ISSN: Cilt: 3 Sayı: 3 Eylül TMMOB Çevre Mühendisleri Odası

Transkript

1 T E K N İ K D E R G İ ISSN: Cilt: 3 Sayı: 3 Eylül 2011 TMMOB Çevre Mühendisleri Odası

2 TMMOB Çevre Mühendisleri Odası T E K N İ K D E R G İ İÇİNDEKİLER Bitkisel Atıklardan Üretilen Aktif Karbon İle Sulu Çözeltiden Cu(II) İyonu Giderimi H.Ferdi GERÇEL ve Özgül GERÇEL...89 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli Ersin Yener YAZICI ve Hacı DEVECİ...99 Ses Dalgalarının Petrokimya Endüstrisi Atıksularının Arıtımına Etkisi Rukiye ÖZTEKİN, Delia Teresa SPONZA Nehirlerde Çevresel Akışın Belirlenmesinde Hidrolojik Kuraklığın Etkileri Filiz MALKOÇ, Hilal TUNA, Yüksel MALKOÇ, Mehmet YILDIZ Topraklardan Ağır Metallerin Giderilmesinde Bitkilerin Kullanımı - Fitoekstraksiyon Gülgün DEDE, Ömer Hulusi DEDE, Saim ÖZDEMİR Kuyu İçme Sularının Ozonla Dezenfeksiyonu Feridun DEMİR, Atiye ATGÜDEN Genetik Algoritma Yardımıyla Model Kalibrasyonu: Aşağı Seyhan Nehri Örneği Recep Kaya GÖKTAŞ ve Ayşegül AKSOY Yukarı Akışlı Sabit Yataklı Pilot Ölçekli Anaerobik Proses İçin Dinamik Ve Statik Anfıs Modellerinin Değerlendirilmesi Altunay PERENDECİ, Eric LATRİLLE, Jean Philippe STEYER...187

3 Çevre Bilim & Teknoloji Cilt 3, Say ı 3, , 2011 TMMOB Çevre Mühendisleri Odası E-ATIKLARIN ÇEVRESEL ETKİLERİ VE İKİNCİL KAYNAK OLARAK EKONOMİK POTANSİYELİ Ersin Yener YAZICI ve Hacı DEVECİ Karadeniz Teknik Üniversitesi, Müh. Fakültesi, Maden Müh. Bölümü, Trabzon Özet: Bu makalede, özellikle son zamanlarda hızla artan elektronik atıkların (e-atık) potansiyel çevresel etkileri ve ikincil kaynak olarak ekonomik potansiyeli irdelenmiştir. Elektronik atıklar çok sayıda (>1000) ve önemli bir bölümü çevreye zararlı etkisi olan organik (klorlu/bromlu alev geciktiriciler vb.) ve inorganik (Hg, Pb vb.) maddeler içermektedir. İçerdiği bu maddelerden dolayı elektronik atıkların, evsel atıklarla birlikte atık sahalarına depolanması veya yakılması, çevresel sorunlara sebep olmaktadır. Diğer taraftan elektronik atıklar, içerdikleri baz ve değerli metaller nedeniyle potansiyel bir ikincil kaynak durumundadırlar. Örneğin, bilgisayar baskılı devre kartı, yaklaşık %20 Cu (200 kg/ton) ve %0,025 Au (250 gr/ton) içermektedir. E-atıkların ekonomik değerini, büyük ölçüde değerli metal içerikleri (Au, Ag, Pd) belirlemektedir. Oluşturduğu çevresel zarar ve sahip olduğu ekonomik potansiyel sebebiyle e-atıkların geri dönüşümüne/kazanımına yönelik yasal düzenlemeler yapılmaktadır. Yakın bir süreçte Türkiye de de e-atıklardan geri dönüşümün/kazanımın çevresel ve ekonomik bir zorunluluktan öte yasal bir zorunluluk haline gelmesi beklenmektedir. Anahtar Kelimeler: Elektronik Atıklar, Baskılı Devre Kartları, Çevre, Baz Metaller, Değerli Metaller, İkincil Kaynaklar. ENVIRONMENTAL IMPACTS AND ECONOMIC POTENTIAL OF E-WASTES AS A SECONDARY RESOURCE Abstract: In this study, potential environmental impacts and economic potential of ever increasing electronic wastes (e-wastes) as a secondary resource were investigated. Electronic wastes contain many (>1000) organic (chlorinated/ brominated flame retardants, etc.) and inorganic (Hg, Pb etc.) substances most of them being hazardous in character from environmental point of view. Due to the toxic nature of these substances, the disposal of electronic wastes together with municipal wastes by landfillling or their incineration causes some environmental problems. On the other hand, electronic wastes can be regarded as a potential secondary resource with respect to their high content of base and precious metals. To illustrate, the printed circuit (wiring) board of a PC contains about 20% Cu (200 kg/ton) and 0,025% Au (250 g/ton). Economic potential of e-wastes depends largely on their content of precious metals (Au, Ag, Pd). Due to its environmentally hazardous nature and economic potential, regulations have been issued targeting recycling/recovery of electronic wastes. In near feature, it is expected that recycling/recovery of e-wastes will also be obligatory via regulations in Turkey in addition to potential environmental and economic benefits. Keywords: Electronic Wastes, Printed Circuit Boards (PCB), Environment, Base Metals, Precious Metals, Secondary Resources.

4 100 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ GİRİŞ Teknolojinin hızla gelişmesi elektrik-elektronik cihaz üretiminin dünyada en hızlı büyüyen pazarlardan biri olmasını sağlamıştır. Elektrikelektronik ürün tüketimini arttıran sebeplerin başında ürün çeşitliliğinin artması ve buna paralel olarak da ürünlerin kullanım sürelerinin azalması gelmektedir. Dünyada, cep telefonu satışları yılları arasında 7,2 kat artmış olup, 2009 da bu artışın yaklaşık 1 milyar telefon satışıyla 9,7 kata ulaşması beklenmektedir (Gartner Inc., 2005). Bilgisayar satışları ise dünyada yıllık ortalama %10 dan fazla bir oranda artmaktadır (Kang ve Schoenung, 2005). Şekil 1 de bazı ülkelerde kişi başına düşen kişisel bilgisayar (PC) artışları ( ) sunulmuştur. Görüldüğü gibi, artış oranları ülkelere göre % arasında değişmektedir. Dünyadaki teknolojik gelişmelere paralel olarak Türkiye de de elektronik cihaz tüketimi artmaktadır (TÜBİTAK, 1999; DPT, 2006; Deniz, 2008). Türkiye de her ay 1 milyonun üzerinde cep telefonunun satıldığı tahmin edilmektedir (Uzelli, 2008). Türkiye deki kişi başına düşen kişisel bilgisayar artışı (%198) birçok gelişmiş ülkenin üzerindedir (Şekil 1). TÜBİTAK a (1999) göre Türkiye deki bilgisayar ve diğer elektronik cihaz tüketiminin döneminde 6,5 kat, bilgisayar sayısının 24,4 kat ve kişi başına düşen elektronik tüketiminin ($) ise 5,4 kat artacağı öngörülmüştür. DPT (2006) tarafından hazırlanan raporda kişisel bilgisayar (masaüstü ve dizüstü bilgisayarlar) satışının döneminde %45 artarak 2007 de %172 artış oranına, kişisel bilgisayar pazarının ise %154 artışla 1,637 milyar $ a ulaşacağı tahmin edilmiştir (Şekil 2). Türkiye de hanelerin bilgisayar (masaüstü, dizüstü ve el bilgisayarları) sahipliği oranı %17,7 ( ) artmıştır (TÜİK, 2004 ve 2005). Beyaz Eşya Sanayicileri Derneği nin (BESD) verilerine göre ise beyaz eşya üretimi (buzdolabı, fırın, çamaşır ve bulaşık makinesi) döneminde 2,6 kat yükselmiştir (Yüzal, 2006) Kişi başına düşen bilgisayar artışı (% Çin Rusya Japonya İtalya İspanya İsviçre Türkiye Fransa İngiltere ABD Şekil 1. Çeşitli ülkelerde kişi başına düşen kişisel bilgisayar (PC) artışı ( ) (Anonim, 2009a).

5 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli Kişisel bilgisayar satışındaki toplam artış (%) Kişisel bilgisayar pazarı (milyon $) Yıllık bilgisayar satışı (x1000 adet) * 2006 * 2007 * Şekil 2. Türkiye deki kişisel bilgisayar satışları ve pazarıyla ilgili bazı veriler ( ) (*Öngörülen veriler) (DPT, 2006). Elektrik-elektronik cihaz tüketiminin artışına zıt olarak ürünlerin kullanım ömürleri de azalmaktadır. Kullanıcılar sahip oldukları elektrik-elektronik cihazların özelliklerini iyileştirmek yerine yenisiyle değiştirmeyi tercih etmektedirler. Bir bilgisayarın ortalama ömrü 4,5 yıldan 2-3 yıla ( ) (Modesitt ve Gilbert, 2005) ve bir işlemcinin (CPU) ömrü 4-6 yıldan 2 yıla ( ) düşmüştür (Culver, 2005). Cep telefonlarının kullanım ömürleri 2 yıldan daha aza gerilemiştir (MBM, 2001). Atıl duruma gelen ve/veya kullanım ömrü dolan elektrik-elektronik cihazlar/malzemeler (TV, bilgisayar, yazıcı, telefon, modem, faks cihazı, fotokopi makineleri, ekranlar, baskılı devre kartları, entegre devreler, tıbbi cihazlar vs.) ürün sahipleri tarafından hurdaya ayrılmaktadır. Elektronik cihazların/malzemelerin oluşturduğu bu atıklar kısaca elektronik atık (e-atık) olarak ifade edilmektedir. Elektronik atıklar, bilgi ve teknoloji çağının getirdiği bir atık çeşididir. Elektronik cihaz tüketimindeki artış ve ürün kullanım süresinin azalması hurdaya ayrılan elektronik cihaz miktarının önemli oranda artmasına sebep olmaktadır yılında yapılan bir araştırmada elektronik atık pazarının, dünya genelinde yıllık ortalama büyüme hızının %8,8 ile 7,2 milyar dolardan (2004) 11 milyar dolara (2009) yükselmesi öngörülmüştür (BCC, 2005). Kang ve Schoenung (2005), atığa ayrılan bilgisayar miktarının, üretim hızını aştığını belirtmişlerdir. Onbeş AB üyesi ülkede (EU15) beş e-atık türü için (buzdolabı, kişisel bilgisayar, televizyon, fotokopi cihazları ve küçük ev aletleri) kişi başına açığa çıkan atık miktarının 3,3-3,6 kg dan ( ) 3,9-4,3 kg a ( ) artması öngörülmektedir. Kişi başına düşen toplam e-atık miktarının ise kg/yıl olduğu tahmin edilmektedir (Widmer ve diğerleri, 2005). Birleşmiş Milletler Çevre Koruma Ajansı na göre dünyada açığa çıkan e- atık miktarı yılda tahmini milyon ton dur (UNEP, 2006). Sadece ABD de, 2005 yılı itibariyle 200 milyon cep telefonu kullanımda iken kullanım ömrü dolan cep telefonu sayısının ise 130 milyon (65 bin ton) olduğu öngörülmüştür. ABD de on yıl içinde ( ) 500 milyon atık bilgisayar açığa çıktığı tahmin edilmektedir

6 102 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ (Fishbein, 2002). Avrupa da üretilen e-atık miktarının 1998 yılında 6,8 milyon ton olduğu ve %3-5 büyüme hızıyla arttığı belirtilmiştir (EC, 2006; ERP, 2009). Sahip olduğu büyüme hızıyla (%3-5) e-atıklar Avrupa da en hızlı büyüyen atık türüdür (Bertram ve diğerleri, 2002; EC, 2006) ve evsel atıklara oranla üç kat daha hızlı artış göstermektedir (UNEP, 2006). E-atıkların evsel atıklar içindeki oranı %8 olarak belirtilmiştir (Widmer ve diğerleri, 2005). İstatistiklere göre yapılan bir araştırmada Türkiye de, yılları arasında son kullanıcılar bünyesinde yılda yaklaşık 225 bin ton tüplü monitör ve televizyonun hurdaya ayrıldığı belirtilmektedir. Ayrıca, bu cihazların üretimi sırasında üreticiler tarafından ortalama 950 ton televizyon tüpünün (katot ışın tüpleri (CRT)) atığa ayrıldığı tahmin edilmektedir. Türkiye de 2005 yılında satın alınan bilgisayarların hurdaya ayrılma oranı ~%20 (460 bin adet) olarak öngörülmektedir (Gürer, 2008). Türkiye de de e-atıkların büyük bölümü evsel atıklarla birlikte depolanmaktadır. E-atıklar, evsel atıklarla karşılaştırıldığında içerik ve bileşim yönünden farklı karakteristik özelliklere sahiptir (MBM, 2001). E-atıklar içinde çevreye ve insan sağlığına zararlı bazı organik (alev geciktiriciler vb.) ve inorganik (Hg, Pb vb.) maddeler bulunmaktadır. Aynı zamanda e-atıklar ekonomik değere sahip çeşitli metal (Cu vb.) ve değerli metaller (Au, Ag vb.) içermektedir. Bu nedenlerle, e-atıkların diğer katı atıklardan ayrı olarak değerlendirilmeleri gerekmektedir. Konuyla ilgili olarak çeşitli ülke ve kuruluşlar yasal düzenlemeler uygulamaya koymaktadır. Türkiye de de bu kapsamda yasal yönetmelikler hazırlanmaktadır. Türkiye de henüz, e-atıklardan metallerin geri kazanımına yönelik araştırma-geliştirme faaliyetleri nispeten sınırlıdır. E-atıklarla ilgili olarak yürütülen çalışmalar genellikle atıkların toplanması, ayrıştırılması ve depolanması üzerine odaklanmıştır. Bu çalışmada, dünyada ve Türkiye de giderek artan elektronik atıkların ve özellikle atık baskılı devre kartlarının içerik ve bileşimi, çevresel etkileri ve ikincil bir kaynak olarak ekonomik potansiyeli sunulmuştur. E-atıklardan geri kazanımın dayandığı çevresel, ekonomik ve yasal gereklilikler ortaya konmaya çalışılmıştır. Elektronik Atıkların Bileşimi ve Çevresel Etkileri E-atıklar temel olarak plastikler, metaller ve seramik vb. maddelerden oluşmaktadır. Widmer ve diğerleri (2005), e-atıkların birçok (>1000) farklı organik (klorlu/bromlu alev geciktiriciler, farklı plastikler vb.), inorganik (Hg, Pb, Cd, Cu, Fe, Al vb.) maddeler ve seramik, cam vb. malzemeler içerdiğini belirtmişlerdir. Tablo 1 de görüldüğü gibi elektronik atıklar önemli miktarda metal ve plastik içermektedir. E-atıklarda bulunan organik (alev geciktiriciler vb.) ve inorganik (Hg, Pb vb.) maddelerin çoğu çevreye zararlı maddelerdir (Zhang ve Forssberg, 1998; Kaya, 2005; Widmer ve diğerleri, 2005; Deniz, 2008). E-atıklarda bulunan çevreye zararlı bazı organik ve inorganik maddelerin bulundukları bileşenler Tablo 2 de sunulmuştur.

7 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli 103 Tablo 1. E-atıkların içerdiği organik ve inorganik maddelerin/malzemelerin oranları (EPA, 2001; Widmer ve diğerleri, 2005). Malzeme Metaller Miktar (%) Demir ve çelik 47,9 Alüminyum 4,7 Bakır 7,0 Demir dışı 1,0 Toplam metal 60,6 Plastikler Alev geciktirici içeren plastik 5,3 Alev geciktirici içermeyen plastik 15,3 Toplam plastik 20,6 Cam 5,4 Elastik polimer (kauçuk) 0,9 Ahşap, kontrplak 2,6 Seramik 2,0 Baskılı devre kartları 3,1 Diğer 4,6 Tablo 2. E-atıkların içerdiği çevreye zararlı bazı organik ve inorganik maddelerin bulundukları bileşenler (McPherson 2005; Mahesh, 2007). Zararlı madde Organik maddeler (Halojenli bileşikler) Bulunduğu bileşen Poliklorürlü bifenil (PCB) Kondansatör ve transformatörler Bromlu alev geciktiriciler Tetrabromo-bisfenol-A (TBBA) Baskılı devre kartları, entegre devreler (IC), kabloların koruyucu plastikleri Polibromürlü bifenil (PBB) * Polibromürlü difenil eter (PBDE) * Kloroflorokarbon CFC Soğutma ünitesi, yalıtım köpüğü Polivinil klorür (PVC) Yalıtımlı kablolar İnorganik maddeler (Metaller) Arsenik (As) Işık yayan diyotlarda (LED) galyum arsenit (GaAs) olarak (düşük miktarlarda) Baryum (Ba) Katot ışın tüpleri (CRT) Berilyum (Be) Güç kaynakları, konnektörler Cıva (Hg) * Düz ekran monitörlerdeki (LCD) floresan lambalar, bazı alkalin piller, ağ anahtarları Çinko sülfür (ZnS) CRT ekranların içinde nadir toprak elementleriyle birlikte Galyum (Ga) Işık yayan diyotlarda (LED) galyum arsenit (GaAs) olarak Kadmiyum (Cd) * Yazıcı mürekkebi, floresan tabakası (CRT ekranlar), Ni-Cd bataryalar, fotokopi makineleri Krom (VI) (Cr +6 ) * Disket sürücüler, çeşitli kaplamalar Kurşun (Pb) * CRT ekranlar, piller, baskılı devre kartları Lityum (Li) Lityum piller Nadir toprak elementleri Floresan tabakası (CRT ekran) Nikel (Ni) Ni-Cd piller, Ni-MH piller, elektron tabancaları Selenyum (Se) Eski nesil fotokopi cihazları Avrupa Birliği nin RoHS yönergesi ile kullanımı kısıtlanmıştır (Bölüm 1.2)

8 104 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ İçerdiği zararlı organik ve inorganik maddeler, elektronik atıkların evsel atıklarla birlikte atılması/bertaraf edilmesi durumunda, bazı çevresel sorunlara yol açmaktadır (Hagelüken, 2006a; Öztürk ve Ayberk, 2008). Widmer ve diğerleri (2005), ABD de atık depolama alanlarında kirliliğe neden olan cıva (Hg) ve kadmiyumun (Cd) %70 inin, ve kurşunun (Pb) %40 ının elektronik cihazlardan kaynaklandığını ifade etmişlerdir. Fishbein (2002), ABD deki evsel atıklar içindeki kurşun kirliliğinin ikinci büyük kaynağının elektronik cihazlardaki baskılı devre kartları olduğunu bildirmiştir. Toprak kirliliğinin yanı sıra, e-atıklardaki ağır metaller, yağmur sularının etkisiyle çözünerek yeraltı ve yüzey sularının da kirlenmesine sebep olabilmektedir (Widmer ve diğerleri, 2005; Kaya ve Sözeri, 2007; Öztürk ve Ayberk, 2008). Atık bertaraf yöntemlerinden olan yakma işleminin uygulanması sonucunda ise, e-atıkların içerdiği klorlu/bromlu alev geciktirici maddeler zararlı dioksinler ve furanlar (poliklorürlü organik bileşikler) açığa çıkararak atmosferi kirletmektedir (Gullet ve diğerleri, 2007; Kaya ve Sözeri, 2007). E-atıklarda bulunan metaller, dioksinler ve furanların oluşumunda katalizör görevi görerek reaksiyonları hızlandırmaktadır (Olie ve diğerleri, 1997). Ayrıca, e-atıkların içerdiği zararlı maddeler sadece doğal çevreyi değil aynı zamanda insan sağlığını da tehdit edecek niteliktedir. Örneğin, kurşun, sinir sistemi ve böbreklere; cıva ise beyne zarar vermektedir. Plastikler ise kanser riskini arttıran organik maddeler içermektedir (Mahesh, 2007; Babu ve diğerleri, 2007). E-atıkların çevresel etkilerinin ortaya konması amacıyla farklı araştırmacılar tarafından çevresel karakterizasyon çalışmaları yapılmıştır. Yang (1993) yaptığı çalışmada, TV devre kartlarının ve bazı ekran tüplerinin (CRT) Pb, Zn ve Cd metalleri yönünden zararlı atık sınıfına girdiğini bulmuştur. McPherson (2005), çeşitli atık bilgisayar parçalarının (anakart, ses kartı, video kartı vb.) çevresel etkilerini incelemiş ve bu e-atıkların yüksek metal (Pb, Ag, Ba, Cd ve Cr) salınımlarına sahip olduğu için zararlı atık olarak değerlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Başka bir çalışmada Li ve diğerleri (2006), kişisel bilgisayar parçalarının (anakart, işlemci, ses kartı, entegre devre vb.) çevresel açıdan değerlendirilmesine yönelik yaptığı testlerde, atıklardan kurşun (Pb) salınımının yasal sınırdan (5 mg/lt) kat daha fazla olduğunu bulmuşlardır. Bunların yanında, e-atıkların yakılması sonucu açığa çıkan uçucu küller de yüksek oranda zararlı metaller içerebilmektedir. Gullet ve diğerleri (2007), e- atıkların (baskılı devre kartları ve yalıtımlı kablolar) yakılması sonucu açığa çıkan uçucu küllerin, içerdiği yüksek kurşun (Pb) konsantrasyonu (yasal sınırdan ~3 kat fazla) nedeniyle zararlı atık sınıfına girdiğini bildirmişlerdir. Araştırmalarda kullanılan e-atığın türüne göre elde edilen sonuçlar farklılık gösterebilmektedir. Genel itibariyle e-atıkların, içerdiği organik ve inorganik zararlı maddeler sebebiyle potansiyel çevresel tehdit oluşturduğu birçok araştırmacı tarafından ortaya konmuştur. Bu durum çeşitli ulusal/uluslararası kurum ve kuruluşları e-atıklarla ilgili çeşitli yasal tedbirler almaya zorlamıştır. Elektronik Atıklarla İlgili Yasal Düzenlemeler ve Faaliyetler Özellikle, artan çevresel kaygılar, elektronik atıkların geri dönüşümü/kazanımını zorunlu hale getiren bazı uluslararası sözleşme ve yasal düzenlemeler yapılmasını gerekli kılmıştır (Widmer ve diğerleri, 2005; Kaya ve Sözeri, 2007). Bu amaç ışığında Birleşmiş Milletler Çevre

9 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli 105 Programı (UNEP) e-atıklar da dâhil olmak üzere zararlı atıkların üretiminin azaltılması, gelişmiş ülkelerden diğer ülkelere ithalinin/sevkinin yasaklanması ve atıkların bulundukları konumlarda geri dönüşüme/geri kazanıma tabi tutulmalarını öngören bir anlaşma hazırlamıştır. Basel Sözleşmesi (Basel Convention) olarak bilinen bu anlaşma 1989 yılında oluşturulmuş ve 1992 yılında uygulamaya geçmiş olup Türkiye de dâhil olmak üzere 170 ülke tarafından imzalanmıştır (UNEP, 2005; Widmer ve diğerleri, 2005). Son yıllarda ise doğrudan e-atıkların yönetimini düzenleyen bazı adımlar atılmıştır. Avrupa Komisyonu, 2002/96/EC sayılı Waste Electrical and Electronic Equipment (WEEE) (Atık Elektrik ve Elektronik Cihazları) yönergesini yayınlamıştır (EC, 2003a). Bu yönergede elektrik-elektronik cihazlar on farklı kategoride değerlendirilmiştir (Tablo 3). Tablo 3. Elektrik-elektronik cihazların sınıflandırılması ve geri kazanım/dönüşüm hedefleri (EC, 2003a). Sınıflandırma Ürünler Geri kazanım a Hedeflenen (%) Tekrar Kullanma ve Geri dönüşüm b 1. Büyük ev aletleri Buzdolabı, çamaşır/bulaşık makinesi, klima, elektrikli ısıtıcı, klima vb Küçük ev aletleri 3. Bilişim teknolojileri ve telekomünikasyon cihazları 4. Tüketici cihazları 5. Aydınlatma cihazları 6. Elektrik ve Elektronik aletler (büyük boyuttaki sabit endüstriyel aletler hariç) 7. Oyuncaklar, boş vakit ve spor cihazları 8. Tıbbi aygıtlar (tedavi amacıyla vücuda yerleştirilmiş ve enfekte olmuş ürünler hariç) Elektrikli süpürge, ütü, tost makinesi, saç kurutma makinesi vb. Bilgisayar, yazıcı, cep telefonu vb. Video kamera, müzik enstrümanları vb. Elektrik ampulü, floresan lamba vb. Matkap, testere, kaynak/ lehim makinesi vb. Oyun konsolları, elektrikli/ elektronik spor aletleri vb EKG, SEM, mikroskop vb. c c 9. İzleme ve kontrol aygıtları GPRS vb Otomatik dağıtıcılar Bilet makinası, otomat vb a Her ekipman başına ortalama ağırlık olarak geri kazanım oranı. b Her ekipman başına ortalama ağırlık olarak bileşen, materyal ve maddelerin tekrar kullanma ve geri dönüşüm oranı. c İleri tarihte belirlenecek.

10 106 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ Üreticiler için her ürün kategorisine yönelik olarak 2006 yılı sonuna kadar ulaşılması gereken geri kazanım ve tekrar kullanma/geri dönüşüm hedefleri belirlenmiştir (Tablo 3). Kişi başına toplanan e-atık miktarı için 4 kg/yıl hedef olarak seçilmiştir. Söz konusu yönergede konuyla ilgili çeşitli kavramların tanımları yapılmıştır (EC, 2003a): Tekrar kullanma (reuse): Atık elektrik-elektronik ürünlerin bütün olarak veya bileşenlerinin, tasarlandıkları amaç için yeniden kullanılmasıdır. Geri dönüşüm (recycling): Yakarak enerji kazanma hariç olmak üzere, atık malzemelerin asıl veya başka bir kullanım amacıyla üretim süreçlerinden geçirilmesidir. Geri Kazanım (recovery): Bu kavramın tanımı için Avrupa Komisyonu nun 75/442/EEC sayılı Atık Çerçeve yönergesine atıf yapılmıştır. Geri kazanım, daha geniş kapsamlı olup, atık malzemelerden enerji elde etme amaçlı yakma işlemlerini ve geri dönüşüm süreçlerini kapsamaktadır (EC, 1975). Geri kazanım ve geri dönüşüm kavramları çoğu zaman birbirinin alternatifi olarak kullanılmaktadır. Bu yönerge (EC, 2003a) ile üreticiler, ürettikleri elektrik-elektronik ürünleri geri dönüşüme uygun tasarlamaya ve yeni ürünlerin üretim sürecinde geri dönüştürülmüş malzemeleri kullanmaya teşvik edilmektedir. Yönerge kapsamında elektrik-elektronik cihaz üreticilerine çeşitli yükümlülükler getirilmiştir. Bunlardan dikkat çeken bazıları şunlardır: Belediyeler, elektronik atıkların, evsel atık depo sahalarında diğer atıklarla birlikte atılmasını önlemekle yükümlüdürler. Üreticiler sattıkları ürünleri, kendi kurdukları veya diğer lisanslı tesislerde geri dönüşüme/kazanıma tabi tutmakla sorumludurlar. Üreticiler, elektronik atıkların geri dönüşümünü/kazanımını sağlamak ve daha kolay geri dönüşüm/kazanım için araştırmalar yapmak veya yaptırmakla yükümlüdürler. Avrupa Komisyonu, yayınladığı 2002/95/EC sayılı Restriction of the Use of Certain Hazardous Substances (RoHS) (Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılması) yönergesiyle elektrik-elektronik cihazların üretim sürecinde altı maddenin kullanımını kısıtlamıştır (EC, 2003b). Kullanımı kısıtlanan maddelerin kullanım amaçları ve izin verilen en fazla miktarları Tablo 4 de sunulmuştur.

11 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli 107 Tablo 4. Elektrik-elektronik cihazlarda kullanımı kısıtlanan maddeler (EC, 2003b). Madde Kullanım amacı Kurşun (Pb) Lehim, aktif ve pasif elektronik malzeme, terminal uçları, baskılı devre kaplamaları, cam, akü ve piller 0,1 Kadmiyum (Cd) Elektrolitik kaplamalar, plastik malzemeler, sensörler, Ni-Cd piller, kontaklar 0,01 Civa (Hg) Piller, anahtarlar, sensörler, röleler, floresan lambalar 0,1 Krom (VI) (Cr +6 ) Krom kaplamalar 0,1 Polibromürlü (PBB) bifenil Alev geciktirici malzemeler 0,1 Polibromürlü difenil eter (PBDE) Alev geciktirici malzemeler 0,1 İzin verilen en fazla miktar (%) RoHS yönergesinin uygulanmasıyla e-atıkların potansiyel çevresel zararlarının azaltılması amaçlanmıştır. Avrupa Komisyonu her iki yönerge üzerinde güncelleme çalışmalarına devam etmektedir. Yayınlanan söz konusu iki yönerge doğrultusunda birçok AB üyesi ülke (Almanya, Belçika, Danimarka, İtalya, Hollanda, Portekiz ve diğerleri) e-atıkların toplanması ve geri dönüşümünü/kazanımını destekleyen çeşitli projeler başlatmışlardır. AB üyesi olmayan birçok ülkede (Japonya, Norveç, İsviçre ve ABD gibi) bu iki yönergenin içerik ve koşullarıyla uyumlu yasal düzenlemeler yapılmakta ve proje çalışmaları yürütülmektedir (Widmer ve diğerleri, 2005). Çeşitli elektrik-elektronik cihaz üreticileri atığa ayrılan kendi ürünlerini toplamak ve geri dönüşüm/kazanım işlemlerinden geçirmek için projeler başlatmışlardır (Widmer ve diğerleri, 2005; Deniz, 2008). Bütün çalışmalara rağmen henüz e-atıkların geri dönüşüm oranı düşük (~%10) seviyelerdedir. Geri kalan kısım (~%90) toprak dolgu alanlarına depolanmakta veya yakılmaktadır (EC, 2006; Babu ve diğerleri, 2007). Örneğin, İngiltere de atığa ayrılan baskılı devre kartlarının ( ton/yıl) ancak %15 i geri kazanım işlemlerine tabi tutulmaktadır (Goosey ve Kellner, 2002). ABD de televizyon, çeşitli bilgisayar ürünleri ve cep telefonlarının geri dönüşüm oranı ( ) %18 olup kalan kısmın (%82) önemli bölümü depolama alanlarına gönderilmektedir (USEPA, 2009). Türkiye de T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (2008a; 2008b), Avrupa Birliği nin söz konusu iki yönergesiyle uyumlu olarak Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik isimli yönetmeliği yayınlamıştır ve Atık Elektrikli Elektronik Eşyaların (AEEE) Kontrolü Yönetmeliği nin de hazırlığı içerisindedir (henüz taslak halinde). Yakın bir gelecekte Türkiye de de elektronik atıklardan geri dönüşümün/kazanımın yasal olarak zorunlu duruma geleceği beklenmektedir. Türkiye de e-atıklardan geri dönüşüm/ kazanım çalışmaları henüz başlangıç aşamalarındadır. Muğla ilinde 2005 yılında, Belediye ile bir geri dönüşüm firmasının katılımıyla, e-atıkların toplanması ve geri dönüşümüne yönelik bir pilot proje gerçekleştirilmiştir (Yılmaz, 2006). İstan-

12 108 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ bul Büyükşehir Belediyesi ise atık elektrik ve elektronik malzemelerin yönetimi amacıyla (toplama sistemleri, tekrar kullanım, geri dönüşüm ve güvenli boşaltma dâhil) AB destekli İstanbul Yerel Atıkların Sürdürülebilir Yönetimi Projesi (SMILE) isimli bir projeyi yakın bir zamanda başlatmıştır (Anonim, 2009b). bulunan metal (Cu, Fe, Ni vb.) ve özellikle değerli metallerin (Au, Ag, Pd vb.) önemli bölümü baskılı devre kartlarında bulunmaktadır (USGS, 2001; Goosey ve Kellner, 2003). Tablo 5 te farklı e-atık çeşitlerinin içerdiği bazı metal ve değerli metallerin bulunma oranları, Tablo 6 da ise ekonomik potansiyele katkıları sunulmuştur. Elektronik Atıkların Ekonomik Potansiyeli Elektronik atıkların temel parçalarından birisi baskılı devre kartlarıdır (Tablo 1). E-atıklarda Tablo 5. Farklı elektronik atıkların bazı metal (Fe, Cu, Al, Pb ve Ni) ve değerli metal (Ag, Au ve Pd) içerikleri (Cui ve Zhang, 2008 den uyarlanarak) Miktar (%) Miktar (ppm) E-atık türü Kaynak Fe Cu Al Pb Ni Au Ag Pd TV kartları ,0 0, Hagelüken, 2006a PC kartları , Hagelüken, 2006a Cep telefonu ,3 0, Hagelüken, 2006a DVD oynatıcı ,3 0, Hagelüken, 2006a Hesap makinesi ,1 0, Hagelüken, 2006a TV b a 3,4 1,2 0,2 0,038 <10 20 <10 Cui ve Forssberg, 2007 Baskılı devre kartları 4,5 14,3 2,8 2,2 1, Legarth ve diğerleri, 1995 Baskılı devre kartları Taşınabilir ses/müzik cihazları 5,3 26,8 1,9 a 0, a Theo, ,14 0, Hagelüken, 2006a a Bildirilmemiş. b Katot ışın tüpleri (CRT) ayrılmış.

13 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli 109 Tablo 6. Farklı elektronik atıkların içerdiği bazı metallerin (Fe, Cu, Al, Pb ve Ni) ve değerli metallerin (Ag, Au ve Pd) ekonomik potansiyele katkıları (Cui ve Zhang, 2008 den uyarlanarak) E- atık Ekonomik Potansiyele Katkısı (%) türü Fe Cu Al Pb Ni Au Ag Pd (Au+Ag+Pd) Fiyat ($/ ton) a TV kartları PC kartları Cep telefonu DVD oynatıcı Hesap makinesi TV b Baskılı devre kartları Baskılı devre kartları Taşınabilir ses/müzik cihazları a Metal fiyatları Londra Metal Borsası ndan alınmıştır (satış fiyatı üzerinden (cash seller and settlement)), 6 Şubat b Katot ışın tüpleri (CRT) ayrılmış. Metal içerikleri e-atığın türüne göre önemli farklılıklar gösterebilmektedir (Tablo 5). Tipik bir bilgisayar devre kartı yaklaşık olarak %20 Cu (200 kg/ton) ve %0,025 Au (250 gr/ton) içermektedir (Hagelüken, 2006a). Bu veriler göz önüne alındığında, devre kartlarının, altın cevherlerine (~1-10 gr/ton Au) göre kat daha fazla altın ve bakır cevherlerine (~%0,5-1 Cu) göre ise kat daha fazla bakır içerdiği ortaya çıkmaktadır. Genel olarak e-atıkların ekonomik değerinin önemli bölümünü değerli metaller (Ag, Au ve Pd) ve ikinci olarak da bakır (Cu) oluşturmaktadır (Tablo 6). Hagelüken (2006b), e-atıkların, içerdikleri altın (Au) miktarına göre düşük, orta ve yüksek tenörlü olarak sınıflandırılabileceğini bildirmiştir (Tablo 7). E-atıklar için uygulanması planlanan geri dönüşüm yönteminin seçilmesinde e-atığın değerli metal içeriği önemli rol oynamaktadır. Örneğin, ergitme tesislerine beslenecek e-atığın, ekonomik olarak geri dönüşümü için değerli metal içeriğinin yüksek olması gerekmektedir (Hagelüken, 2006a ve 2006b). Fakat e-atıkların değerli metal içeriği ekonomik ve teknolojik nedenlerden dolayı giderek azalmaktadır (Zhang ve Forssberg, 1998; Zhang ve diğerleri, 2000). Örneğin, eski nesil kişisel bilgisayarlar (PC) bilgisayar başına 4 gr Au içermekte iken bu miktar 1 gr a gerilemiştir (Widmer ve diğerleri, 2005).

14 110 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ Tablo 7. Elektronik atıkların Au (ppm) içeriğine göre sınıflandırılması Tenör derecesi Au (ppm) E-atık türü Düşük tenörlü < 100 TV kartları, monitör kartları, kablosuz telefonlar, hesap makineleri, Al/Fe ayrıldıktan sonraki e-atıkta kalan kısım Orta tenörlü PC kartları, dizüstü bilgisayarlar, bazı cep telefonları Yüksek tenörlü > 400 Ana sunuculardaki devre kartları, bazı cep telefonları, entegre devreler (IC), çok tabakalı seramik kapasitörler (MLCC) E-atıkların geri dönüşüm sürecini zorlaştıracak diğer bir etken de e-atıkların, içerdiği malzeme türü ve bunların ilişkileri bakımından heterojen ve kompleks yapıda olmalarıdır (Malhotra, 1985; Zhang ve Forssberg, 1998). Şekil 3 de e-atıklar için olası bertaraf (toprak dolgu ve yakma) ve geri dönüşüm/kazanım seçenekleri sunulmuştur. Atıkların ekonomik potansiyelinin değerlendirilmesi için geri dönüşüm/ kazanım proseslerine yönlendirilmesi gerekmektedir. Metalleri hem ekonomik ve hem de çevresel etkisi en az olacak şekilde kazanmaya yönelik çeşitli prosesler geliştirilmektedir. Bu proseslerin çoğu geleneksel yöntemlerden uyarlanmaktadır. Örneğin, e-atıklardan metallerin geri kazanımı için geleneksel cevher zenginleştirme yöntemlerinden (elektrostatik, manyetik ayırma gibi) ve metal ergitme süreçlerinden büyük ölçüde yararlanılmaktadır (Wilson ve diğerleri, 1994; Zhang ve Forssberg, 1998; Hagelüken, 2006a ve 2006b, Yazıcı ve Deveci, 2009). Şekil 3. E-atıkların bertaraf ve geri kazanım/dönüşüm seçenekleri SONUÇLAR Elektronik atıklar teknolojik çağının getirdiği yeni bir atık türüdür. Artan elektrik-elektronik cihaz üretimi ve ürünlerin kullanım sürelerinin azalması e-atık miktarını arttıran sebeplerin başında gelmektedir. İçerdiği çevreye zararlı maddelerden (organik ve inorganik) dolayı e-atıkların evsel atıklarla birlikte depolanması veya yakılması çeşitli çevresel sorunlara sebep olmaktadır. Bununla beraber e-atıklar, ekonomik değeri olan metal (Cu, Fe ve Ni gibi) ve değerli metaller de (Au, Ag, Pd gibi) içermektedir. Cevherlerle karşılaştırıldığında e-atıkların (özellikle baskılı devre kartları) metal içeriğinin yüksek olduğu

15 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli 111 (~%20 Cu ve ~250 gr/ton Au) görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında e-atıkların önemli ikincil yer üstü kaynakları olduğu ortaya çıkmaktadır. E- atıkların potansiyel çevresel zararları ve taşıdığı ekonomik değer bu atıkların geri dönüşümünü/ kazanımını gerekli kılmaktadır. Özellikle son zamanlarda geri dönüşümü/kazanımı zorunlu kılan çeşitli yasal düzenlemeler yapılmaktadır. Türkiye de de AB uyum süreci kapsamında gerekli yasal düzenlemeler hazırlanmakta olup yakın zamanda yürürlüğe konması öngörülmektedir. Türkiye de, e-atıkların evsel atıklardan ayrı olarak toplanması çevresel sorunları azaltacak ve içerdiği metal ve değerli metallerin geri dönüşümü önemli bir ekonomik katkı sağlayacaktır. Ayrıca, birincil/doğal kaynakların korunmasına da katkıda bulunulmuş olacaktır. TEŞEKKÜR Desteklerinden dolayi TÜBITAK'a (109M111 nolu proje) tesekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonim (2009a;) PC Growth per Capita Between 1993 and 2000, ( ). Anonim (2009b) İstanbul Yerel Atıkların Sürdürülebilir Yönetimi Projesi (SMILE), ( ). Babu, B.R., Parande, A.K., Basha, C.A. (2007) Electrical and Electronic Waste: A Global Environmental Problem, Waste Management & Research, 25: BCC (2005) Electronic Waste Recovery Business, Bussiness Communications Company Inc. (BCC), Report ID: MST037A, 182 s. (özet) Bertram, M., Graedel, T.E., Rechberger, H., Spatari, S. (2002) The Contemporary European Copper Cycle: Waste Management Subsystem, Ecological Economics, 42/1-2: Cui, J. ve Forssberg, E. (2007) Characterization of Shredded Television Scrap and Implications for Materials Recovery, Waste Management, 27/3: Cui, J. ve Zhang L. (2008) Metallurgical Recovery of Metals from Electronic Waste: A Review, Journal of Hazardous Materials, 158/2-3- : Culver, J. (2005) The Life Cycle of a CPU, ( ). Deniz, V. (2008) E-atıklar: Büyüyen Tehlike, Geri Dönüşüm Teknoloji Sistemleri Dergisi, Mayıs-Haziran, 8: DPT (2006) Bilgisayar Sahipliğinin Yaygınlaştırılması, Devlet Planlanlama Teşkilatı, Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı, e-dönüşüm Türkiye Projesi, 2005 Yılı Eylem Planı, 34 Nolu Eylem Raporu, Mart, 36 s. EC (1975) Council Directive of 15 July 1975 on Waste, 75/442/EEC, Office Journal L 194, , s. 39 EC (2003a) Directive 2002/96/EC of the European Parliament and of the Council of 27 January 2003 on Waste Electrical and Electronic Equipment (WEEE), Joint Declaration of the European Parliament, the Council and the Commission Relating to Article 9, Official Journal L 037, 13/02/2003, s.

16 112 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ EC (2003b) Directive 2002/95/EC of the European Parliament and of the Council of 27 January 2003 on the Restriction of the Use of Certain Hazardous Substances in Electrical and Electronic Equipment (RoHS), Official Journal L 037, 13/02/2003, s. EC (2006) Implementation of Waste Electric and Electronic Equipment Directive in EU 25, European Commission, Directorite-General Joint Research Center, Institute for Prospective Technological Studies, Technical Report Series, Hazırlayan: Savage, M., Ogilvie, S., Slezak, J. ve Artim, E., EUR EN, 108 s., EPA (2001) Waste from Electrical and Electronic Equipment in Ireland: A Status Report, Environmental Protection Agency (EPA) Topic Report, Yazarlar: S.Wilkinson, N. Duffy, M. Crowe, İrlanda, 94 s. ERP (2009) European Recycling Platform (ERP) Brochure, 4 s. org/fileadmin/www_erp-files/pdfs/brochure.pdf ( ) Fishbein, B.K. (2002) Waste in the Wireless World: The Challenge of Cell Phones, INFORM Inc., Mayıs, 103 s. Gartner Inc. (2005) Gartner Says Mobile Phone Sales Will Exceed One Billion in 2009, asset_132473_11.html ( ). Goosey, M. ve Kellner, R. (2002) A Scoping Study: End-of-Life Printed Circuit Boards, Intellect and the Department of Trade and Industry, Makati City, 44 s. Goosey, M. ve Kellner, R. (2003) Recycling Technologies for the Treatment of End of Life Printed Circuit Boards (PCBs), Circuit World, 29/3: Gullett, B.K., Linak, W.P., Touati, A., Wasson, S.J., Gatica, S. ve King, C.J. (2007) Characterization of Air Emissions and Residual Ash from Open Burning of Electronic Wastes During Simulated Rudimentary Recycling Operations, Journal of Material Cycles and Waste Management, 9: Gürer, T. (2008) E-Hurda Nereye Gidiyor?, National Geographic (Türkiye), Ocak, Hagelüken, C. (2006a) Improving Metal Returns and Eco-efficiency in Electronics Recycling A Holistic Approach for Interface Optimisation between Pre-processing and Integrated Metals Smelting and Refining, IEEE International Symposium on Electronics & the Environment, 8-11 Mayıs, San Francisco, Hagelüken, C. (2006b) Recycling of Electronic Scrap at Umicore Precious Metals Refining, Acta Metallurgica Slovaca, 12: Kang, H-Y. ve Schoenung, J. (2005) Electronic Waste Recycling: A Review of U.S. Infrastructure and Technology Options, Resources, Conservation and Recycling, 45/4: Kaya, M. (2005) Küresel Elektronik Atık (e- Atık) Pazarı 2009 da 11 Milyar Doları Geçecek, Üniversite ve Toplum, 5/4:1-3. Kaya, M. ve Sözeri, A. (2007) Elektronik Atık (E-Atık) Geri Dönüşümü/Kazanımı, AB Sürecinde Türkiye de Katı Atık Yönetimi ve Çevre

17 E-Atıkların Çevresel Etkileri Ve İkincil Kaynak Olarak Ekonomik Potansiyeli 113 Sorunları Sempozyumu (TÜRKAY 2007), Mayıs, İstanbul. Legarth, J.B., Alting, L., Baldo, G.L. (1995) Sustainability Issues in Circuit Board Recycling, IEEE International Symposium on Electronics & the Environment, 1-3 Mayıs, s Li, Y., Richardson, J.B., Walker, A.K. ve Yuan, P-C. (2006) TCLP Heavy Metal Leaching of Personal Computer Components, Journal of Environmental Engineering, 132/4: Mahesh, P. (2007) E-Waste: WEEE Other Side of the Digital Revolution, Toxics Link, Factsheet No: 31, Kasım, 6 s. Malhotra, S.C. (1985) Trends and Opportunities in Electronic Scrap Reclamation, Conservation & Recycling, 8/3-4: MBM (2001) Electronic Scrap: A Growing Resource, Metal Bulletin Monthly (MBM), Haziran, s McPherson, D.T. (2005) Hazard Assessment of E-waste from Desktop Computers, Jackson State University, Environmental Science, Doktora Tezi, 152 s. Modesitt, K. ve Gilbert, J. (2005) The Growing E-waste Problem Air & Waste Management Association, Mayıs, s Olie, K., Addink, R., Schoonenboom, M. (1997) Metals as Catalysts During the Formation and Decomposition of Chlorinated Dioxins and Furans in Incineration Processes, J. Air & Waste Manage. Assoc., 48: Öztürk, T. ve Ayberk, S. (2008) E-atıkların Genel Atık Profili İçindeki Yerinin Belirlenmesi, Çevre Sorunları Sempozyumu Kocaeli-2008, Mayıs, Kocaeli Üniversitesi, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (2008a) Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 26981, 7 s. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı (2008b) Atık Elektrik Elektronik Eşyaların (AEEE) Kontrolü ve Yönetimi Yönetmeliği, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı (taslak halinde). Theo, L. (1998) Integrated Recycling of Nonferrous Metals at Boliden Ltd. Ronnskar Smelter, IEEE International Symposium on Electronics & the Environment, 4-6 Mayıs, s TÜBİTAK (1999) Türkiye Ulusal Enformasyon Altyapısı (TUENA) Anaplanı Sonuç Raporu, T.C. Ulaştırma Bakanlığı, TUENA Proje Ofisi, Ekim, 93 s. TÜİK (2004) Hanelerde Bilişim Teknolojileri Ekipman Durumu, 2004 yılı verileri. TÜİK (2005) Hanelerde Bilişim Teknolojileri Ekipman Durumu, 2005 yılı verileri. UNEP (2005) Minimizing Hazardous Wastes: A Simplified Guide to Basel Convention, Secretariat for the Basel Convention, United Nations Environment Programme (UNEP/SPC), 20 s.

18 114 E.Y. YAZICI, H. DEVECİ UNEP (2006) The Environment in the News, UNEP (United Nations Enviroment Programme), 11 Aralık, 59 s. Yüzal, S. (2006) Beyaz Eşya Sanayi, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME), 7 s. USEPA (2009) Statistics on the Management of Used and End-of-Life Electronics, epa.gov/epawaste/conserve/materials/ecycling/ manage.htm ( ). Zhang, S. ve Forssberg, E. (1998) Mechanical Recycling of Electronics Scrap - The Current Status and Prospects, Waste Management & Research, 16/2: USGS (2001) Obsolete Computers, Gold Mine or High-Tech Trash? Resource Recovery from Recycling, USGS (US Geological Survey), Fact Sheet, Temmuz, 4 s. Uzelli, R. (2008) Ayda 1 Milyondan Fazla Cep Telefonu Satılıyor, news/ asp (25 Ocak 2008). Zhang, S., Forssberg, E., Houwelingen, J. van, Rem, P. ve Wei, L-Y. (2000) End-of-life Electric and Electronic Equipment Management Towards the 21st Century, Waste Management & Research, 18: Widmer, R., Oswald-Krapf, H., Sinha-Khetriwal, D., Schnellmann, M. ve Böni, H. (2005) Global Perspectives on E-waste, Environmental Impact Assessment Review, 25: Wilson, R.J., Veasey, T.J., Squires, D.M. (1994) The Application of Mineral Processing Techniques for the Recovery of Metal from Post-Consumer Wastes, Minerals Engineering, 7/8: Yang, G. (1993) Environmental Threats of Discarded Picture Tubes and Printed Circuit Boards, Journal of Hazardous Materials, 34/2: Yazıcı, E.Y. ve Deveci, H. (2009) E-atıklardan Metallerin Geri Kazanımı, Madencilik Dergisi, 48/3:3-18. Yılmaz, E. (2006) Elektrikli ve Elektronik Atıkların Geri Kazanımı ve Muğla İli Pilot Proje Uygulaması, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Sakarya Üniversitesi.