Mesleki-Ieknik Eğitimin Gelişmesi ve Kooperatif Eğitim Yaklaşımı

Transkript

1 Mesleki-Ieknik Eğitimin Gelişmesi ve Kooperatif Eğitim Yaklaşımı Y. Doç. Dr. M. KÜ LAH ÇI (*) ÖZET : Kooperatif eğitim, yükseköğretimde kaynakların etkin kullanılm asını sağlayacak, fırsat ve imkân eşitliğini artıracak, insangücü-istihdam dengesini gerçekleştirebilecek, işlevsel ve üretime yönelik bir eğitim modelidir. Bu program, eğitim kurumu ile işyerlerinin (endüstrinin) işbirliğine dayalı, bireyin m esleki gereksinim i ve yetenekleri doğrultusunda hazırlanm ış denetim li bir programdır. 1. GİRİŞ : Eğitim, her meslek için gerekli bilgileri, ahlaki-manevi değerleri ve anlayışı geliştirm e am acını güden etkinlikler olarak yorum lanır. Eğitim in am acı, gençlere ve yetişkinlere içinde y aşa d ıkları toplumu etkileyen gelenekler ve düşünceler, kendi kültürleri ve başkalarının kültürleri, doğa yasaları üzerinde bir anlayış geliştirm ek ve iletişim de temel sayılan dilsel ve diğer becerileri kazandırm ak için zorunlu olan şartları sağlam aktır (1). Eğitim de bu am acı gerçe kle ş tirmek için çevre ile işbirliğine gidilm esi ve bu yöndeki çabaların desteklenm esi gerekir. Eğitim ci için sorun, bu çevrenin öğrenme-öğretme için uygun biçimde düzenlenmesidir. Bu da çevreyle birey arasında söz konusu çeşitli etkileşim boyutlarının eğitim hedefleri doğrultusunda organize edilm esi ve yönlendirilm esini gerekm ektedir (2). M esleki eğitiminde bu, ancak okul-endüstri işbirliğine dayalı kooperatif eğitim program ı ile gerçekleştirilebilir. 2. K O O PE R A T İF EĞİTİM YAKLAŞIM I : Yükseköğretim le ilgili incelem e ve değerlendirm eler, bugün ekonomik, sosyal ve kültürel s is tem içinde yükseköğretim kurum larının yerlerinin değişm esi yönünde yeni bir dinamik eğilim olduğu varsayım ını kanıtlar niteliktedir. A yrıca bu kurum ların bulundukları bölge ya da yakın çevrelerinin ge lişm esindeki işlevlerin değişm ekte olduğunu gösterm ektedir (3). Ger- (*> Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yapı Eğitimi Bölümü Başkanı. 9

2 çekten, bugün yükseköğretim giderlerinin sürekli olarak artm ası; ge leneksel üniversitenin kalabalık ve pahalı olması; çoğunluğa u la ş maması gibi nedenler, günümüz üniversitesinin yapısında ve öğretim uygulam alarında değişim i zorunlu kılm aktadır (4). Günüm üzde eğitim kurum larına olan talep giderek yoğunlaşm aktadır. Eğitim sistem inin, artan öğrenci talepleri ile endüstrinin g e lişmekte olan teknik insangücü istem ine cevap verebilm esi, çevre o la naklarının optimum düzeyde işe konmasını gerektirmektedir. Diğer bir deyişle, eğitim kurum lan ile iş dünyası arasında uyumlu bir köprü kurmak, bir zorunluluk haline gelm ektedir. Bu ise kooperatif e ğ i tim» program ları ile çözüm lenebilir (5). Kooperatif m esleki eğitim (Cooperative Vocational Education), yükseköğretim de kaynakların etkin kullanılm asını sağlayacak, fırsat ve imkân eşitliğini artıracak, insangücü-istihdam (istem/sunu) dengesini gerçekleştirebilecek, işlevsel ve üretime yönelik bir eğitim m o delidir. Ülkemizde üniversite-sanayi işbirliği olarak da bilinen bu tür program ların temeli, eğitim kurumu ile işyerlerinin karşılıklı işb irliğ i ne dayanm asıdır. Kooperatif eğitim, öğrencilerin (bireyin) m esleki gereksinimi ve yetenekleri doğrultusunda hazırlanm ış denetimli bir programdır. Bu eğitim i okul sistem i ile istihdam sistem inin belirli bir esasa dayalı olarak ortaklaşa yürüttükleri, iş ve eğitimi kaynaştıran denetim li bir eğitim planı olarak da tanım lam ak mümkündür. K ooperatif m esleki eğitim, geleneksel m esleki ve teknikeğitim yöntem lerine karşı bir alternatif olarak teori ile uygulamayı bütünleştirme am acını taşım aktadır. Böylece öğrenciyi güdüleme, sosyal çevre te mini ve okuldan hayata geçiş sağlam a yönünden gerekli görülm ektedir (5-6). 2.1 KOOPERATİF M ESLEKİ EĞİTİM İHTİYACI : Bireylerin topluma karşı olan sorum luluklarından biri de. üretime katılm aktır. Dem okratik bir anlatış içinde eşit eğitim fırsatından yararlanarak bireyin ekonomik bağım sızlığına kavuşturulm ası gerekir. Mesleki-teknikeğitim e ve giderek kooperatif m esleki eğitim e olan toplum sal gereksinim. bireyin toplum sal etkinliklere katılm asının doğal bir son u cu dur. Bu katılm anın (işbirliğinin) etkili bir şekilde gerçekleştirilebilm e si mutlu bireyleri ve huzurlu bir toplumu da beraberinde getirecektir (7). Kırsal kesimden kentlere göçeden yetişkinlerin neden olduğu hızlı kentleşme, m esleki eğitim e olan gereksinim i giderek artırm aktadır. Ayrıca gelişen teknolojinin, değişen toplumsal koşulların eğitim düzenine de yansım ası kaçınılm az bir olgudur. Eğitim düzeninin için 10

3 de bulunduğu durumu saptam ak için kolaylıkla çoğaltılabilecek bir dizi soru, ölçüt olarak kullanılabilinir. Günümüz eğitim sisteminin ürettiği kişiler sürekli yenilikler içindeki sanayide, meslek dallarında, kamu görevlerinde iş bulabiliyor, işlerine uyum sağlayabiliyorlar mı? Nihayet, kişiler ne tür eğitim istiyor? En verimli sonuçlara u laşabilmek için mesleğe yönelik eğitim programlarının nasıl hazırlanm ası gerekir? K ısacası, eğitim düzeninin kendini yenilem esi için neler ya pılm ası gerekir? (8) Bu ve benzeri soruların cevapları, eğitim in devlet politikası olarak benim senmesine, eğitim cilerle uygulayıcıların iş birliğine bağlı olarak verilebilir. Türk eğitim ine hizmet edenlerin «teşhis» lerine göre; «programlarda çevresinin ve kendisinin sorunlarını saptayabilen ve çözüm yollarını üreten kendisini yenileyebilen, üretici, tek başına karar verebilen sağlıklı ve mutlu öğrenciler yerine; sessiz,... ama hayata uyum sağlayam ayan ruh sağlığı bozuk öğrenciler yetiştirdiğimizin farkına belkide varamamışız.» (9). Yukarıdaki eleştirilere istihdam sektörü de büyük ölçüde katılarak, teknik beceriye sahip orta ve üstdüzeyde yetişm iş eleman ge reksiniminin büyük boyutlara ulaştığını haber vermektedir. Tüccar ve S a n ayicile r Derneği nden Hurşit Şahsuvar, teknikeğitim e olan ge reksinim i şöyle dile getiriyor: M eslek eğitimine yeterince önem verilmiyor. Klasik liseyi bitirenler. Üniversiteye koşuyorlar. Burada fazla bir şey öğrendikleri söylenemez. Çünkü, torna tezgahını tanımayan birçok m ühendisle karşılaştık. Sanayici, işine yarayan m ühendise iş verir. O ysa bir m ühendisin eğitim i için m ilyonlarca lira para harcanıyor. Bunların boşa gitmemesi için, eğitimin daha bilimsel esaslara oturtulm ası gerek (10). Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği nden Ali Koçman, özel sektörün gereksinim ini belirterek, devletin yardım ını istemektedir. Bilgi ve kültür boşluğu olan yükseköğrenim mezunu gençlerin faturasını özel sektör ve devlet çok ağır biçimde ödüyor. Genç nüfusun sorunları, Türkiye nin bir numaralı sorunudur. Devlet üniversite mezunu genci işe alırken fazla titiz davranm ı yor. Bu yüzden ödediği fatura çok daha ağırdır. Ancak işi bilen teknik a ra ç ve gereçleri tanıyan gençler, iş hayatına uyum g ö s terebilirler. Üniversite, sanayi ve iş hayatı arasındaki bağlar çok zayıftır. Devletin araya girerek, işbirliğini sağlam tem ellere oturtması gerekir (10). 11

4 Birleşm iş M illetler Kalkınma Programı (UNDP)'nın İstanbul'da düzenlediği «Kalkınm ada İnsan Boyutu» konulu yuvarlak m asa toplantısında bir konuşma yapan Koç Holding Yönetim Kurulu Başkanı Rahmi M. Koç, büyük bir hızla gelişen sanayim izin modern biçim de yetişm iş üst, orta ve ilk kadem e işletm e yöneticisi sıkın tısı ç e k tiğini vurgulayarak, kalifiye ve iyi eğitim görm üş teknik personel s ı kıntısının devam ettiğini belirtm ektedir (11). Türkiye Kim ya Derneği nden Prof. Dr. A li Rıza Berkem, ülkem izde üniversite-sanayi işbirliğinin kurulmamasını da her iki tarafın da kusuru bulunduğunu belirterek, araştırm a-geliştirm e merkezlerinin önemine değinm ektedir: Türk sanayinin çağdaş teknolojiye ve ileri düzeyde bilimsel ve teknik araştırm alara şiddetle ihtiyacı vardır. Bu konuda ön cülük edecek kuruluşların başında üniversiteler ve araştırm a ve geliştirm e m erkezleri gelir... Ülkem izde de gerekli teknik bilgileri kendi ülkemizde üretmemiz milli ekonomimizin bağım sızlığı bakım ından şarttır. Bu bakım dan üniversite-sanayi işbirliği gereklidir (12). İstihdam sektörünün gecikm iş de olsa eğitimle ilgili sorunlara eğilm esi önem li bir gelişm edir. Bu sorunların tem elinde ça ğ d a ş m esleki ve teknikeğitim kavramı ve kapsamının gereği gibi anlaşılm ası ve bunun eğitim in her kadem esinde ve toplum un bütününde benim senmesi gereği yatm aktadır (7). Bu aşamada, kooperatif mesleki eğitim in tarihi gelişim inin kısaca incelenm esi yararlı olacaktır. 2.2 T A R İH S EL ÇİZG İLER : Kooperatif m esleki eğitim (üniversite-sanayi işbirliği), geleneksel eğitim sisteminden tamamen farklı bir yaklaşım la gelişm iş ülkelerde yaygın olarak uygulanm aktadır Eğitim ve öğretim ile çalışm aya aynı oranda zaman ayrılm asına ilk kez XIX. yüzyılda (1865) İngiltere'de başlanıldı. Fabrikada çalışm akta olan çocukların yarım gün okula devam ederek en az normal öğrenciler gibi eğitilmeleri zorunlu hale getirildi. Böylece çocukların yarı zam anlı olarak okulda eğitilm elerinin yanısıra, bedensel olarak dinlenmeleri de sağlanm ış oluyordu (5-13). İngiltere, günümüzde «Block Release, Sandvvlch Courses» ve «Part Time» adları altında kooperatif m esleki eğitim uygulam asını yaygın biçim de uygulam aktadır. Kooperatif mesleki eğitimin tarihi gelişim i içerisinde Cincinnati Ü niversitesi nin (Ohio, Am erika B irleşik Devletleri) özel bir yeri bulunmaktadır. Mühendislik Fakültesi Dekanı Prof. Herman Schneider, öğrencilerin okulda geçirdikleri sürenin bir bölümünü işyerlerinde. 12

5 gerçek üretim ortam ında geçirm elerinin daha iyi yetişm elerini sa ğ layacağına karar verdi. Prof. Schneider, çoğu m esleklerin etkili bir şekilde sınıfta öğretilm esinin mümkün olm adığına ve öğrencilerin pratik becerileri ancak işyerlerinde öğrenebileceğine inanmkta idi. Böylece yükseköğretim de ilk kez kooperatif eğitim uygulamaya konuldu (1906). Daha sonra (1924). «General Motors Institute» (Detroit. M ichigan) otomotiv sanayinde istihdam ettiği m ühendisler için endüstri içerisindeki ilk kooperatif m esleki eğitim programını gerçekleştirdi (5-14). O rtak sorum luluk anlayışına dayalı olarak değişik bilim ve öğretim alanlarında gerçekleştirilen bu tür programlar, II. Dünya Savaş ı ndan sonra süratle benimsendi ve çağdaş eğitim uygulamalarında yaygın olarak kullanılmaya başladı. Son yıllarda gençlerin bu tür programlara olan ilgisi büyük boyutlara ulaşmaktadır, örneğin, 1979 yılında, kooperatif m esleki eğitim programına öğrenci devam etm iş ve tüm A m e rika da (50 Eyalet) ö ğ rencilerin işyerlerinden k a zançları 1 milyar 46 milyon dolar olarak hesaplanmıştır. Bu rakam, her öğrencinin yılında asgari saat ücreti olan 2.90 dolardan, ders yılındaki herbir işgününde 3 sa at çalıştığı varsayılarak bulunm uştur (15). Tüm bu gelişm eler, kooperatif m esleki eğitim program larının eğitim sistem i içerisinde önemli bir potansiyel oluşturduğunu gösterm ektedir. Türk eğitim sisteminde okul-endüstri ilişkileri uzun bir geçmişe ve köklü bir geleneğe sahiptir. A ncak çağdaş anlam da bu uygulamanın ilk kez öğretim yılında yeniden ele alındığını görüyoruz. M illî Eğitim Bakanlığı ile Sümerbank Genel Müdürlüğü'nce onaylanan bir protokol gereğince M alatya Şehit Kem al ö z a lp e r S a nat Enstitüsü'nde kooperatif m esleki eğitime başlanmıştır. Enstitü bünyesinde açılan M ensucat Şubesi öğrencileri atelye ve meslek dersleri uygulam alarını Süm erbank M alatya Pam uklu S anayii fabrikasında hazırlanan kooperatif bir plana göre yürütmüşlerdir. Bu programın başarılı olarak uygulanması Süm erbank ın diğer illerdeki Sanat Enstitüleri ile de işbirliğine ortam hazırlam ıştır (16). Bu aşam ada M E B nın gerçekleştirdiği, «Mesleki ve Tekniköğretim Yüksek Danışm a Kurulu,» birinci toplantısı (4-6 M art 1968) kooperatif m esleki eğitim konusunun kapsam lı olarak tartışıldığı ilk c id di toplantıdır. Daha sonraki yıllarda yine M EB M esleki ve Teknik Öğretim M ü ste şa rlığ ın c a düzenlenen, «Endüstriyel M esleki ve T eknik Öğretim ile Sanayi ilişkileri Sempozyumu,» (19-20 Kasım 1975) kooperatif eğitim konusunun eğitim cilerle, işçi ve işveren tem silcileri 13

6 tarafından geniş boyutlarda tartışıldığı bir sempozyum olmuştur (5-16) öğretim yılında ülkemiz mesleki eğitim sisteminde önemli bir adım atılarak, bazı orta dereceli m esleki-teknik eğitim kurumlarımızda kooperatif mesleki eğitim programları «araştırma-geliştirme» çalışm alarına başlanıldı. M E B ile Ankara Ü niversitesi E ğ i tim (Bilimleri) Fakültesi'nin işbirliği ile «Okul-Sanayi Ortaklaşa (OSA- NOR) Eğitimi Projesi uygulamaya konuldu. O SAN O R Projesi iki sene sonra. «Mesleki ve Teknik Eğitim Projesi.» (METEP) adını alarak uygulama alanını genişletti. Halen yaklaşık 25 mesleki ve teknik lisede bu uygulama devam etmektedir (17-18). O SANOR ve M ETEP Projeleri'nin olumlu ve olum suz yanları ayrı bir araştırm a konusu olm asına karşın, yükseköğretim sistem im izde böyle bir uygulam aya g id ilmeden önce a lın acak önem li dersleri bulunm aktadır. 3. SO N U Ç ve ÖNERİLER : Ülkemizin en önemli sorunlarından birisinin «işsizlik» olduğu Devlet Planlam a Teşkilatı raporlarından ve diğer kaynaklardan anlaşılm aktadır. Resm i m akam lara göre 3,5 m ilyona ulaşan işsizliğin, hızlı nüfus artışı ve enflasyon oranlarının se y ri doğrultusunda artm aya devam edeceği anlaşılm aktadır. Bu g e lişmelere paralel olarak Türk yükseköğretim sistem i de çok yönlü s o runlarla yüklü bulunmaktadır. Bu sorunlardan önemli birisi, yüksek insangücünün istihdam ında karşılaşılan güçlüklerdir. S a yısa l büyümenin eğitimde kaliteyi giderek düşürdüğü, insangücü ve istihdam bazında alınan kararların ekonomik talebe uygun olmadığı bir dönem /aşanm aktadır (19). Kalkınm a planlarında dile getirilm iş olan, «mevcut üretim te k nolojisinin gerektirdiği tipte elem an yetiştirm e yetine, kullanım ı o l mayan akadem ik elem an yetiştirilm ekte olduğu...» biçim indeki y a r gıların günümüzde de geçerli olduğu görülm ektedir. C ok sayıda yükseköğrenim diplom asına sahip insan yetiştirm e anlayışı iie yapılan sınavlar, özellikle, istihdam ve eğitim in kalitesi sorunları dikkate a lınarak değerlendirilm elidir. Yukarıda kısaca özetlenen sorunların çözüm ünde yükseköğretim kurum lan ile istihdam sektörüne önem li görevler düşmektedir. Am e rikan sanayicisi Peter J. Ellim an a göre eğitim cilerle sanayicilerin am açları aynıdır, aynı olm ak zorundadır: Bu da İnsanların kapasitelerini (üretime katkılarını) m aksim um yapm aktır. Ellim an a göre endüstri. günümüzde nasıl yöneteceğini ve insanlarla uyum içerisinde nasıl çalışa ca ğ ın ı öğrenm iş elem anlara gereksinim duym aktadır (20). 14

7 Eğitim sistem im izin geliştirm ek zorunda olduğu işte budur. Bu nedenle; m esleki ve teknik eğitim in kurum sal tem ellerinin tanıtılıp benim setilm esi ve öncelikle istihdam sektörü ile işbirliğine önem verilmesi gerekm ektedir. Kooperatif m esleki eğitim program ları bu İşbirliğini sağlayan, bireyin mesleki gereksinimi ve yeteneklerine ağırlık veren çağdaş eğitim program larıdır. Kooperatif mesleki eğitim program larının öncelikle yükseköğretim kurum larım ız tarafından sanayinin yoğun olduğu bölgelerde uygulanm ası gerekir. Böylece eğitim planlam ası m erkezi olm aktan kurtarılacak, bölgesel gereksinim ve öncelikler gündeme getirilebilecektir. İşverenlerin m ezunlarda aradıkları özellikler üniversite-sanayi işbirliği ile saptanacak, ilgili m esleki becerilerin yanısıra gerçek üretim koşulları içerisinde yetişen gençler daha kolay istihdam edilebilecektir. Türkiye nin teknik ve bilimsel gelişmesinde İstanbul Teknik Ünlve rsitesl nin önem li görev ve sorum lulukları bulunm aktadır. Ü lkem i zin en eski yükseköğretim kurumu olarak, kooperatif mesleki eğitim program ını M arm ara B ö lg e si nde uygulamaya koyabilecek olan aklara sahiptir. Bu programın yaygınlaştırılm ası öncelikle kamu kurum lan (DPT. M EG SB, YÖK. T M M O B ve tüm KİT ler) ile istihdam sektörünün ortak çabaları ile mümkündür. Bu işbirliğinin sağlanm ası doğrultusunda tüm eğitim cilerin ve uygulayıcıların duyarlı olması ve eğitim sistem inin ekonomik verim lilik ilkesine dayanması gereğine inanm aları gereklidir. K A YN A K LA R (1) Titmus, C., Buttedahl, P., Ironside, D. ve Lengrand, P. (çev. F. Oğuzkan)- Yetişkin Eğitimi Terimleri. Ankara: Unesco Türkiye Milli Komisyonu (1985). (2) Alkan, C. Eğitim Ortamları (A- Ü. Eğitim Fakültesi Yaymlan No: 85) Ankara: Kalite Matbaası (1979). (3) OECD. Rclationships Between Higher Education and the Community (General Report). Paris: OECD (1978). (4) Alkan, C. Açık Üniversite: Uzaktan Eğitim Sistemlerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi. Ankara (1981). (5) Külahçı, M Yükseköğretim tçin Çağdaş Bir Model: Kooperatif Eğitimi. A. Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 17 (1) (1985). (6) Weleh, F G. Cooperative Education : A Review. Columbus, Ohio: The Ohio State University, National Çenter for Research in Vocational Education (1977). 15

8 (7) Külahçı. M. Meslekı-Teknik Eğitim ve Yetişmiş İnsangücünün İstihdamı. A. Ü. Eğitim Bii>mleri Fakültesi Dergisi. 16 (2) (1984). (8) Usluata, A- Mesleğe Yönelik Eğitim. (Cumhuriyet, 30 Nisun 1984, s- 8. (10) Barak, M. İşsizliğin Boyutu ve Çözüm Yollan. Bulvar Gazetesi, 14 Eylül 1083, s. 5. (11) Koç, R. -îş Arayan Çok Teknik Eleman Yok» Bulvar Gazetesi, 5 Eylül 1985, s. 5. (12) Berkem. A. R. Üniversite-Sanayi İşbirliği Milliyet. 8 Aralık 1982, s. 2- (13) Evans, R. N. Foundation of Vocational Education, Columbus, Ohio : Charles E. Merrill Publishing Company (1971). (14) Wilson, J. W. Historical Development. In Handbook of Cooperative Education. Associates, San Francisco ; Jossey-Bass Inc, (15) Kaya, Y- K. Amer'ka Birleşik Devletlerinde Mesleki-Teknik Eğitim (DPT, Sosyal Planlama Başkanlığı, Planlama Dairesi). Ankara (1983). (16) MEB. Endüstriyel Mesleki ve Teknik Öğretim ile Sanayi İlişkileri Semyumu (19-20 Kasım 1975). (17) Doğan. H. ve Akhun, î. Okul-Sanayi Ortaklaşa Eğitimi OSANOR PRO JESİ (Dönem Raporlan). Ankara A. Ü Eğitim Fakültesi Eğitim Araştırmaları Merkezi (1979). (18) Külahçı, M. (Editör). Mesleki ve Teknik Eğitim Sempozyumu (28-29 Nisan 1983). Ankara: A. Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları No: 126 (1983). (19) DPT. İnsangücü: Özel İhtisas Komisyonu Raporu (DPT: 1953; OtK: 303) Ankara (1983). (20) Elliman, P J. Critical Issues in Vocational Education: An Industrialist's Vlew. American Education. 20 ( 8) (1984). Eğitim, yoksullar için bir serm aye, zenginler için de bir faizdir. H. Mann 16