu düşünülen Eskişehir de boş zamanların nasıl değerlendirildiğinin ve boş zamanları değerlendirmeye yönelik mekân ve etkinliklerle ilgili olarak halkın beklentilerinin tespit edilmesi gerektiği düşünülmüştür. Bu çerçevede, boş zaman değerlendirme tercihlerinde önem taşıyan boş zamanın süresi ve meslek grubu göz önünde tutularak gerçekleştirilen araştırmada amaç: 2004 yılında Eskişehir de hizmet veren avukatların mevcut kısa süreli boş zamanlarını, bu zamanları nasıl değerlendirdiklerini ve Eskişehir de boş zaman değerlendirmeye yönelik olarak hangi mekân/etkinliklerin bulunmasını istediklerini tespit etmektir. Böylece elde edilen bulgulara dayılı olarak, Eskişehir de hizmet verecek boş zaman mekân/etkinlikleri ile ilgili önerilerde bulunulabilecek, ayrıca ilgili literatüre ve Eskişehir kapsamındaki bilimsel literatüre bir meslek grubunun boş zaman değerlendirme alışkanlıkları ile ilgili bilgiler sunularak katkı sağlanacaktır. Yukarıda amacı açıklanan bu çalışmada öncelikle literatür taraması yapılarak kuram bölümünde konunun temel çerçevesi çizilmiş ve ilgili araştırmalar bölümünde boş zaman değerlendirme konusunda yapılmış çeşitli araştırmalarda elde edilen sonuçlara yer verilmiştir. Daha sonra yöntem bölümünde araştırmanın hangi anakütle üzerinde geçekleştirildiği, bu anakütlenin özellikleri ve niçin seçildiği açıklanmış, araştırmada kullanılan anket formları hakkında bilgi ve

16 372 Alev Dündar Akçay 373 rilmiş ve araştırmanın nasıl gerçekleştirildiği belirtilmiştir. Bu bölümün ardından analiz ve bulguların yorumlanması bölümünde toplanan verilerin değerlendirilmesinde nasıl bir yol izlendiği açıklanarak, elde dilen bulgular tablolar halinde sunulmuş ve yorumlanmıştır. Bulgulara dayalı olarak ulaşılan sonuçlar çalışmanın son bölümü olan sonuç bölümünde belirtilmiştir. KURAM Boş zaman insan hayatında büyük bir öneme sahip olmasına karşın, genellikle tam anlamıyla bilinmeyen ya da önemsenmeyen kavramlardan biridir. Yurtdışında 1750 li yıllardan itibaren insanlar için bir ihtiyaç olarak gösterilen ve 1920 li yıllarda alan araştırmalarına konu olan boş zaman kavramı, Türkiye de çok daha ileriki yıllarda 1960 larda bilimsel anlamda önemsenmeye başlanmıştır (Tezcan 1994). Boş zaman teriminin İngilizce karşılığı olan leisure kelimesi Latince de izinli olmak ya da özgür olmak anlamına gelen licere den türemiştir. Leisure genel olarak baskı altında olmama, seçme fırsatı, işten arta kalan zaman ya da zorunlu toplumsal görevlerden arta kalan boş zaman anlamlarına gelmektedir (Torkildsen 1992). Sözlük anlamı olarak boş zaman, çalışılarak geçirilen saatler dışındaki süre dir (Eren vd. 1988). Bu tanımdan yola çıkıldığında zamanın genel olarak çalışma zamanı ve çalışma dışı zaman (serbest zaman) olmak üzere ikiye ayrıldığı görülmektedir. Çalışma zamanı işte geçen süre ve işe gidiş geliş için ayrılan süreyi kapsar (Baund Bovy ve Lawson 1998). Ayrıca işi bitirmek için ya da işin gerekliliği olarak yapılan fazla çalışma (gönüllü mesai) ve ekonomik gelir düzeyi düşük kişilerin normal 8 saatlik çalışma süresi dışında ikinci bir ek iş yapması da çalışma zamanına dahildir (Hacıoğlu vd. 2003). Çalışma dışı zaman ise, iş dönüşü kişinin kendisinin, ailesinin veya evinin zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak için kullandığı zamandır. Ev için alışveriş yapmak, bahçe sulamak, hayvanlara bakmak gibi zorunluluk ve çıkar taşıyan bu çeşit eylemlere harcanan zaman dilimine Fransız sosyolog Dumazedier yarı boş zaman demektedir (Hacıoğlu ve Gökdeniz 1998). Çalışma dışı zaman içerisinde yer alan ancak bağlayıcılık ve zorunluluktan uzak bir zaman dilimi olarak da tanımlanan boş zaman; kişinin sınırlı yaşam süresi Rousseau nun 1758 tarihli bir yazısında insanların kazançlarını mutluluk içerisinde harcamaları ve dinlenebilmeleri için kullanacakları bir zaman dilimine ihtiyaç olduğu belirtilmektedir yılında Uluslararası İşçi Örgütü tarafından düzenlenen konferansta boş zamanların örgütlenmesi konusu üzerinde durulmuştur. Nermin Abadan ın 1961 yılında gerçekleştirdiği ilk uygulamalı boş zaman etkinlikleri araştırması. nin uyumak, yemek yemek, vücut temizliği yapmak, ailesinin bakımını sağlamak, okula gidip gelmek, ders veya bir işte çalışmak gibi zorunlu davranışlar dışında kalan, kendi özgür iradesi ve isteğiyle dinlenme, başarı kazanma, kişisel gelişim, eğlenme vb. için kullanacağı zaman dilimidir (Abadan 1961; Tezcan 1994; Karaküçük 1997; Aytaç 2002; Hazar 2003). Boş zaman süre açısından değerlendirildiğinde uzun süreli boş zamanlar (çocukluk döneminde, yıllık izin sürelerinde ve emeklilik döneminde sahip olunan boş zamanlar) ve kısa süreli boş zamanlar (işgünü sonunda, hafta sonlarında ve kısa süreli tatillerde sahip olunan boş zamanlar) olarak ikiye ayrılır (Tezcan 1994). Bu zaman sürelerinin belirlenmesi, bireylere sunulacak boş zaman değerlendirme aktivitelerinin şekillendirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Ayrıca yaş, cinsiyet, sosyo ekonomik durum gibi demografik özellikler, aile yapısı gibi yaşam stili ile ilgili özellikler ve moda imaj gibi dış etkenler insanların boş zamanlarını nasıl değerlendirecekleriyle ilgili seçimlerinde belirleyici rol oynar (Williams ve Buswell 2003). Eğitim durumu, meslek gibi özellikler, sosyal, politik, ırksal ve dinsel ayrılıklar da boş zaman değerlendirme etkinliklerin planlanmasında temel teşkil eder. Ayrıca bu etkinlikler kişinin iş yaşamına ve çalışma saatleri içerisine de entegre edilebilmelidir (Karaküçük 1997). Tüm bunların yanında bireylerin zaman kullanımları, kültürel düzeyleri, çağdaş yaşam alışkanlıkları ve etkinliklerin seçiminde özgür olmaları da bu konuda önem taşıyan faktörler arasındadır (Aydoğan 2000). Özellikle ABD de yapılan uygulamalı araştırmalarda boş zaman etkinliklerinin toplumsal sınıf, mesleksel statü, mesleksel saygınlık gibi değişkenlerle ilişkileri araştırılmıştır. Mesleklere göre boş zaman değerlendirme biçimlerinin farklılık gösterdiği İngiltere de ve ABD de yapılan çeşitli araştırmalarla doğrulanmıştır (Tezcan 1994). Eğitim değişkeninin de boş zaman değerlendirmede etkili olduğu bilinmektedir. Çeşitli araştırmalara göre, eğitim düzeyi yüksek olanlar daha çok kültürel, toplumsal ve sportif etkinliklere yönelirken, eğitim düzeyi düşük kişiler daha çok aile ve ev çevresine, pasif etkinliklere yönelmektedir. Yüksek eğitim düzeyine sahip kişiler boş zamanlarını açık havada gerçekleştirilen etkinliklerle daha çok değerlendirirken, eğitim seviyesi düşük kişiler açık hava etkinliklerine daha az katılmaktadır (Kılbaş 1994; Tezcan 1994). Boş zamanların bireyler ve toplumlar açısından olumlu etkiler yaratması, bu zaman diliminin nasıl kullanılacağı ile yakından ilgilidir. Boş zamanın olumlu kullanımında kişisel ve toplumsal gelişim, olumsuz kullanımında ise bunalım, başı bozukluk, suç gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır (Karaküçük 1997). Ekonomik verimliliğin artması ve çalışma koşullarının iyileştirilmesiyle ortaya çıkan

17 374 Alev Dündar Akçay 375 boş zamanın, bilinçli bir şekilde değerlendirilmesi pozitif sonuçlar doğuracaktır (Balcı 2003). Boş zamanların olumlu kullanımının birey ve toplum açısından önemi çeşitli çalışmalarda çeşitli yönleri ile ortaya konmuştur. Örneğin, özellikle toplumsallaştırma ve kişilik gelişimini sağlama açısından, gençlerin yetiştirilmesinde boş zaman değerlendirmenin rolü büyük bir öneme sahiptir (Kılbaş 1994). Bu konuda yapılan çalışmalarda, boş zamanın pozitif kullanımının artmasının, kendini gerçekleştiren ve ruhen sağlıklı gençlerin gelişmesine katkıda bulunduğu yaygın olarak ifade edilmektedir (Passmore ve French 2001). Boş zamanların olumlu şekilde değerlendirilmesi insan sağlığı açısından da faydalar sağlamaktadır. Schnohr, Scharling ve Jensen (2003) tarafından gerçekleştirilen çalışmada hareketsiz insanların boş zamanlarını haftada 2 3 saat yürüyüş yapmak gibi çeşitli egzersizlerle değerlendiren akranlarına göre daha fazla ölüm riskine sahip olduğu, bununla birlikte her yaş düzeyi ve cinsiyet için orta düzeyde fiziksel aktivitelerin ölüm riskini azalttığı görülmüştür. Boş zamanlarını olumlu şekilde değerlendiren bir kişinin kendine olan güveni ve yaşam kalitesi artar. Düzenli egzersiz yapmak, kendini daha iyi hissetmeyi, hayata daha çok katılmayı, kilo kontrolünü ve kanser, diyabet gibi çeşitli hastalıklardan korunmayı sağlar (Allen 2003). İLGİLİ ÇALIŞMALAR Alanyazında boş zamanların nasıl değerlendirildiğini konu alan ve bireylerin demografik özelliklerinin boş zaman değerlendirme tercihleri üzerinde etkili olduğunu gösteren pek çok çalışma vardır. Türkiye de DPT tarafından 1993 de yapılan bir araştırmada ülkemizde boş zamanların genellikle pasif (televizyon izlemek, radyo dinlemek, sinema, tiyatro, maça gitmek, arkadaşlarla dolaşmak, kahve birahaneye gitmek, gazete okumak) etkinliklerle değerlendirildiği görülmüş, aynı şekilde Karaküçük (1997) tarafından Ankara da gerçekleştirilen araştırmada da düz liselerde görev yapan öğretmenlerin %67,5 nin pasif %38,4 ünün aktif etkinliklerle boş zamanlarını değerlendirdikleri belirlenmiştir. Yeniçeri, Coşkun ve Özcan ın (2002) çalışmalarında da boş zamanların genellikle evde ya da açık kırsal alanlarda değerlendirildiği; spor tesisleri ve kahvehanelerde boş zaman geçirenlerin tamamına yakınının erkeklerden oluştuğu görülmüştür. Öcalan ın (2003) çalışmasında da Kredi Yurtlar Kurumu nda kalan öğrencilerin boş zamanlarını daha çok pasif nitelikli etkinliklerle değerlendirdikleri tespit edilmiştir. Demir in (2003) çalışmasında öğrencilerin katıldıkları sportif faaliyetlerin cinsiyet, gelir durumu, eğitim düzeyi ve yaşa göre farklılık gösterdiği; öğrencilere imkan sağlandığı taktirde daha fazla spor yapacaklarını belirttikleri ve erkek öğrencilerin kız öğrencilere göre sportif etkinliklere daha fazla katıldığı belirlenmiştir. İlban ve Özcan ın (2003) araştırmalarında da boş zaman değerlendirme faaliyetlerinin tercihinde cinsiyet, yaş, eğitim durumu, meslek ve medeni durumun etkili olduğu görülmüştür. Cinsiyet değişkenine göre yapılan çeşitli araştırmalarda boş zamanın kadınlar ve erkekler için farklı anlamlar taşıdığı Kelly (1972); Parker (1983); Gren, Hebron, ve Woodward (1990), erkeklerin ve kadınların evden yalnız ayrıldıklarında katıldıkları boş zaman etkinliklerinin farklılık gösterdiği, erkeklerin daha çok sportif etkinliklerle ilgilenmesine karşın kadınların sinema ve tiyatroya gittikleri Woodward (1985) saptanmıştır. Benzer olarak Henderson vd. (1996); Culp (1998); Moccia (2000) ve Hudson un (2000) çalışmalarında da cinsiyetin boş zaman değerlendirme tercihlerini etkileyen en önemli faktörlerden biri olduğu belirtilmektedir. Balcı nın (2003) çalışmasında da kız öğrencilerin erkek öğrencilere göre aktif katılımlı etkinliklere daha az yöneldikleri ve katıldıkları etkinliklere daha az zaman ayırdıkları görülmüştür. Soyer ve Can ın (2003) çalışmalarında mesleki yönelişlerin öğrencilerin boş zaman alışkanlıkları üzerinde önemli bir etkisi olduğu, öğrencilerin katıldıkları boş zaman etkinliklerinde okudukları fakültelere göre belirgin bir farklılık olduğu ortaya konmuştur. YÖNTEM Çalışmanın alan araştırması bölümünde boş zaman değerlendirmede önemli olan etkenlerden boş zamanın süresi ve meslek gruplarına göre boş zaman değerlendirme tercihlerinin farklılık gösterdiği göz önünde bulundurularak, Eskişehir de hizmet veren belirli bir meslek grubuna dahil bireylerin kısa süreli boş zaman değerlendirme alışkanlıkları ve beklentileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Kısa süreli boş zamanların tercih edilme sebebi, katılımcıların Eskişehir deki boş zaman alışkanlıklarını belirleyebilmektir. Uzun süreli boş zamanların genellikle tatil amaçlı olarak kullanılması ve bu süre çerçevesinde bireylerin sürekli yaşadıkları şehir dışına çıkma eğilimi gösterebilecekleri düşüncesi, araştırmanın kısa süreli boş zamanlar çerçevesinde şekillendirilmesine taban oluşturmuştur. İlgili literatürde de belirtildiği gibi boş zaman değerlendirme tercihleri meslek gruplarına göre farklılık göstermektedir. Bu çalışmada meslek grubunun seçiminde yüksek eğitim düzeyi, benzer gelir düzeyi ve yoğun bir çalışma temposuna sahip olmaları sebebiyle avukatlar tercih edilmiştir. Eskişehir deki avukatlar adli

18 376 Alev Dündar Akçay 377 yıl açıldıktan sonra genellikle haftanın ilk dört iş günü sabahtan öğlene kadar davalara girerken, öğleden sonraları ve cuma günleri ise dava açma, harç yatırma, hacze gitme, takipler, keşifler ve müvekkil görüşmeleri gibi yoğun iş temposu gerektiren diğer görevleri yerine getirirler. Çalışma alanı olarak Eskişehir in tercih edilme nedeni ise daha önce de belirtildiği gibi bu şehirdeki boş zaman değerlendirme imkânlarının İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyük şehirlere göre nispeten daha sınırlı olması ve Eskişehir kapsamındaki bilimsel literatüre katkı sağlamaktır. Bu kapsamda mevcut durumu tespit etmek ve beklentileri ortaya koymak amacı ile birincil verilere dayalı olarak gerçekleştirilmiş olan araştırmada izlenen yöntem aşağıda ayrıntıları ile açıklanmaktadır. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini 2004 yılında Eskişehir de hizmet veren 412 avukat oluşturmaktadır. Bu sayı ve avukatların iletişim adresleri, Eskişehir Barosu nun internet sitesindeki baro levhasından elde edilmiştir. Çalışmada tam sayım yöntemi uygulanmak istenmiş ancak baro levhasında yer alan 412 avukattan 4 tanesi Eskişehir dışında olduğu ve 49 tanesinin iletişim bilgileri bulunmadığı için anketler 359 avukata gönderilmiştir. Bu sayı 412 kişilik bir evren için kabul edilebilir örneklem hacminin üzerindedir. (400 kişilik evren için kabul edilebilir örnek büyüklüğü 196, 450 kişilik evren için kabul edilebilir örnek büyüklüğü 212 dir (Altunışık vd. 2002). Veri Toplama Aracı Araştırmada veri toplama aracı olarak, araştırmacı tarafından ilgili literatürdeki açıklamalar doğrultusunda geliştirilen ve bu konuda daha önce gerçekleştirilmiş çalışmalarda bulunan soruların Gökmen vd. (1985); Karaküçük (1997) da yer aldığı anket formu kullanılmıştır. Hazırlanan anket formu üç bölümden oluşmaktadır. Anket formunun birinci bölümünde demografik özelliklerle ilgili (cinsiyet, yaş, medeni durum, çocuk sahibi olma, gelir düzeyi) 5 soruya yer verilmiştir. Formun ikinci bölümünde mevcut boş zamanların ve bu zamanların nasıl değerlendirildiğinin belirlenmesine yönelik 7 soruya (haftalık izin, hafta sonunda Eskişehir de olma, günlük ortalama boş zaman, mevcut boş zamanın gün içinde dağılımı, etkinliklerin ücreti, boş zamanların kiminle değerlendirildiği, mevcut boş zamanların değerlendirilme tercihleri) yer verilmiştir. Mevcut boş zamanların değerlendirilme tercihlerini belirlemek için ilgili literatürden yararlanılarak hazırlanan ölçekte 13 boş zaman değerlendirme tercihi katılımcıların 1 aylık periyotta boş zamanını en çok hangi şekilde değerlendirdiğini belirleye yönelik olarak sıralanmış ve çalışma günleri hafta sonu ayrımına yer verilmiştir. Ölçeğin güvenilirliği cronbach alpha ile test edilmiş, toplam a=0,9404 sonucuna ulaşılmıştır. Genel olarak 0,6 değeri ölçeklerde kabul edilebilir minimum cronbach alpha katsayısı olarak belirtilmektedir. Anket formunun üçüncü bölümünde ise boş zaman beklentilerinin belirlenmesi için Eskişehir de uygulanması mümkün olan ve yine literatürden yararlanılarak hazırlanan 41 mekân/etkinlik içeren bir sıralı ölçek kullanılmıştır. Bu 41 madde kesinlikle evet, evet, hayır, kesinlikle hayır şeklindeki dörtlü kategorilerden oluşan sıralı ölçek ile ölçülmüştür. 4 lü ölçeğin tercih edilme nedeni, kişilerin istekleri ile ilgili kesin (belirgin) sonuçlara ulaşabilmektir. Bazı durumlarda çift sayıda olası yanıt derecelendirme ölçeği kullanmak iyi bir fikirdir. Tek sayıda cevap içeren ölçeklerde bir orta seçenek vardır ki bu seçenek denekleri daha kesin fikirlerini belirtmektense tarafsız kalma kolaylığına itebilir. Çift sayıda seçenek olduğunda yanıtlayanlar bir tarafta yer almak zorundadır Bir (1999). Üçüncü bölümü oluşturan ölçeğin güvenilirliği de Cronbach Alpha ile test edilmiş olup toplam a = 0,9647 sonucuna ulaşılmıştır. Uygulama ve Kısıtlar Araştırmanın uygulanması Eskişehir Barosu nun internet sitesindeki baro levhasından iletişim adreslerine ulaşılabilen 359 avukata anket formlarının posta yoluyla ya da elden dağıtılması ile gerçekleştirilmiştir. Anket gönderilen avukatlardan 41 i baro levhasında belirttikleri adreste bulunamamış, avukatlardan ulaşılabilenlerle bizzat iletişime geçilerek anketleri doldurmaları istenmiş ancak 4 ü ankete katılmayı reddetmiş ve 98 avukatın araştırmaya katılması sağlanabilmiştir. Geri dönen anket formlarından 8 i hatalı ve eksik doldurma gibi nedenlerle çalışma dışında bırakılarak, çalışma 90 anket üzerinden sürdürülmüştür. Geri dönüş oranının nispeten düşük (%27,3) olması sebebiyle sonuçların tüm evreni temsil yeteneğinin de düşük olduğu ve bulguların ankete katılan deneklerin davranış ve görüşlerini yansıttığı unutulmamalıdır. BULGULAR 2004 yılında Eskişehir de hizmet veren avukatlardan toplanan veriler SPSS 10.0 for Windows istatistik paket programı yardımıyla hesaplanmış ve analiz edilmiştir. Değerlendirmede öncelikli olarak katılımcıların demografik özellikleri ve mevcut boş zamanları incelenmiştir. Daha sonra ise katılımcıların boş zaman değerlendirme durumu ve boş zaman değerlendirme mekân/etkinlikleriyle ilgili isteklerinin ortalamaları ve standart sapmaları belirlenmiştir.

19 378 Alev Dündar Akçay 379 Demografik Özellikler İlgili literatürde de belirtildiği gibi cinsiyet, yaş, gelir durumu vb. bir çok değişken boş zaman değerlendirme konusunda etkili olmaktadır. Bu sebeple öncelikle araştırmaya konu olan katılımcıların demografik özelliklerinin kısaca özetlenmesi gerektiği düşünülmüştür. Tablo 1. de görüldüğü gibi, katılımcı grubun %26,7 si bayanlardan, %73,3 ü erkeklerden, %70 i evlilerden %30 u bekârlardan %64,4 ü çocuk sahibi olan %35,6 sı çocuk sahibi olmayan bireylerden oluşmaktadır. Katılımcıların yaşlarına göre dağılımı şöyledir: 25 yaş ve altı %10, yaş arası %47,8, yaş ve üzeri %42,2. Katılımcıların gelir düzeyi genel olarak yüksektir. (2,5 milyardan fazla %12,2, 2 2,5 milyar arası %21,1, 1,5 2 milyar arası %26.7, 1 1,5 milyar arası %25.6, 1 milyardan az %14,4) Tablo 1. Demografik özellikler Cinsiyet n % Medeni Durum n % Kadın 24 26,7 Evli 63 70,0 Erkek 66 73,3 Bekar 27 30,0 Toplam ,0 Toplam ,0 Yaş Çocukları var mı? 25 ve altı 9 10,0 Evet 58 64, ,9 Hayır 32 35, ,1 Toplam , ,8 Toplam Gelir ,3 1milyar dan az 13 14, ,7 1-1,5 milyar 23 25,6 51 ve üstü 20 22,2 1,5-2 milyar 24 26,7 Toplam ,0 2-2,5 milyar 19 21,1 2,5 milyardan fazla 11 12,2 Toplam ,0 Mevcut Kısa Süreli Boş Zamanlar ve Değerlendirilmesi Katılımcıların mevcut kısa süreli boş zamanları Tablo 2. de, bu zamanı nasıl değerlendirdikleri ise Tablo 3. de görülmektedir. Tablo 2. incelendiğinde katılımcıların %62,2 sinin hafta sonunda 2 gün, %36,7 sinin hafta sonunda 1 gün izin kullanmakta olup, %41,1 inin çalışma günlerinde ortalama 4 saat, %48,8 inin 4 saatten az ve %5,5 inin 4 saatten fazla boş zamana sahip oldukları görülmektedir. Hafta sonlarında ise katılımcıların %68,9 u 8 saat ve daha fazla, %31,1 i 8 saatten az boş zamana sahiptir. Çalışma günlerinde mevcut boş zamanlar %75,5 ile akşam ve gece, %24,4 ile öğlen ve öğleden sonrada yoğunlaşırken, hafta sonlarında %50 ile öğleden sonra, %27,8 ile günün tüm bölümlerinde yoğunlaşmaktadır. Ayrıca hafta sonlarını Eskişehir de geçirenler %88,9 luk bir çoğunluğu oluşturmaktadır. Tablo 2. Mevcut boş zamanlar Haftalık İzin Günü n % Yok 1 1,1 Hafta sonunda1 gün 33 36,7 Hafta sonunda 2 gün 56 62,2 Toplam ,0 Hafta Sonunda Eskişehir de Olma Evet 80 88,9 Hayır 10 11,1 Toplam ,0 Çalışma Günlerinde n % Hafta Sonu Tatillerinde n % Günlük Mevcut Ortalama Boş Zaman Durumu Yok 4 4,4 Yok 0 0,0 1 saat 12 13,3 1 saat 2 2,2 2 saat 20 22,2 2 saat 4 4,4 3 saat 12 13,3 3 saat 6 6,7 4 saat 37 41,1 4 saat 8 8,9 5 saat 3 3,3 5 saat 2 2,2 6 saat 2 2,2 6 saat 5 5,6 7 saat 0 0,0 7 saat 1 1,1 8 saat ve üstü 0 0,0 8 saat ve üstü 62 68,9 Toplam ,0 Toplam ,0 Günlük Boş Zamanın Dağılımı Sabah 0 0,0 Sabah 6 6,7 Öğlen 13 14,4 Öğlen 0 0,0 Öğleden Sonra 9 10,0 Öğleden sonra 45 50,0 Akşam 39 43,3 Akşam 9 10,0 Gece 29 32,2 Gece 5 5,6 Tüm gün 0 0,0 Tüm gün 25 27,8 Toplam ,0 Toplam ,0 Tablo 3. de Katılımcılardan %58,9 u boş zaman etkinliklerine aileleriyle, %36,7 si arkadaşlarıyla, %4,4 ü yalnız katılmayı tercih etmekte, %73,3 ü etkinliklerin ücretli olup olmamasının katılımını etkilemeyeceğini belirtirken, %24,5 i ücretsiz olmasını, %2,2 si ise ücretli olmasını istemektedir.

20 380 Alev Dündar Akçay 381 Tablo 3. Mevcut boş zamanların değerlendirilmesi Etkinliklere Kiminle Katıldığı n % Yalnız 4 4,4 Aileyle 53 58,9 Arkadaşlarla 33 36,7 Toplam ,0 Ücret Kesinlikle ücretsiz olmalı 8 8,9 Ücretsiz olmalı 14 15,6 Etkilemez 66 73,3 Ücretli olmalı 2 2,2 Kesinlikle Ücretli Olmalı 0 0,0 Toplam ,0 Katılımcıların mevcut boş zamanlarını nasıl değerlendirdiklerini belirlemeye yönelik olarak hazırlanan ölçek, değerlendirme sırasında sonuçların daha anlaşılabilir olması açısından etkinliğe katılım sıklığına göre sık sık =1, bazen=2, nadiren=3, bir aylık periyotta hiçbir zaman=4 olmak üzere dörtlü ölçeğe dönüştürülmüştür. Çalışma günleri için sık sık değeri haftada 3,4 ve 5 kez, bazen değeri haftada 0,1,2 kez, nadiren değeri ayda 1,2 ve 3 kez, bir aylık periyotta hiçbir zaman değeri ayda 0 kez olarak kabul edilmiştir. Hafta sonu tatilleri için ise, sık sık değeri haftada 2 kez, bazen değeri haftada 0 ve 1 kez, nadiren değeri ayda 1,2,3, kez ve bir aylık periyotta hiçbir zaman değeri ayda 0 kez olarak kabul edilmiştir. Bu doğrultuda elde edilen ortalama ve standart sapma değerleri Tablo 4. de görülmektedir. Tablo 4. e göre katılımcılar çalışma günlerindeki boş zamanlarını daha çok evde zaman geçirerek (1,42) değerlendirmektedirler. Arkadaş ve akrabalarla zaman geçirmek (2,00), park ve bahçe gezintileri yapmak (2,03), spor faaliyetlerini seyretmek (2,08), eğlence yerlerine gitmek (2,12), zevk aldığı için alışveriş yapmak (2,13), spor faaliyetlerine katılmak (2.25), piknik yapmak (2,41), dernek, klüp toplantılarına katılmak (2,49) katılımcıların hafta içindeki boş zamanlarını değerlendirmek için daha az tercih ettikleri etkinliklerdir. Katılımcılar, hafta içindeki boş zamanlarını nadiren yakın çevre gezilerine katılarak (2,51), sinema, tiyatro, konser vb. etkinliklere katılarak (2.58), çeşitli hobi kurslarına katılarak (2,71) ve kişisel gelişim kurslarına katılarak (2,76) değerlendirmektedirler. Tablo 4. Mevcut boş zamanların değerlendirilmesi Maddeler n Ort. St. Sap. Çalışma Günlerinde Evde zaman geçirmek (tv,dvd,bilgisayar,oyun,dinlenmek) 90 1,42 0,89 Arkadaş ve akrabalarla zaman geçirmek 90 2,00 1,25 Park ve bahçe gezintileri yapmak 90 2,03 1,25 Spor faaliyetlerini seyretmek 90 2,08 1,52 Eğlence yerine gitmek 90 2,12 1,59 Zevk alındığı için alışveriş yapmak 90 2,13 1,37 Spor faaliyetlerine katılmak 90 2,25 1,55 Piknik yapmak 90 2,41 1,53 Dernek klüp toplantılarına katılmak 90 2,49 1,52 Yakın çevre gezilerine katılmak 90 2,51 1,64 Sinema, tiyatro, konser vb. etkinlikleri izlemek 90 2,58 1,20 Çeşitli hobi kurslarına katılmak 90 2,71 1,76 Kişisel gelişim kurslarına katılmak 90 2,76 1,74 Hafta Sonunda Park ve bahçe gezintileri yapmak 90 1,50 1,20 Evde zaman geçirmek (tv,dvd,bilgisayar,oyun,dinlenmek) 90 1,61 1,44 Arkadaş ve akrabalarla zaman geçirmek 90 1,83 1,27 Zevk alındığı için alışveriş yapmak 90 1,86 1,52 Spor faaliyetlerini seyretmek 90 1,96 1,56 Spor faaliyetlerine katılmak 90 2,00 1,72 Sinema, tiyatro, konser vb. etkinlikleri izlemek 90 2,04 1,50 Piknik yapmak 90 2,13 1,26 Yakın çevre gezilerine katılmak 90 2,18 1,58 Eğlence yerine gitmek 90 2,21 1,55 Dernek klüp toplantılarına katılmak 90 2,52 1,63 Çeşitli hobi kurslarına katılmak 90 2,71 1,76 Kişisel gelişim kurslarına katılmak 90 2,76 1,84 Tablo 4. de ayrıca katılımcıların hafta sonlarında mevcut boş zamanlarını değerlendirirken en çok park ve bahçe gezintileri yapmayı (1,50) tercih ettikleri, bunu takiben evde zaman geçirmeyi (1,61), arkadaş ve akrabalarla zaman geçirmeyi (1,83), zevk aldığı için alışveriş yapmayı (1,86), spor faaliyetlerini seyretmeyi (1,96), spor faaliyetlerine katılmayı (2,00), sinema, tiyatro vb. etkinlikleri izlemeyi (2,04), piknik yapmayı (2,13), yakın çevre gezilerine katılmayı (2,18), eğlence yerlerin gitmeyi (2.21) tercih ettikleri görülmektedir. Dernek klüp toplantılarına katılmak (2,52), çeşitli hobi kurslarına katılmak (2,71), ve kişisel gelişim seminerlerine katılmak (2,76) ise katılımcıların nadiren tercih ettikleri boş zaman değerlendirme yollarıdır.