TOTAL KALÇA PROTEZİ UYGULANAN BİREYLERİN GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİNE YÖNELİK EVDE BAKIMDA KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER*** Semra AÇIKSÖZ*, Şenay UZUN**

Transkript

1 TOTAL KALÇA PROTEZİ UYGULANAN BİREYLERİN GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİNE YÖNELİK EVDE BAKIMDA KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER*** Semra AÇIKSÖZ*, Şenay UZUN** ÖZ Amaç: Bu çalışma Total Kalça Protezi (TKP) uygulanan bireylerin taburculuk ve evde bakım sırasında günlük yaşam aktivitelerini (GYA) gerçekleştirme durumları ve bakım verenlerin yaşadıkları güçlüklerin saptanması amacıyla tanımlayıcı olarak gerçekleştirilmiştir. Yöntem: Çalışma TKP ameliyatı uygulanan 36 birey üzerinde, araştırmacılar tarafından geliştirilen veri toplama formu ve GYA Skalası kullanılarak yapılmıştır. Bulgular: Bu çalışmada TKP uygulanan bireylerin tamamının taburculuk sırasında GYA larını gerçekleştirmede sorun yaşadıkları, taburculuk sonrası dördüncü haftadan itibaren GYA puanları artarken bakım verenin yaşadığı güçlük sayısının azaldığı, altı hafta boyunca bireylerin büyük çoğunluğunun GYA larından; banyo yapma, tuvalete gitme ve taşıma aktivitelerini tek başlarına yapamadıkları saptanmıştır. Ameliyat öncesi, taburculuk sırasında ve evde bakım aldığı haftalardaki GYA puanları arasındaki fark istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,05). Sonuç: TKP uygulanan bireylere ve onlara bakım verenlere, evde bakımda gerekli bilgi ve beceriyi kazandıracak eğitimin verilmesi ve kontrollü bir evde bakım süreci önerilmiştir. Anahtar Sözcükler: Total kalça protezi, evde bakım, günlük yaşam aktiviteleri ABSTRACT Examination Of Difficutıes Of Daily Living Activities During Homecare After Total Hip Prosthesis Purpose: This descriptive study was performed to determine the situation of daily life activities and difficulties in these activities as experienced by the patient and the caregiver during postdischarge home care in patients with THP. Method: The study sample consisted of 36 patients who had been performed THP replacement. In order to determine the situation of daily life activities and experienced difficulties by the patient and the care-giver GYA Scaleı and data collection form developed by investigators was used. Results: All patients had experienced difficulty during discharge. DLA scores for caretakers was increasing in 4-6th weeks, while the difficulties of caregivers was decreasing. However, the majority couldn t succeed DLA like bathing, toilet and carrying activities theirself. The difference in DLA before operation, at discharge and during homecare was significant (p<0,05). Conclusion: It is suggested that the caretaker and caregiver should be educated for acquiring knowledge and skill for homecare, a controlled process of homecare should be implemented. Key Words: Total hip prosthesis, homecare, daily living activity GİRİŞ Kalça eklemi vücut ağırlığına ve yüklenmelere maruz kalması, birçok hastalık ve travmadan kolayca etkilenmesi gibi nedenlerle insan vücudunun en çok yıpranan eklemlerinden biridir. Kalça ekleminin en sık rastlanan hastalık durumlarından birisi dejeneratif artrittir. İleri yaşa bağlı kemiklerde meydana gelen değişim, doğuştan kalça çıkığı, avasküler nekroz, romatoid artrit, enfeksiyon sekelleri ve kas-iskelet sistemi travmaları sonucu oluşan eklem zedelenmeleri dejeneratif artrit gelişmesine zemin hazırlamaktadır (Kozanoğlu ve Göncü, 1999). * Bil. Uzm. Yük. Hem., GATA Hemşirelik Yüksekokulu Hemşirelik Esasları AD, Ankara ** Yrd. Doç. Dr., GATA Hemşirelik Yüksekokulu Hemşirelik Esasları AD, Ankara *** I.Uluslararası Katılımlı Evde Bakım Kongresi nde sözel bildiri olarak sunulmuştur (6-8 Kasım 2006), İzmir 8

2 Açıksöz, Uzun Özellikle yaşlılarda sık görülen kronik hastalıkların başında gelen dejeneratif artrit, ciddi ağrı ve hareket kısıtlılığı şikayetlerine yol açabilmektedir (Çakmak, Aydın, Aktaş ve ark., 2004). Ortalama yaşam süresinin uzamasıyla birlikte artan yaşlı nüfusta, hastalığa bağlı olarak yaşanan bu ağrı ve fiziksel fonksiyon bozukluk durumu giderek daha önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır (Jackson, 1994; Katz ve Mahomed, 1996; Katz, 2006). Kalça eklemindeki dejeneratif değişikliklere bağlı olarak eklemin normal fonksiyonunu yapamaması, şiddetli ağrı ve hareket kısıtlılığı bireylerin yürümesini, uykusunu ve diğer günlük yaşam aktivitelerini etkileyerek, erken dönemde günlük yaşamdan uzak kalmalarına neden olmaktadır. Bu durum sosyal ve ekonomik birçok sorunu beraberinde getirmekte ve hayatı zorlaştırmaktadır. Bu sorunları yaşayan bireylerin günlük yaşam aktivitelerini eklem hareketlerindeki kısıtlılıklardan ve ağrıdan uzak, sağlıklı bir şekilde sürdürmelerini sağlamak ve yaşam kalitesini yükseltmek amacıyla Total Kalça Protezi (TKP) ameliyatı uygulanmaktadır (Bilgici, Kuru, Gündüz ve ark., 2000; İnal, Subaşı, Mungan ve ark., 2003; Katz ve Mahomed, 1996; Slavica, Zotovic, Luka ve ark., 2006; Telatar ve Özcebe, 2004). Yapılan çalışmalar, osteoartritli bireylerde bu ameliyatların ağrıyı azaltmada, fonksiyonların düzeltilmesinde etkili bir yöntem olduğunu doğrulamaktadır (Bachmeier, March, Cross ve ark., 2001; Jones, Voaklander, Johnston ve ark., 2000; Knutsson ve Bergbom, 1999). Tüm cerrahi girişimlerde olduğu gibi TKP ameliyatının da bireylerin hastanede kalış süresini, fiziksel uyumunu, yaşam kalitesini etkileyebilecek erken veya geç dönem komplikasyonları vardır (Şanlı, Kayalı, Ağuş 2003). Bu komplikasyonlar ameliyat sonrası dönemde hastane koşullarında uygun bakımla büyük ölçüde önlenebilmektedir. Taburculuk sonrası dönemde geç komplikasyonlar açısından risk devam ettiğinden, bireylerin evde bakımları oldukça önemlidir. TKP sonrası herhangi bir komplikasyon gelişmemişse hastalar 5-10 gün içerisinde taburcu olmaktadırlar (Black ve Jacobs, 1997). Ülkemizde sistemli bir taburculuk planlamasının ve evde bakım hizmetinin bulunmamasının sonucu olarak, hasta bireyler ve aileleri evde çözümleyemedikleri birçok sorunla karşılaşmakta, her defasında tekrar hastaneye başvurma gereksinimi duymakta ve hastaların bir kısmı gelişen komplikasyonlar nedeniyle hastaneye tekrar yatırılmaktadır. Fortın ve Clarke (1999) yaptığı çalışmada eklem protez ameliyatlarından sonra evde bakımın daha çok hizmeti verenlerin bakış açısıyla şekillendiğini, hastaların ve onlara bakım verenlerin evde bakım gereksinimlerinin karşılanmadan ve düzenlenmeden taburcu edildiğini belirtmişlerdir. Evde bakım, hasta birey ve bakım verenler için güçlüklerin yaşandığı bir geçiş dönemidir. Bu dönem rol, ilişki, davranış, beceri ve ihtiyaca yansımaktadır (Showalter, Burger, Salyer, 2000). TKP ameliyatı sonrası hasta bireyler bağımlı olma, üretkenliğini yitirme, iyileşememe korkuları, günlük yaşama uyum sağlayamama, aile içi ve toplumsal rollerini yerine getirememe, ağrı hissetme korkusu gibi olumsuz duyguları yaşamaktadırlar. TKP uygulanan bireylerin hareketsizlik ve ağrı olmadan eski günlük yaşamına dönme ve yeniden bağımsız olma, eski gücüne kavuşma konusunda endişeleri vardır ve birey için kritik olan bu dönemde uygulanacak bakım önemlidir. TKP ameliyatı sonrası iyileşme ve yeniden uyum sürecinde hastaya bakım verenlerin desteği ise bu açılardan oldukça önemlidir. İstenilen sonuçlara ulaşma, bireyin ve bakım verenlerin iyileşme süreciyle ilgili gerçekçi beklentilere ve evde bakım konusunda yeterli bilgiye sahip olmaları ve bakıma katılmaları ile gerçekleşecektir (Coeling, Biordi, Theis, 1999; Loft, Mcwilliams, Ward-Griffin, 2003; Mauer, Abrahams, Arslanian ve ark., 2002). TKP ameliyatı sonrası bireylerin ve onlara bakım verenlerin ihtiyaçlarını ve bunların karşılanmamasından doğan sıkıntıları inceleyen hemşirelik araştırmaları oldukça sınırlıdır. TKP uygulanan bireylerin komplikasyonlar açısından risk altında olduğu ve iyileşme süreci açısından kritik olan ameliyat sonrası özellikle altı haftalık dönemde, bireylerin ve onlara bakım verenlerin yaşadıkları güçlüklerin bilinmesi, bakım gereksinimlerinin saptanması, hasta ve aile merkezli bakımın planlanması açısından önemlidir (Knutsson ve Bergbom, 1999; Showalter, Burger, Salyer, 2000). Bu nedenle çalışma; TKP uygulanan bireylerin taburculuk sonrası evde bakımları sırasında GYA larını 9

3 gerçekleştirme durumları ve bakım verenlerin yaşadıkları güçlükleri saptamak amacıyla yapılmıştır. YÖNTEM Evren ve Örneklem Tanımlayıcı olarak planlanmış olan bu çalışmanın evrenini, bir yıl içerisinde GATA Ortopedi Kliniği nde TKP ameliyatı uygulanan bireyler oluşturmaktadır. Araştırma Şubat-Haziran 2006 tarihleri arasında yapılmıştır. Araştırmanın örneklemini bu tarihler arasında GATA Ortopedi Kliniği nde TKP ameliyatı uygulanan ve amaçlı örneklem yöntemi ile evren arasından araştırmaya dahil olma kriterlerine uyan 36 birey oluşturmuştur. Araştırmaya dahil olma kriterleri 45 yaş ve üzerinde olmak, bilinci yerinde olmak, iletişim kurabilmek, araştırmaya katılmayı kabul etmek şeklinde belirlenmiştir. Kurum Etik Kurulu tarafından onaylanan çalışmaya katılan bireylere araştırmanın amacı ve içeriği hakkında bilgi verilmiş ve katılımları için yazılı onamları alınmıştır. Veri Toplama Araçları Çalışmanın verileri, araştırmacılar tarafından ilgili literatür incelenerek geliştirilen veri toplama formu ve Katz ve arkadaşları (1963) tarafından geliştirilen GYA Skalası kullanılarak elde edilmiştir. GYA Skalasının Türkçe tercümesi Yardımcı (1995) tarafından yapılmıştır. Altın (2006) çalışmasında ölçek geçerlilik katsayısını (αcronbach) 0.84 olarak saptamıştır (Altın 2006, Yardımcı 1995). Formlar birey ve ailesiyle görüşme yoluyla ve klinik hasta dosyasından yararlanılarak doldurulmuştur. Çalışmanın ön uygulamasından sonra gerekli düzeltmeler yapılmış ve veri toplama formuna son şekli verilmiştir. Veri toplama formu; bireylerin sosyodemografik özellikleri, ameliyat öncesi sağlık durumu, bakımına yardımcı bireylerin özellikleri, taburculuk öncesi eğitim alma durumu ve evde bakıma yönelik verileri içeren dört bölümden oluşmuştur. Katz ve arkadaşları tarafından geliştirilmiş olan Günlük Yaşam Aktiviteleri Skalası (GYAS) beslenme, giyinme, banyo yapma, tuvalete gitme, hareket etme ve kontinans gibi temel günlük yaşam aktivitelerini içermektedir. Toplam 6 sorudan oluşmakta olan Katz ın günlük yaşam aktiviteleri skalası cevap seçenekleri bireyin aktiviteleri gerçekleştirip gerçekleştirememesine göre iki sınıfta toplanmıştır: evet/gerçekleştirebiliyor(1), hayır/gerçekleştiremiyor(0) şeklinde puanlanmıştır. Skala 6 ifadeden oluştuğu için toplam puan 0-6 arasında değişmektedir. Toplam n yüksek olması bireyin günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirebildiğini göstermektedir. Bireyin skaladan 5-6 puan alması GYA gerçekleştirebildiğini, 3-4 puan elde etmesi orta derecede bozukluğu, 2 nin altında puan elde etmesi ciddi derecede bozukluk olduğunu ifade etmektedir. GYAS bireylerin hastaneye yatışında, taburculuk sırasında ve taburculuk sonrası; literatürde komplikasyonsuz iyileşme için bakımın önemli olduğu vurgulanan altı hafta boyunca bireyler ve bakım verenleri ile haftada bir kez görüşme yoluyla toplanmıştır. Verilerin değerlendirilmesinde SPSS paket programında yüzdelik hesaplaması, Kruskal Wallis Varyans analizi, Mann-Whitney U Testi, Freidman Wilcoxon Eşleştirilmiş iki örnek testi kullanılmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan TKP uygulanan bireylerin ve bakım verenlerin sosyodemografik özellikleri incelendiğinde; Bireylerin çoğunlukla yaş grubunda (%30,6), kadın (%80,6), ilkokul mezunu (%36,1), ev hanımı (%80,6) oldukları ve tamamının çalışmadığı ancak sosyal güvencelerinin bulunduğu belirlenmiştir. TKP uygulanan bireylere bakım verenlerin sosyodemografik özellikleri incelendiğinde; bakım verenlerin yaklaşık yarısına yakınının yaş grubundaki (%47,2) bireylerin oluşturduğu ve çoğunlukla da bakımın hastanın çocukları (%36,1) tarafından verildiği, eğitim düzeylerinin ise lise (%25.0) ve üniversite (%25,0) ağırlıklı olduğu izlenmiştir. Bakım verenlerin mesleğini %36,1 oranıyla memurluğun oluşturduğu fakat % 66,7 sinin şu an çalışmadığı belirlenmiştir. TKP uygulanan bireylerin ve onlara bakım verenlerin % 63,9 unun birlikte yaşadıkları belirlenmiştir. TKP uygulanan bireylerin ve bakım verenlerin sağlık durumlarına ilişkin özellikler incelendiğinde; TKP uygulanan bireylerin %44,4 ünün görme ve %41,7 sinin işitme sorunu yaşadıkları belirlenmiştir. Bireylerin %41.7 sinin başka bir sağlık sorunu olmadığı, %58,3 ünün ise kronik metabolik hastalıklara sahip oldukları belirlenmiştir. Bireylerin %55,6 sı yürümeye yardımcı alet olarak baston kullanmaktadır. Bireylerin çoğunluğunun fizik muayene bulgularının Haris Kalça Skorlama Sisteminde orta (%33,4) ve kötü (%47,2) gruplarında yer aldığı izlenmiştir. Ağrı, fonksiyon, deformite ve hareket 10

4 Açıksöz, Uzun genişliğinin sorgulandığı Haris Kalça Skorlama Sistemi (HKS) 100 puan üzerinden değerlendirilmekte buna göre de puan çok iyi, puan iyi, puan orta, 70 ve altındaki puanlar kötü olarak sınıflandırılmaktadır. TKP uygulanan bireylere bakım verenlerin sağlık durumları incelendiğinde; bakım veren bireylerin %52,8 i herhangi bir sağlık sorunu olmadığını, geriye kalan %47,2 ise ağırlıklı olarak eklem ağrısı sorunu yaşadıklarını belirtmişlerdir. TKP uygulanan bireylerin ve bakım verenlerin taburculuk eğitimi alma durumları incelendiğinde; TKP uygulanan bireylerin % 75,0 i ve onlara bakım verenlerin %52,8 inin taburculuk eğitimi aldığı, bu eğitimin konusunu rehabilitasyon sürecinde uygulanacak egzersiz programının (%100) oluşturduğu ve eğitimin fizyoterapist (%100) tarafından verildiği belirlenmiştir. Taburculuk eğitimi başlığıyla verilen egzersize yönelik eğitimin yalnızca bakım veren bireylere verilme oranı %36,8 iken hasta bireylere verilme oranı ise % 29,2 dir. Ameliyat sonrası erken dönemde, hasta birey ve ona bakım veren bireyin birlikte ele alındığı eş zamanlı yürütülen bir egzersiz eğitim programının uygulanmadığı belirlenmiştir. Tablo 1 de TKP uygulanan bireylerin GYA puanları dağılımı gösterilmiştir. TKP uygulanan bireylerin preoperatif dönemde %38,9 u GYA gerçekleştirirken ciddi derecede sorun yaşarken, %44,4 sı sorunsuz olarak GYA gerçekleştirebilmektedir. Preop dönemde GYA n beklenenden yüksek değerler almış olması, bireylerin bakımlarını sürekli bakım veren olmamasından dolayı, zorunlu olarak yardım almadan gerçekleştirmiş olmaları nedenini akla getirmektedir. Taburculuk döneminde bireylerin tamamı GYA larını gerçekleştirirken ciddi derecede sorun yaşamaktadırlar. Bu durumun taburculuk sonrası 1. haftada da devam ettiği belirlenmiştir. Takip yapılan sonraki haftalarda da özelliklede 4. haftadan itibaren TKP uygulanan bireylerin GYA gerçekleştirirken yaşadıkları güçlüklerin azaldığı dolayısıyla da GYA puanlarının arttığı belirlenmiştir. Tablo 1. TKP Uygulanan Bireylerin GYA puanları Dağılımı (n=36) Preop* Tbc** 1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta GYA puan n % n % n % n % n % n % n % n % , , , , , , , ,8 3 8,3 6 16,7 8 22, , , ,8 3 8,3 5 13,9 6 16,7 Takip yapılan haftalarda TKP uygulanan bireylerin büyük çoğunluğunun GYA larından; banyo yapma, tuvalete gitme ve taşıma aktivitelerini tek başlarına yapamadıkları ve yardıma ihtiyaç duydukları saptanmıştır (Tablo 2-3). Tablo 2. TKP Uygulanan Bireylerin Gerçekleştiremedikleri GYA nın Dağılımı (n=36, birden fazla yanıt vardır) Preop* Tbc** 1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta GYA n % n % n % n % n % n % n % n % Banyo yapma Giyinme Tuvalete gitme Taşıma Kontinans Beslenme

5 Tablo 3: TKP Uygulanan Bireylerin Yardımla Gerçekleştirdikleri GYA nın Dağılımı (n=36, brden fazla yanıt vardır) Preop* Tbc ** 1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta GYA n % n % n % n % n % n % n % n % Banyo yapma Giyinme Tuvalete gitme Taşıma Kontinans Beslenme Bakım veren bireylerin GYA alanlarında yaşadıkları güçlüklerin sayısını gösteren Tablo 4 de, preop dönemde 0-2 alanda güçlük yaşayanların çoğunlukta olduğu (%69,4), taburculuk ve 1.haftada 5-6 alanda güçlük yaşandığı, 2. haftada 3-4 alanda güçlük yaşayanların sayısının çoğunlukta olduğu (%52,8), 3. haftadan itibaren de 0-2 alanda güçlük yaşayanların sayısının artış gösterdiği izlenmiştir. TKP uygulanan bireylerin GYA puan dağılımlarını gösteren Tablo 1 ile Tablo 4 ü birlikte değerlendirecek olursak; preop dönemde bireylerin çoğunluğunun GYA gerçekleştirirken aldıkları puan(5-6) (%44,4) ile bakım verenlerin çoğunluğunun yaşadığı güçlük sayısı (0-2) (%69,4) arasında negatif yönde bir ilişkinin olduğu saptanmıştır. Takip yapılan diğer haftalarda da bireylerin aldıkları GYA puanları (özellikle 4,5,6. hafta) ile bakım veren bireylerin yaşadığı güçlük sayısı arasında bu yönde bir ilişkinin olduğu saptanmıştır. Tablo 4. TKP Uygulanan Bireylere Bakım Verenlerin GYA Alanlarında Yaşadıkları Güçlük Puanının Dağılımı (n=36) GYA Güçlük Preop* Tbc ** 1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta n % n % n % n % n % n % n % n % ,4 9 25,0 4 11,1 8 22, , , , , ,8 7 19, , , , ,8 5 13,9 3 8, , , ,0 9 25,0 3 8,3 2 5,6 3 8,3 2 5,6 Tablo 5 de TKP uygulanan bireylerin yaş ve fizik muayene bulguları ile GYA puanları karşılaştırılmıştır. Yaş ile takip yapılan haftalardaki GYA puanları arasındaki fark istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Farkın; ile yaş grubu arasında 1.hafta (p=0,038,x 2 =8,401), 3. hafta (p=0,033, X 2 =8,713) ve 4.haftalarda (p=0,015, X 2 =10,506); ve yaş grubu arasında taburculuk haftası (z=2,028 p=0,043), 1.hafta (z=2.530, p=0,011), 2.hafta (z=2,671, p=0,008), 3.hafta (z=2,189, p=0,029), 4.haftalarda (z=2,376, p=0,017) ; ve yaş grubu arasında 2.hafta da olduğu (z=1,963, p=0,050) ve ve yaş grubu arasında 4.hafta da (z=2,060, p=0,039) olduğu saptanmıştır. Fizik muayene bulguları ile takip yapılan haftalardaki GYA puanları arasındaki fark istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,05). Fark taburculukta (p<0,001, z=5,313), 1.hafta (p<0,001, z=5,283), 2.hafta (p<0,001, z=4,991), 3.hafta (p<0,001, z=4,662), 4.hafta (p<0,001, z=3,362), 5.hafta (z=2,620, p=0,009), 6. haftalarda (p=0,039, z=2,066) anlamlı olduğu belirlenmiştir. Cinsiyet, eğitim, çalışma durumu, sağlık durumu, taburculuk eğitimi alma durumu ile takip yapılan haftalardaki GYA puanları arasındaki karşılaştırma, örneklem grubundaki sayıların yetersiz olduğundan dolayı yapılamamıştır. 12

6 Açıksöz, Uzun Tablo 5. TKP Uygulanan Bireylerin Yaş ve Fizik Muayene Bulgularının GYA Puanları İle Karşılaştırılması (n=36) GYA PUANLARI Yaş Preop* Tbc ** 1.Hafta 2.Hafta 3.Hafta 4.Hafta 5.Hafta 6.Hafta P=0,338 P=0.112 P=0.038 P=0.051 P=0.033 P=0.015 P=0.059 P=0.174 x 2 =3,386 x 2 =5,998 x 2 =8,401 x 2 =7,784 x 2 =8,713 x 2 =10,50 x 2 =7,457 x 2 =4,972 Fizik muayene bulguları P=0,257 Z=1,135 Z=5,313 Z=5,283 Z=4,991 Z=4,662 Z=3,362 Z=2,620 P=0,009 P=0,039 Z=2,066 Tablo 6 da TKP uygulanan bireylerin preop puanları ile taburculuk puanları ve taburculuk sonrasındaki 6 haftalık süreçteki puanları arasındaki fark istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,001 x 2 =141,867). Tablo 6. TKP Uygulanan Bireylerin Preop Puanları İle Taburculuk ve Sonrasındaki 6 Haftalık Süreçteki GYA Puanlarının Karşılaştırılması (n=36) Taburculuk 1.hafta 2.hafta 3.hafta 4.hafta 5.hafta 6.hafta Preop Z=4,970 Z=4,963 Z=4,566 Z=4,340 Z=3,495 Z=3,144 p=0.002 Z=2,617 p=0.009 TARTIŞMA Yapılan çalışmalarda dejeneratif artrit gelişimine neden olabilecek faktörler arasında yaş ve cinsiyetin önemli olduğu vurgulanmaktadır. İleri yaş ve kadınlarda dejeneratif artrit görülme sıklığının arttığı belirtilmektedir. Özellikle kadınlarda; menopoz sonrası dönemde östrojen eksikliğinin ve doğumsal kalça çıkığının sık görülmesinin, dejeneratif eklem hastalıklarına olan yatkınlığı arttırdığı bildirilmektedir (Çivi ve Tanrıkulu, 2000; Kozanoğlu ve Göncü, 1999; Loeser 2000; Seomun, Chang, Pyoung ve ark., 2006; Telatar ve Özcebe, 2004). Çalışma grubumuzu 45 yaş ve üzerinde, çoğunluğunu yaş grubundaki bireylerin oluşturması ve bunların da %86,6 sının kadınlardan oluşması, literatürde vurgulanan yaş, cinsiyet ve dejeneratif eklem hastalıkları arasındaki ilişki bilgisiyle uyumlu olarak görülmektedir. İnsan vücudun en çok yıpranan eklemlerinden biri olan kalça ekleminde yaşanan ağrı ve eklem hareketlerindeki kısıtlılıkların tedavisinde uygulanan TKP ameliyatı, maliyeti yüksek bir tedavi seçeneğidir (Bachmeier, March, Cross ve ark., 2001; Garbuz, Duncan, Masri ve ark., 2006; Jones, Voaklander,Johnston ve ark., 2000; Knutsson ve Bergbom, 1999). Çalışmamızdaki bireylerin tümünün sosyal güvencelerinin olması, sunulan bu cerrahi tedavi seçeneğini kullanabilmelerinde önemli bir faktör olduğu düşünülmektedir. Çalışmamızda, bireylerin ameliyat öncesi ve sonrası dönemde GYA larını gerçekleştirirken sorun yaşadıkları, bu sorunların taburculuk ve sonrasındaki birkaç haftada ciddi boyutlarda yaşandığı saptanmıştır. Bireyler taburculuk sırasında GYA larının tümünde ciddi derecede sorun yaşarlarken, taburculuk sonrası takip yapılan altı hafta boyunca ise çoğunluğunun GYA larından; banyo yapma, tuvalete gitme ve taşıma aktivitelerini tek başlarına yapamadıkları ve yardıma ihtiyaç duydukları saptanmıştır. Takip yapılan sonraki haftalarda, özellikle 4. haftadan itibaren TKP uygulanan bireylerin GYA gerçekleştirirken yaşadıkları güçlüklerin azaldığı dolayısıyla da GYA puanlarının arttığı saptanmıştır. Takip yapılan dördüncü, beşinci ve altıncı haftalarda GYA puanları artarken bakım verenin yaşadığı güçlük sayısı azalmıştır. Yapılan çalışmalarda TKP uygulanan bireylerin büyük çoğunluğunun ameliyat öncesi ve sonrasında GYA gerçekleştirirken zorluk yaşadıkları belirtilmektedir (Fortina, Carta, Gambera ve ark., 2005; Jones, Voaklander, Johnston ve ark., 2000). 13

7 Literatürde iyileşme döneminde GYA larının sürdürülmesinde aile desteğinden yararlanılmasının ve bakım verenin önemi vurgulanmaktadır (Coeling, Biordi, Theis, 1999; Knutsson ve Bergbom, 1999; Larsson, Larsson, Carlson, 2004; Showalter, Burger, Salyer, 2000). Çalışma grubumuzdaki bireylerin tamamının bakımında yardımcılarının olduğu, bunların yaklaşık yarısına yakınını eş ve çocukların oluşturduğu saptanmıştır. Çalışmamızdaki bakımdan sorumlu bireylerin yaklaşık yarısına yakınının yaş grubunda olması ve kas iskelet sistemi sorunları yaşaması, bakım verirken yaşadıkları güçlükleri artırıcı bir faktör olarak düşünülmektedir. TKP uygulanan bireylerin büyük çoğunluğunun bakım verenleriyle birlikte yaşaması ve bakım verenlerin %66,7 sinin çalışmıyor olması bakımı kolaylaştırıcı bir faktördür. Yapılan çalışmalarda, yaş ilerledikçe GYA gerçekleştirmede kısıtlılığın arttığı ve yaş ile GYA puan ortalaması arasında çok kuvvetli bir negatif ilişkinin olduğu saptanmış. Yaş ile takip yapılan haftalardaki GYA puanları arasındaki fark istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Farkın yaş grubu ve yaş grubu arasında daha belirgin olarak ortaya çıktığı saptanmıştır. Bu bulgu yaş ile GYA gerçekleştirme arasındaki literatürde de belirtilen negatif ilişkiyi destekler niteliktedir. GYA'ni yaştan sonra etkileyen bir diğer faktörde kronik hastalıklardır (Akgün, Bakar, Budakoğlu 2004; Çivi ve Tanrıkulu 2000; İnal, Subaşı, Mungan ve ark. 2003; Tel ve Tel 2006). Çalışma grubumuzun %58,3 ünün kronik hastalığa sahip olması, yarısına yakının görme ve işitme sorunu yaşaması ve yürümeye yardımcı cihaz kullanımı ve bireylerin çoğunluğunun fizik muayene bulgularının HKS (Haris Kalça Skoru) orta ve kötü gruplarında yer alması ameliyat öncesi ve sonrasında GYA lerini olumsuz olarak etkilediği düşünülen ve literatür bilgileriyle de uyumluluk gösterdiği saptanan bulgulardır. Fizik muayene bulguları ile takip yapılan haftalardaki GYA puanları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,05). Bu bulguda bizi fiziksel yetersizliklere bağlı olarak GYA llarının gerçekleştirilememesi bilgisine götürmektedir. Knutsson ve Bergbom (1999) çalışmalarında TKP ameliyatından sonra ilk 3 ay içinde hızlı bir iyileşmenin görüldüğünü belirtmektedirler. Kadınların erkek hastalara oranla daha geç iyileşme gösterdiği saptanmıştır. Ameliyat sonrasındaki dönemde gelişebilecek komplikasyonlar açısından bireyin risk altında olduğu ve iyileşme süreci açısından kritik olan ilk 6 haftalık dönem sonunda ağrıdaki azalma ve fiziksel fonksiyonlardaki iyileşmenin GYA larını gerçekleştirirken bireylere kaybettikleri bağımsızlıklarını tekrar kazandıracağı ve bununda yaşam kalitelerinin gelişmesinde önemli olduğu belirtilmiştir. Çalışmamızda bireylerin ameliyat öncesi, taburculuk ve sonrasındaki 6 hafta süresince değerlendirilen GYA'ları karşılaştırıldığında, ameliyat öncesi GYA puanları ile taburculuk sırasında ve evde bakıldığı haftalardaki puanları arasındaki fark istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur (p<0,001, X 2 =141,867). Takip yapılan 4.haftadan itibaren TKP uygulanan bireylerin GYA larını gerçekleştirirken yaşadıkları güçlüklerin azaldığı dolayısıyla da GYA puanlarının arttığı saptanmıştır. Fielden, Scott, Horne (2003) TKP ameliyatı sonrası bireylerin memnuniyet düzeylerini araştırdıkları çalışmalarında TKP'li hastalara uygulanacak ameliyat öncesi ve sonrasındaki eğitimin hastaların kendi bakımlarına katılımını sağlayarak, hastanın bu sürece uyumunu ve postoperatif iyileşme sürecini olumlu yönde etkilediğine dair bulgulara yer verilmiştir. Knutsson ve Bergbom (1999) çalışmalarında iyi bir taburculuk planlamasıyla bireylerin ve bakım verenlerin daha az sorunla karşılaştıklarını saptamışlardır. Erdil ve Özhan Elbaş (1997) bireylerin taburcu olduktan sonra evdeki yaşamını güvenli şekilde sürdürmesi için bilgilendirilmesi gerektiğini belirtmektedirler. Çalışmamızda planlı bir taburculuk eğitiminin verilmediği izlenmiştir. Ameliyat sonrası dönemde, kısıtlı bir sürede egzersize yönelik olarak verilen eğitimin hasta birey ve ona bakım veren bireyin birlikte ele alınmadan verildiği, ağırlıklı olarak da bakımın merkezinde yer alan bireylere değil bakım veren bireylere verildiği, bu durum bireylerin bakımlarına katılımlarını olumsuz etkileyecek bir faktör olarak düşünülmektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuç olarak; TKP uygulanan bireylerin taburculuk ve evde bakım sırasında GYA larını gerçekleştirme durumları ve bakım verenlerin yaşadıkları güçlüklerini araştırdığımız çalışmamızda, bireylerin ameliyat öncesi ve sonrasındaki dönemde GYA gerçekleştirirken sorun yaşadıkları, bu oranın taburculuk ve sonrasındaki birkaç haftada ciddi boyutlarda olduğu 14

8 Açıksöz, Uzun saptanmıştır. Takip yapılan altı hafta boyunca bireylerin büyük çoğunluğunun GYA larından; banyo yapma, tuvalete gitme ve taşıma aktivitelerini tek başlarına yapamadıkları ve yardıma ihtiyaç duydukları saptanmıştır. Dördüncü haftadan itibaren GYA ları gerçekleştirirken yaşanan güçlüklerin azaldığı ve GYA puanlarının arttığı, bakım verenlerin TKP uygulanan bireylerin tamamen kendilerine bağımlı olduğu ya da yardımla gerçekleştirebildiği bazı aktivitelerde güçlükler yaşadığı bulunmuştur. TKP ameliyatının öncesinde ve sonrasında planlı eğitimin yürütülmediği saptanmıştır. Araştırmadan elde edilen bu sonuçlar doğrultusunda; TKP uygulanan birey ve bakım verene, evde bakımda gerekli bilgi ve beceriyi kazandıracak, iyileşme süreciyle ilgili gerçekçi beklentilere sahip olmalarını sağlayacak resimli hasta eğitim rehberi ve görsel-işitsel araçlarla desteklenen planlı bireyselleştirilmiş eğitimin verilmesi ve kontrollü bir evde bakım süreci önerilmiştir. Cinsiyet, eğitim, çalışma, sağlık durumu, taburculuk eğitimi alma ile GYA arasındaki ilişkiyi ortaya koyacak daha geniş çaplı çalışmaların yapılması önerilmektedir. KAYNAKLAR Akgün S, Bakar C, Budakoğlu İ (2004) Başkent Üniversitesi Sağlık Kuruluşlarında Tedavi Görmüş 65 Yaş Üstü Hastaların Fiziksel ve Ruhsal Sorunları ile Günlük Yaşam Aktivite Durumlarının Değerlendirilmesi, Turkish Journal of Geriatrics,7(3);133. Altın M (2006) Alzheimer Tipi Demans Hastalarına Bakım Verenlerde Tükenmişlik ve Anksiyete, Uzmanlık Tezi, İstanbul, Haydarpaşa Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi. Bachmeier CJ, March LM, Cross MJ et al. (2001) Arthritis Cost and Outcome Project Group. A Comparison of Outcome in Osteoarthritis Patients Undergoing Total Hip and Knee Replacement Surgery, Osteoarthritis Cartilage, 9; Bilgici A, Kuru Ö, Gündüz Ö ve ark.(2000) Osteoartritli Yaşlı Hastalarda Ağrı ile Fiziksel ve Psikososyal Disabilite Arasındaki İlişki, Turkish Journal of Geriatrics, 3(1); 22. Black JM, Jacobs EM (1997) Medical Surgical Nursing; Clinical Management for Continuity of Care, 5th ed., Philadelphia, WB Saunders Co, s Coeling H, Biordi D, Theis S (1999) Discharge Teaching; Work Strategies of Patients and Families for Care in the Home, Orthopaedic Nursing, 18(2); 58. Çakmak B, Aydın F, Aktaş İ ve ark. (2004) Geriatrik Hastalarda Kas İskelet Sistemi Hastalıkları, Turkish Journal of Geriatrics,7(4);221. Çivi S, Tanrıkulu Z (2000) Yaşlılarda Bağımlılık ve Fiziksel Yetersizlik Düzeylerı ile Kronik Hastalıkların Prevalansını Saptamaya Yönelik Epidemiyolojik Çalışma, Turkish Journal of Geriatrics,3 (3): Erdil, F, Özhan Elbaş N (1999) Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği; Kas İskelet Sisteminin Cerahi Girişim Gerektiren Hastalıkları ve Bu Hastalıkların Tedavi ve Bakımı, III. Genişletilmiş Baskı Ankara, Tasarım Ofset, s Fielden J, Scott S, Horne G (2003) An Investigation of Patient Satisfaction Following Discharge After Total Hip Replacement Surgery, Orthopaedic Nursing, 22 (6);64. Fortın P, Clarke A, Lawrence J et al. (1999) Outcomes of Total Hip And Knee Replacement; Preoperative Functional Status Predicts Outcomes at Six Months After Surgery, Arhrıtıs& Rheumatısm, 42(8); Fortina M, Carta S, Gambera D et al. (2005) Recovery of Physical Function and Patient s Satisfaction After Total Hip Replacement (THR) Surgery Supported by a Tailored Guide- Book, Acta Bio-Medica De L ateneo Parmense, 76(3); Garbuz D, Duncan C, Masri B et al. (2006) Delays Worsen Quality of Life Outcome of Primary Total Hip Arthroplasty, Clinical Orthopaedics and Related Research, Lippincott Williams& Wilkins. İnal S, Subaşı F, Mungan S ve ark. (2003) Yaşlıların Fiziksel Kapasitelerinin ve Yaşam Kalitelerinin Değerlendirilmesi, Turkish Journal of Geriatrics,6(3); 95. Jackson M (1994) Discharge Planning; İssues and Challenges for Gerontological Nursing. A Critique of The Literature, Journal of Advanced Nursing,19; Jones CA, Voaklander DC, Johnston DW et al. (2000) Health Related Quality of Life Outcomes After Total Hip and Knee Artroplasties in a Community Based Population, J Rheumotol;27; Katz J, Mahomed N (1996) Revision Total Hip Arthroplasty; İndications and Outcomes, Arthrıtıs & Rheumatısm, 39(12); Katz JN (2006) Total Joint Replacement in Osteoarthritis, Best Practice&Research Clinical Rheumatology, 20(1); Knutsson S, Bergbom I (1999) An Evaluation of Patients Quality of Life Before, 6 Weeks and 6 Months After Total Hip 15

9 Replacement Surgery, Journal of Advanced Nursing,30(6); Kozanoğlu E, Göncü K (1999) Dejeneratif Eklem Hastalığı Rehabilitasyonu, Turkish Journal of Geriatrics, 2(2);71. Larsson W, Larsson G, Carlson S (2004) Advanced Home Care ; Patients Opinions on Quality Compared with Those of Family Members, Patient İnvolvement in Clinical Nursing, 13; Loft M, Mcwilliams C, Ward-Griffin C (2003) Patient Empowerment After Total Hip and Knee Replacement, Orthopaedic Nursing,22(1);47. Loeser RF (2000) Aging and Etiopathogenesis and Treatment of Osteoarthritis, Rheumatic Disease Clinics of North America, Geriatric Rheumatology, 26(3); Mauer K, Abrahams E, Arslanian C et al. (2002) National Practice Patterns for The Care of The Patient with Total Joint Replacement, 21(3); Seomun G, Chang S, Pyoung L et al. (2006) Concept Analysis of Coping with Arthritic Pain by South Korean Older Adults: Development of a Hybrid Model, Nursing and Health Sciences, 8; Showalter A, Burger S, Salyer J (2000) Patients and Their Spouses Needs After Total Joint Arthroplasty; A Pilot Study, Orthopaedic Nursing, 9(1);49-57,62. Slavica J, Zotovic M, Luka B et al. (2006) International 11; Assessment of Quality of Life of Patients with Total Hip Arthroplasty, American Journal of Physical Medicine& Rehabilitation, 85(3);288. Şanlı C, Kayalı C, Ağuş H (2003) Primer Artrozlu Olgularda Total Kalça Artroplastisi Uygulamalarımız, Ssk Tepecik Hast. Derg.; 13(2); Tel H, Tel H (2006) Evde ve Kurumda Yaşayan 60 Yaş ve Üzeri Bireylerin Günlük Yaşam Aktivitelerini Sürdürme ve Yalnızlık Yaşama Durumu, Turkish Journal of Geriatrics,9(1);34-40 Telatar G, Özcebe H (2004) Yaşlı Nüfus ve Yaşam Kalitelerinin Yükseltilmesi, Turkish Journal of Geriatrics,7(3); Yardımcı A.E (1995) İstanbul da Yaşayan Yaşlı Öğretmenlerin Sağlık Sorunlarının Günlük Yaşam Aktiviteleri ve Aletli Günlük Yaşam Aktiviteleri İle İlişkisi, Uzmanlık Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi. 16