SOSYAL (KAMUSAL) MALLARlN YENİDEN TANIMLANMASI GEREGİ

Transkript

1 Ekonomik Yaklaşım, Cift : 17, Sayı: 59, ss SOSYAL (KAMUSAL) MALLARlN YENİDEN TANIMLANMASI GEREGİ Mustafa DURMUŞ* Abstract Tlıe concept of public goods has evolved from its original national govenunent {eve{ supply formulation in 1950s to loca{ governnıellt level in 1960s and to global fevel in 1990s. In its original 1 static definition, a pure social good nıust have two distinctive properties at the same time : Non - rival consumption and non-excludability. These properties cause a market failure. Later on, Musgrave, Buclıanan, Tiebout, Sandler and Tsclıirlıart formulared the optimal sııpply co ndition for social goods at the loca{ governm.ent level. Finally, Kau!, Mendoza, Sandmo and a tlıers have drawn attention to the need for redefirring social goods by includir ıg the concepts of de facto publicrıess in the rfıeory and g/oba/ization of social goods as the benefits and costs have extended to all coı ıntries, peopfe and generations. In this study, so-calfed evalutian of the social goods' tlıeory is discussed. JEL Class : H 41, H 87 I. GİRİŞ: Sosyal mal olgusu son dönemlere kadar kamu ekonomisi literatüründe bir piyasa başarı s ı z lığı olarak ele alınmıştır ( Akalın, 2000 : 51 ). Yani, sosyal mallardış s allıklarıyla da birlikte - piyasalar tarafından optimal düzeyde üretilemezler. Eksik ya da fazla üretim biçiminde bir piyasa başarı s ı z lığı ortaya çıkar (Stiglitz, 2000: 129). Doç. Dr.. Gazi Üni versitesi iibf Maliye Bölümü Öğretim Üyes i.

2 66 Mustafa DURMUŞ Sokak aydınlatma lambası almak için markete gitmeyiz. Zira, sokakların aydınlatılması hizmetlerinin kamu tarafından yapılınası gerektiğine inanırız. Uygulamada kamunun milli savunmadan eğitime, emniyet ve asayiş hizmetlerinden itfaiye hizmetlerine kadar çok sayıda hizmet ürettiğini biliyoruz. O halde bir ınal ya da hizmeti sosyal ya da kamusal yapan özellikler nelerdir? (Örneğin milli savunma hizmetini otomobil ya da tekstil üretiminden ayıran nedir1) Bu tür mal veya hizmetlerin finansınanı nasıl sağlanır? Bu malların özel piyasalarda yeterince ve etkin bir şekilde üretilmesini engelleyen faktörler nelerdir? Sosyal malların optimal üretim düzeyi nasıl belirlenir? Bu sorular en az elli yıldır kamu ekonomistlerinin yanıtlamaya çalıştığı sorulardır. Hemen vurgulanmal ı dır ki, kamu sektörünün tüm üretimini sosyal mal ya da hizmet olarak nitelendirmek doğru değildir (Steiner, 1974: 248). Yani bir mal ya da hizmetin bedelinin kamunun cebinden ödenmesi onun sosyal mal olmasına yetmez. Böyle bir yanılgının temel nedeni sosyal malın, fiziki mallardan ziyade hizmetlerle ilişkilendirilmesidir. Sosyal mal tanımı/kavramı ile ilgili diğer bir sorun bu kavramın normatif açıklamalann dışında olmasıdır. Yani kavram malın ilişkilendirildiği hizmetin arzu edilebilirliği ya da edilemezliği konusunda her zaman açıklayıcı değildir. Örneğin nükleer savunma hizmeti geleneksel tanıma uygun bir sosyal bir malın tüm teknik/iktisadi özelliklerini taşır. Ancak, nükleer silahların arzu edilebilirliği, etkinliği ya da ahlaki/etik boyutları oldukça tartışmalıdır. Bu nedenle, geleneksel olarak sosyal mallar, yönetsel, fiziksel, normatif ya da finansal özelliklerinden ziyade teknikiiktisadi karakterleriyle tanımlanırlar. Sosyal malları tanımiayabilmek için onları özel mallarla kıyaslamak gerekir. Ekonomi kitapları özel malları tüketirnde rakip ve faydası ya da maliyetinden mahrum bırakılabilir /dışlanabilir, böylece de kişilere özel hale getirilebilir mallar olarak tanımlarlar. Üzerine mülkiyet ve özel mülkiyetten doğan haklar tesis edilebileceğinden, bu malların nasıl, ne kadar tüketilebileceği, nasıl kullanılacağı, alınıp satılabilmesi ya da değişime konu edilmesi sahiplerinin iradesine kalmıştır. Fiyatlandırılabildikleri için de piyasa mekanizmasınca alınıp, satılıp, kiralanabilirler (ekmek, ayakkabı, otomobil vs.). Diğer taraftan sosyal mallar/kamusal hizmetler, kamusal alanda üretilip arz edilirler, herkesin tüketimine açıktırlar, potansiyel olarak herkesi etkilerler. Yani sosyal mallar, tüketimlerinde birbirine rakip olmayan, faydaları ise tek tek kullanıcılarıyla sınırlı olmayan yani faydaları özelleştirilmeyen böylece de tüketim ve faydasından diğer bireylerin mahrum bırakılamadıkları; böylece de fiyatl anma sı mümkün olmayan, doğallık l a da piyasa başarısızlığı olarak karşımıza çıkarak piyasalarca tam ve etkin bir biçimde üretilemeyen ve sunulamayan mallardır

3 Sosyal (Kamusal) Mal/aru1 Yenide11 Ta llllllian masi Gereği 67 (Musgrave & Musgrave, 1980: 56-57). Bu yüzden de bu tür mal ve hizmetlerin sunumu ve bedellerinin ödenebilmesi için kamu harcamalan ve vergileri içeren piyasa dışı bir rnekanizmaya ihtiyaç vardır. Literatürde Samuelson'a atfen yapılan bir sosyal mal tanımı (Samuelson, 1954, 1955) -ki buna geleneksel ya da dar anlamda sosyal mal adını veriyoruziçinde bazı önemli ipuçları barındırır. Sosyal mallara sosyal 'o!m~ özelliklerini veren şey onların doğalarından kaynaklanan özelliklerdir. Bunlar, rakip olmama ve faydasından mahrum edilememe gibi teknik özelliklerdir. Bu tanım 1980'li yıllardan itibaren geliştirilmiş ve bu özelliklerinin yanı sıra toplumun o mal ve hizmetleri ele alış şekli ( ya da sosyal yapılanma-insan iradesi ) ve tesadüfierin etkileri de tanıma dahil edilmiştir (Kaul ve Mendoza, 2003: 80-81). Geleneksel tanımda sosyal mallar devlet tarafından üretilir döneminde devletin ekonomi içindeki belirleyici rolü, Keynesyen makro iktisadı düşüncenin egemenliği, merkezi planlama ile kaynak tahsisi, sosyal devlet anlayışı gibi faktörler sosyal malların devletçe üretilip sunulması ve vergilerle finanse edilmesi gerektiği fikrini egemen kılmıştır. Ancak yeni akımlar kamusal alanı yeniden ve daha geniş anlamda tanımiayarak devletin yanı sıra diğer aktörlerin ve piyasaların da bu sunumu yapabileceğini ; finansman biçiminiuse sadece vergileme olmaması gerektiğini savunmaktadırlar. Geleneksel sosyal mal teorisi, merkezi olarak daha ziyade ulusal çaptaki sosyal malları ele alırken ( Samuelson 1954, 1955) samasında sırasıyla (Buchanan, 1965 ), (Tiebout, 1990 ), (Sandler ve Tschirhart, 1980) gibi yazarlar "yerel sosyal mallar teorisini", ( Kaul ve Mendoza, 2003 ), ( Sandmo 2003 ) gibi yazarlar ise globalleşme sürecinde global sosyal mallar teorisini geliştirmişlerdir (Bu yazarların çalışmalarına ileriki bölümlerde değinilecektir). Yani yeni sosyal mal tanımlarına göre, sosyal malların bu iki orijinal özelliği zamana bağlı olarak değişebilir ve örneğin kamu bilinçli olarak, politik tercihlerle malların özel ya da kamusal alanda yer almalarını sağlayabilir. Böylece teknik özelliklerinin yanı sıra fiili olarak (de facto) tüketim ve faydalarından mahrum edilemeyen sosyal mallarla karşı karşıyayız (Kaul ve Mendoza,2003: 80-81). Ayrıca genişletilmiş yeni sosyal mal tanımı pek çok ulusal sosyal malın, küreselleşme nedeniyle fayda ya da zararlarının ülke sınırlarını aştığı, zengin, yoksul tüm gruplara ulaştığı hatta gelecek kuşaklan bile etkilediği gerçeğinden yola çıkarak "global sosyal mal" kavramını gündeme getirmiştir. Böylece üretim biçimleri, üretim yerleri, üretimine ve sunumuna karar verecek karar organları ve finansman biçimleri değişmekte ; ulusal, yerel ya da küresel bazda yeni modeller karşımıza çıkmaktadır (Sandmo, 2003:112).

4 68 Must(l{a DURMUŞ Il. SOSYAL MALLARlN TARİHSEL GELİŞİMİ Sosyal malların hikayesi devletlerin ekonomiye müdahaleleriyle özdeşleşmiştir. Özellikle de bu teorinin analitik alt yapısının oluşturulduğu Samuelson döneminde (l950'1er)- bu dönem devlet müdahalelerinin en yoğun olduğu dönem olduğundan - sosya! mal teorisi devletçi bir bakış açısına sahip olmuştur. Oysa bugün devletçi sunumdan, özel ve gönüllü sunuma ve çok aktörlü yetki kullanımına doğru bir gidiş söz konusudur. Desai gibi yazariara göre bu gidişat yeni ortaçağa ait özellikler göstermektedir (Desai, 2003: 63). Sosyal mal üretimi konusu bazı yazariara göre ortaçağa kadar uzansa da ekonomi literatüründe ilk kez 18.yy'da David Hume (Treatise of Human Nature, 1739 ) ve bundan otuz yıl sonra A. Smith tarafından ele alınmış, ancak teorik temel Samuelson'ca atılmıştır (1954, 1955)ı. Tarihe baktığımızda, bugün sosyalliği herkesçe kabul edilen ve kamuca sunulan mallar 13.yy-17.yy döneminde ya hiç sunulmuyorlardı ya da gönüllü ve özel faaliyetlerce sunuluyorlardı. Örneğin 13.yy-14.yy'da sağlık hizmetleri 1 hastane hizmetleri kilise ve vakıflarca sunuluyorlardı. Bu, genel olarak enfeksiyondan korunmak için de yapılıyordu. Nitekim ilk kamusal sanitasyon, karantina ve sağlık sertifikası gibi uygulamalara 1348'de Avrupa'da yayılan Kara Veba'nın önlenmesi için başlanılmıştır (Desai, 2003: 66). Anadolu'da benzer gelişıneler olmuştur. Selçuklular ve Osmanlıların ilk dönemlerinde sağlık hizmeti ' şifaiye, bimarhane, darüşşifa, maristan 'gibi adlarla vakıflarca desteklenen hastaneler tarafından verilirdi. Bu hastanelerde hastalar ücretsiz olarak bakım ve tedavi görurlerdi (Tekin, 1987 : 265 ). 18. ve 19. yy'da gerçekleşen Fransız, Amerikan siyasal devrimleri ve İngiliz sanayi devrimi sonrasında kitle halinde üretimin mümkün hale gelmesi Avrupa'nın nüfusunun üç kat artmasına yol açtı. Kalabalık yığınların neden olduğu olumsuz dışsallıklarla mücadelede artık bireysel kapitalistlerin ya da zengin grupların yetersizliği ortaya çıktı. Bu maliyetierin küçük, gönüllü gruplarca karşılanması mümkün değildi. Açlık nedeniyle ortaya çıkan ayaklanmalar sonucunda İngiltere'de 'Yoksullar Yasası' çıkarıldı. Ancak bu tür bir sosyal mal sununıu kendiliğinden olmadı ve 1848 Fransız devri ml eri ve proletarya hareketleri Bismark'çı sosyal refah devleti uygulamalarının ilk örneklerinin oluşmasını sağladı. "Bırakınız 1 Samuelson'un sosyal mal lara ilişkin kav r aınsallaştırınasınııı a rdından Musgrave (1959 ve 1969), Buchanan (1965), Tiebouı (1990), Sandler ve Tschirlıaı1 (1980). Sandıno (2003). Kaul ve Meııdoza (2003) gibi kamu iktisatçılarının tarafından bu alanda önemli katkıları bu l unmaktadır. Diğer yandan, sosyal mal üretim mekanizması açısından Wicksell, Liııdalıl. Arrow, 13uclıanan, Downs gibi yazarların 'sosyal seçim teorisi'' çerçevesinde kalkılarını da yadsımamak gerekir. Anılan yazarların sosyal mal teorisi ile ilgili kalkılarına yazın ı n izleyen bölümlerinde ayrınl!lı bi yimde yer verilecektir.

5 ı Sosval (Kamusal) Mallarlll Yenide1 1. Twum/awna.\ 1. G ere~i 69 Yap s ınlar" fel sefesinin yaygın olduğu dönemde A vrupalı devletler bu tür sosyal mal üretiminden vazgeçme riskini göze alamadılar (Desai, 2003: 67-68). 20.yy'da sanayileşmenin gerçekleşmesiyle birlikte kamusal mal sunumunda da ciddi bir patlama oldu. 1870'1erde devletin GSYİH içindeki o/o lo 'u geçmeyen payı bu dönemde %30-50"1ere kadar çıktı. Kamu sektörü büyümesi Keynesyen altın çağ olan döneminde doruğa çıktı. Halkın devletten beklentileri arttı. Alt yapı ve eğitim gibi halihazırda sunulan sosyal mallar daha yaygın ve daha cömertçe sunuldu. Hem bunlara sağlık, konut, yüksek öğretim gibi yenileri eklendi hem de emeklilik, sosyal güvenlik, yoksulluk yardımları gibi sosyal refah ödemeleri gündeme geldi. Sosyal mallar teorisi bu dönemde olgunluk kazanmıştır. Ancak, 1960'1ann başından itibaren artan enflasyon ve 1973 petrol krizi ekonomide ve kamu bütçesinde ciddi kriziere neden olmuştur. Endekslemenin yokluğunda ortaya çıkan mali sürüklenme gelir vergisi mükelleflerini yoksullaştırmış ve vergiye tepkiler artmıştır. Kamu bütçesi açık vermeye başladığında önce sosyal transfer harcamaları tırpanlanmış, sonra sosyal mallar sorgulanmaya başlamıştır. Yani sosyal mallar için işler tersine dönmüştür. Özelleştirme uygulamaları kamusal alanda sunulan mal ve hizmetlerin alanını çok daraltmıştır. Bu malların finansmanı konusunda cimri davranılmış, hizmet kalitesi düşürülmüştür. Politik cephede de giderek sosyal mal sunumunun azaltılmasını savunan görüşler seçimleri kazanmış ya da iktidarda kalmayı sürdürmüşlerdir. Yani 1980'li yıllardan itibaren sosyal mal teorisi hem teorik hem de pratikte zor günler yaşamaya başlamıştır. III. DAR ANLAMDA 1 GELENEKSEL SOSYAL MAL YAKLAŞlMI: DEVLETÇi Y AKLAŞIM Sosyal mal kavramını ilk ortaya atanlar sırasıyla Samuelson (1954, 1955) ve Musgrave ( 1959, 1969) olmuştur. A. Tam Sosyal Mallar (Pure Social Goods ) Samuelson ( 1954 ), piya s aların sosyal mal üretememesinin nedenlerini bu malların aşağıdaki iki temel özelliğine bağlamaktadır: -Tüketimde birbirine rakip olmama (non-riva! consumption)/ Bölünemezlik Özelliği : Sosyal bir malın bir kişi ya da kişiler tarafından tüketilmesi, diğer kişi ya da kişilerce tüketilmesine engel değildir. Sosyal malların bölünemezliği olarak da adlandırılan bu durum teknik olarak hizmetin bölünmesinin mümkün olmamasından ka y naklanır (örneğin, her eve ayrı bir milli savunma hizmeti ya da diplomasi hizmeti sunulam az).

6 70 Musrafa DURMUŞ Bu özelliğin iktisadi anlamdaki ifadesi, kısa dönemde sosyal malın marjinal maliyetinin sıfır olmasıdır (örneğin yeni doğmuş bir bebek için ilave bir milli savunma hizmeti maliyetinin dağmaması : Stiglitz, 2000: 129). Uzun dönemde ise ilave kapasite ve böylece de yeni yatırım ihtiyacı doğar. - Tüketimden mahrum edilememe (non-excludibility)/ Bedavacılık Özelliği: Bu, sosyal malın 1 hizmetin finansınanına katılmayanların ya da katılmak istemeyenierin bu hizmetten faydalanmalarının önlenemeyeceği ya da bunu önlemenin çok maliyetli olduğunu anlatır. Ortaya bir bedavacılık (free-riding) problemi çıkmaktadır. Bunun nedeni sosyal malların %100 pozitif/olumlu dışsallığa sahip bulunmaları ve böylece ortaya bir sosyal faydanın çıkmasıdır. Başka bir anlatımla bu mallardan sağlanacak fayda özelleştirilemeyeceğinden fayda ile ödeme arasında bir ilişki kurulamayacaktır. Malın kullanımından mahrum edilemeyeceğini anlayanlar için ödeme yapma konusunda bir teşvik söz konusu olmayacak ve bireyler "bedavacı" kalmayı tercih edeceklerdir (Stiglitz, 2000: 131). Yani özel mallarda fayda tüketiciye özel hale getirilebildiğinden, fiyatlandırılabilir ve piyasada üretilebilirken, sosyal mallarda fayda özelleştirilemeyeceği için bu mallar fiyatlandırılamayacak, bunlarla ilgili bir talep açıklaması olmayacak ve tüketiciler "bedavacı" olacaklardır (örnek: Ulusal aşı programları ve itfaiye hizmetlerinde bedavacılık). Bedavacılık olgusuyla bu tercihler ortaya çıkmayacağı ya da eksik çıkacağı için sosyal mal üretimi ve finansmanı özel piyasalarda yapılamayacak, bunun için de fiyat ve piyasa mekanizması dışında bir mekanizma (siyasal karar alma mekanizması) ve vergileme ile gerekecektir. Kamusal malların etkin 1 optimal arzını engelleyen ve böylece bir piyasa başarısızlığı olarak kendini gösteren bu sorunlar literatürde "bedavacılık"( freeriding) ve "mahkum ikilemi "(The prisoner's dilemma) adı altında incelenmiştir (Brown ve Jackson, 1998: 6-8). Literatürde zaman zaman sosyal malların üçüncü bir özelliğine dikkat çeken yazarlar da olmuştur. Bu reddedilemezlik (non-rejectable) özelliğidir. Örneğin, nükleer caydırıcılığın, nükleer silahsızlanma taraftarlarınca dahi inkar/red edilemediği ileri sürülür. Diğer taraftan sosyal bir mal olarak kabul edilen bilgi kabul edilemez ya da geçersiz olduğu savıyla reddedilebilmektedir(bailey, 2002: 31). Bunların dışında Head (1972) iki ayrı özellikten daha bahseder: Sosyal mallar dışsallıklaı a sahiptir ve ortak üretim 1 joint supply özelliği taşırlar (yani üretilen

7 Sosyal (Kamma/) Ma/lan11 Ye11ide11 Ta!lllnlallması Gereği 71 herhangi bir sosyal mal istisnasız herkes için üretilir) Ancak, bu iki ek özellik gerçekte Samuelsoncu ve geleneksel sosyal mal tanımı içinde yer alır. Böylece orijinal tanıma sadık kalarak dar anlamda sosyal malların iki temel özelliğe sahip bulunduğunu (bölünmezlik ve bedavacılık) kabul edebiliriz( bu özellikler piyasada üretilen özel mallara uygun değildir. Çünkü özel malların hem tüketirnde rakip olma hem de tüketiminden mahrum etme durumu söz konusudur). Sosyal mallara verilebilecek örnekler arasında, milli savunma, adalet ve sokak aydınlatması hizmetleri, bilgi sunumu gibi hizmetler sayılabilir. Tüm bu örneklerde bu hizmetlerden ayııı anda yararlanabilecek sınırsız sayıda potansiyel kullanıcı vardır ve bazı insanlan bu hizmetlerden mahrum etmek mümkün değildir. Sosyal malların, özel sektöre ya da piyasa mekanizmasına bırakılması halinde piyasa başarısızlığı nasıl oluşur? Buradaki başarısızlıktan kastımız eksik üretim ve eksik tüketim şeklinde bir başarısızlıktır. Bunu şöyle bir örnekle açıklayabiliriz: Televizyon yayınları açısından tüketirnde rakip olmama durumu geçerlidir. Ancak, gerektiğinde tüketimden mahrum etmek mümkündür. Yani ulusal çapta yayın yapan ve alt yapısı halihazırda kurulu bir yayın şebekesinden yapılacak yayını yeni/ilave bir kişinin izlemesinin marjinal maliyeti sıfırdır. Diğer taraftan Cine-5, Digitürk örneklerinde olduğu gibi "ödemeli kanal 1 pay tv" uygulamasıyla abone ücretini ödemeyenierin izlemeleri mümkün değildir. Böylece, ekonomik etkinlik açısından marjinal maliyeti sıfır olan bir malın tüketiminden, marjinal faydası sıfırdan büyük olmasına karşın, birilerini mahrum bırakmak refah kaybına (eksik tüketim) yol açacaktır. Diğer taraftan böyle bir fiyatlama yapılmazsa özel sektörün bu malı üretmesi için herhangi bir neden yoktur. Bu durum ise eksik üretim şeklinde bir piyasa başarısızlığına neden olmaktadır. Tam sosyal mallarda (her iki özelliği bir arada taşıyan sosyal mallarda) piyasa başansızlığı hemen hemen kesindir. Ancak, bu tür tam sosyal malların sayısı son derece azdır. Örneğin, teknik olarak eğitim ve sağlık hizmetlerinden hem bazı grupları (örneğin yabancılan) mahrum etmek mümkündür, hem de bu tür hizmetlerde tüketirnde birbirine rakip olma durumu söz konusudur. Bu nedenle tüm sosyal malların bütünüyle ücretsiz olarak sunulmalan iktisadi açıdan anlamlı değildir. Çünkü bu malların tümü tam sosyal mal özelliği taşımazlar. Tam sosyal malların finansmanı vergileme ile gerçekleştirilir. Tam olmayan sosyal malların finansmanının nasıl yapılacağı (harçlar 1 user-fee vb.) ise kamu ekonomisinin diğer bir önemli konusudur. Böylece geleneksel 1 Samuelson'cu anlamda tam sosyal mallara ait kısa bir özet yapacak olursak, bu mallar hiçbir biçimde tüketimde birbirine rakip olmayan ve

8 72 Muswfiı DU RM US tüketimden mahrum edilemeyen mallardır. Yani bu tür hizmetleri ilave bir kişiye sunmanın maıjinal maliyeti sıfırdır ve bedavacılık özellikleri nedeniyle bireylerin ücretlendirme yoluyla bu majların faydalarından yoksun kalmaları sosyal olarak arzu edilmez. Bu majların özel piyasalarda üretilmesi halinde ise eksik tüketim ve eksik üretim gibi piyasa başarısızlıkları ortaya çıkacağından kamuca arz edilirler ve finansmanları vergi ile sağlanır. B. Tam Olmayan (Yarı) Sosyal Mallar (lmpure Social Goods) Çok sayıda sosyal mal /kamusal hizmet tam sosyal malların bu iki temel özelliğine birden sahip değildir. Yani aynı anda bir yandan tüketimden mahrum edilebijirken diğer taraftan tüketirnde birbirine rakip olmayabilirler. Bu tür sosyal mallara literatürde tam olmayan sosyal ınallar adı verilir (Stiglitz, 2000,134). Örneğin, ilave bir kişinin sakin bir otobam kullanmasının marjinal maliyeti çok düşüktür ama geçiş ücreti uygulamasıyla tüketimden mahrum etmek mümkündür. C.Oiumlu Dışsallıklara Sahip Karma Mallar 1 Erdemli Mallar (Mixed Goods/Medt Goods) Sosyal mallar içinde çoğunluğa sahip olanlar bu kategoride yer alan karma mallardır (mixed goods). Bu mallarla ilgili olarak tüketirnde rakip olmama ve mahrum edilememe durumları kategorik bir farklılıktan ziyade bir derecelendirme sorunudur. Tablo 1' de geniş bir spektrum altında sosyal-özel-karma mal sınıflandırılması (taxonomy) yapılmıştır. Ancak karma mallar konusunun daha iyi anlaşılabilmesi için erdemli malların ve dışsallıkların başlı başına incelenmesi yerinde olacaktır. Pareto optimalitesi çerçevesinde bireyler kendi refahlarını en iyi kendileri kollarlar. Ancak, bir mal ya da hizmetten sağladıkları bireysel-özel faydaya gereğinin altında bir değer biçmeleri durumunda kaynak tahsisinde etkinsizlik ortaya çıkmaktadır. Bir başka anlatımla, toplumda öyle mal ya da hizmetler vardır ki, çeşitli nedenlerden dolayı bireyler bunların gerçek erdemlerini yeterince anlayamazlar. Örneğin insanlar "benim başıma asla gelmez "ihmali altında sağlık ve kaza konularında özel sigorta yaptırmaktan ya da teminatlarını gerekli düzeyde satın almaktan kaçınabilmektedirler. Ya da insanlar "yaşlılığın kendileri içın çok uzak olduğunu "düşünüp, özel emeklilik sigortası yaptırmayabilirler. Böylece de şahsi risklerini ve geleceklerini hafife alırlar ve bu riskleri azaltmak için hizmetlerin erdemlerini görmeyebilirler. Sahip olduğu olumlu dışsallıklara rağmen erdemlerinin yeterince doğru algılanmaması nedeniyle piyasaya bırakıldığında eksik üretilip tüketilen bu tür mal ve hizmetlere "erdemli mallar 1 merit goods" adı verilir. Bu tür mallarla ilgili en

9 Sosyal (Kamusal) MaLiann Yeniden Tonunlanmast Gereği 73 belirgin sorun, eksik üretim (dolayısıyla olmayan kaynak tahsisidir. da tüketim) biçimindeki bir etkin TABLO 1 : SOSYALMALLARINT AXONOMİSİ Hizmetin türü Tam sosyal Dışsallıklara Erdemli mal Tam özel mal sahip karma mal mal Kim faydalanır? Tüm toplum Tüketiciler ve Tek tek bireyler Tek tek toplum (tüketici ler) tüketiciler Tüketimden Teorik olarak imkansız veya Yapılabilir Yapılabilir mahrum imkansız zor bırakma Fiyatlama Yapılamaz Yapılabilir Yapılabilir Yapılabilir yapılabilir mi? Tüketici Mevcut değil Kısmen mevcut Tamamen mevcut Tamamen tercihi/seçimi mevcut Arz üzerindeki Mevcut değil Arzı azaltır Arzı azaltır Arzı azaltır ' etkisi... Etkinlik Sadece vergi Tüketici Tüketici, Tüketici tam bağlamında kim mükellefleri düzenlenmiş mükelleflerce maliyeti finanse ediyor? fiyat öder subvansiye öder edilmiş fiyat öder Ödeme ve Mevcut değil Olabilir Olabilir Tam olarak yararlanma mevcut ilişkisi Üretimine kim Sadece Düzenlenmiş Düzenlenmiş Sadece karar verir? hükümet piyasalar piyasalar normal piyasalar (Kaynak: Bailey, 2002: 30) Böyle etkinsizlikleri gidermenin yolları mevcuttur: Öncelikle, insanlar karşılaşabilecekleri bireysel riskler konusunda eğitilebilirler. İkinci olarak, zorunlu tüketim (compulsion) yoluyla insanlar hastalık, kaza ve yaşlılığa karşı yasalarla yeterli düzeyde sigorta ettirilebilirler. Son olarak, sübvansiyonlar aracılığıyla daha fazla üretim ve tüketim yapılmas ı Tabloya bakıldığında sağlanabilir. erdemli mal ya da hizmetlerin özellikleri şöyle sıralanabilir: Bu mallardan tek tek bireyler faydalanır (ancak sosyal faydası vardır) ; bu malların tüketiminden iktisadi olarak mahrum bırakmak mümkündür, ancak sosyal olarak mahrum bırakılmamalıdır ; fiyatlanabilir ; tüketici tercihlerine tamamen uygundur ; arzı azaltıcı etkisi vardır ; etkinlik bağlamında, tüketici

10 74 Mustafa DU/IMUŞ subvanse edilmiş fiyat öder; ödeme ve yararlanma ilişkisi mevcuttur ; üretimine genelde düzenlenmiş piyasalar karar verir. D. Yerel 1 Bölgesel Sosyal Mallar. Sosyal malların, merkezi devletin sunumunca ele alındığı 1950'\i yıllardan bu yana geçen elli yıllık sürede en azından bazı sosyal malların yerel olarak sunulabileceği ve bu sunumda kamu idarelerinin yanı sıra neo-liberal bir yaklaşımla genişletilmiş bir kamusal alan tanımı içerisinde piyasa aktörlerinin de rol alabileceği görüşleri geliştirilmiştir. Maliye literatüründe Oates Teoremi ( Wallace E. Oates ), Katlı Kek Modeli (Layer-Cake Model - Tiebout 1 Musgrave), Klüp Mallar Teorisi (Buchanan - Tschirhart) olarak da farklı modeller biçiminde ele alınan konu özünde desantralizasyon ve mali federalizm konusudur. Bu konu son dönemlerde "subsidiarite ilkesi " adı altında Dünya Bankası gibi kuruluşların ısrarla üzerinde durduğu bir konu olsa da, tarihte yerel yönetimlerce sunumun kökleri ilk olarak bağımsız girişimcilerin ortaya çıktığı şehirlerin kuruluş dönemi olan üst orta çağ ( ) döneminde gündeme gelmiştir (Biankart, Borck, 2004: 441). Bu bağlamda mali desantralizasyon, harcamalar 1 hizmetler ve bunların finansmanı olan vergi dahil gelir kaynaklannın merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasındaki paylaşımı (yetki dahil) ve yerel yönetimlerin bu bağlamdaki sorumluluk 1 yetki ve hakların belirlenmesidir (OECD, 2004: 123). Subsidiarite, yetki paylaşımı,hizmette yerellik, hizmette halka yakınlık anlamında kullanılmaktadır (Çınar ve Güler, 2004: 8). Böylece harcama yapma yetkisi ve mali sorumluluk, ülkelerin üniter ya da federatif bir biçimde örgütlenmesine göre değişik otonomi ve esnekliğe sahip olmak açılarından savunurlar. biçimler alsa da yerel yönetimler bu uygulamayı Mali desantralizasyon politik rasyonalitesi yanında ekonomik gerekçelerle de savunulmuştur. Bunların başında; yerel yönetimlerce sunulan mal ve hizmetlerin fayda ve maliyetlerinin söz konusu bölge ile sınırlı olması ; yerel yönetimlerin tüketici tercihlerini daha kolay toplayarak, tercih açıklama problemini aşabilmesi ve bu tercihlere uygun mal ve hizmet sunabilmesi (toplulaştırma); merkezi karar alma ve sunumun daha zaman alıcı ve maliyetli olması ; yerel yönetimlerin daha kolay hesap verebilir niteliğe sahip bulunmaları gibi nedenler gelmektedir. Bu açıdan kıt kaynakların yerel sunum halinde daha etkin tahsis edilmesinin ve daha verimli bir biçimde kullanılabilmesinin mümkün olduğu ileri sürülür (Cullis ve Jones, 1998: ). Diğer taraftan yerel sunumun ölçek ekonomileri gibi maliyet düşürücü olgulardan yararlanamayacağı; o lumlu ve olumsuz dışsallıkların varlığı ve bu

11 Sosyal (Kamusal) Maliann Yeniden Tanımlanma s ı Gereği 75 yönetimlerin ekonomik istikrarın sağlanması ve/veya bölgesel kalkınma farklılıklarının giderilmesi ve bir bütün olarak kalkınma ve büyümenin organizasyonunu gerçekleştiremeyeceği açıktır. Zira hiçbir yerel yönetim para politikası, döviz kuru politikası gibi araçlara sahip değildir. Bu model, yerel nitelikte (fayda ve maliyeti bölge,ile sınırlı) bir hizmetin yerel yönetimlerce sunumunun merkezi devletin sunumuna göre her zaman daha etkin (ya da en az onun kadar etkin) ve Pareta optimal olduğunu ileri sürer. Nüfus iki gruba ayrılsın. Kamu malı için birinci gruptakilerin talebi Dı, ikinci gruptakilerinki ise D 2 ile gösterilsin. Yine varsayım olarak kamu hizmetinin marjinal maliyetinin sabit 1 herkes için aynı olduğunu varsayalım. Böylece birinci gruptakiler için denge üretim düzeyi Qı(A), ikinci gruptakiler içinse Q 3 (D)'dir. Oysa merkezi yönetimin bu hizmeti her iki grup için de sunmak istemesi halinde denge noktası Q 2 (C)'dir. Merkezi yönetimin böyle bir kamu hizmetini sunması halinde görüleceği gibi birinci grup tüketici fazla üretimitüketim nedeniyle ABC üçgeni kadar ; ikinci grup tüketici ise eksik üretim/tüketim nedeniyle ECD üçgeni kadar bir refah kaybına 1 dolayısıyla da etkinlik kaybına uğrayacaktır (toplam kayıp = ABC +ECD). P,C Şekil: Oates 1 Desantralizasyon: Yerelleşme Modeli p AC=MC Ql Q2 Q3 Q (Bailey, 1999: 20)

12 76 Muslajii DURMUŞ Böylece her bölgede yaşayan bireylerin arzu ettikleri kadar sosyal mal üretilip tüketilebilseydi bu ek kayıplar oluşmayacaktı. Teorem desantralizasyonla tercihlere uygun miktarda üretim yapılabildiğinden refah ve etkinlik kaybı olmayacağ ı nı ileri sürer. Desantralizasyon son on yıldır BM, DB, OECD ve IMF gibi uluslar arası örgütler tarafından desteklenen bir yaklaşımdır. Bu kuruluşlar desantralizasyonu bir yandan daha geniş katılımcılık sağlayacağı, diğer yandan kaynakların daha rekabetçi bir ortamda daha verimli kullanılacağı ve uygulamanın daha şet1'af ve hesap verilebilir nitelikte olacağı gerekçeleriyle savunmaktadırlar. Kamuyu federatif bir devlet örgütlenmesi altında ele alan Tiebout Musgrave ise bunu " Katlı Kek Modeli" altında ineelemişlerdir (Brown ve Jackson, 1990: 256). Bu modelde devletin üçlü fonksiyonlarından birisi olan etkin kaynak tahsisi yukarıda anlatılan model doğrultusunda yerel yönetimlerin işidir. Zira yerel yönetimler halkın tercihlerini daha kolay ve doğru toplayabilirler, böylece bu tercihlere dönük hizmetlerin üretimi için daha doğru kaynak tahsisi yapabilirler. Ancak kamunun diğer fonksiyonları olan ekonomik istikrarın sağlanması 1 korunması ve gelirin yeniden bölüşümü yerel yönetimlere bırakılamaz. Tiebout Tezi ya da "Voting by feet layakla oylama" adı verilen tez (Tiebout, 1956) her bireyin vergi ve harcamalada ilgili kendi tercihlerine en uygun yerel yönetim bölgesine yerleşeceğini ve yerel yönetimlerin sınırlarının ve faaliyetlerinin böyle bir mobilite ile sağlanacağını ileri sürer. Bu aslında piyasa benzeri ya da sanal piyasa sunumudur. Yani Katlı istikrar ve gelirin yeniden bölüşümü Kek Model'ine göre, merkezi yönetim ekonomik görevlerini yerine getirmeli, buna karşılık yerel yönetimler kaynakların tahsisiyle sınırlı kalmalıdır. Çünkü yerel yönetimler bireylerin tercihlerini ortaya çıkarmada ve buna uygun hizmet seti sunmada daha etkilidir. Buna karşılık istikrar sağlama rolü açısından yerel yönetimler aynı işlevselliğe sahip değildir. Örneğin, talep genişletici bir maliye politikası uygulamak isteyen bir yerel yönetim, kamu harcamalarını artırıp vergileri azaltacaktır. Bunu yapması halinde ise finanse edilmesi güç bir bütçe açığıyla karşı karşıya kalabilecektir. Yerel yönetimlerin bu açığı kapatabilecek imkanlar yaratması (yeni vergi gelirleri vs.) konusunda ise herhangi bir kesinlik yoktur. Keza yerel yönetimlerce uygulanabilecek bir maliye politikasının yol açab i leceği ithalat artışı o denli yüksek olabilir ki, maliye politikası çarpanı sıfıra yakın bir seviyeye di.işebilir. Ayrıca diğer yönetimlerin de benzer politikalar izlemeleri halinde yerel yönetimler birbirine rakip olurlar. Yerel yönetimler, para arzını, faiz ya da döviz kurunu kullanma yetki sine sahip değildir. Böylece makro ekonomik istikrar fonksiyonu açı s ından merkezi

13 Sosyal ( Kmnusa/) Mallan ll Ye~~ iden Talllmiall/ltasJ Gere,~ i 77 yi)neti nı ler daha etkindir (Cu!! is ve Jones, 1998: 294 ). Buna karşılık yerel yönetimler mikro düzeyde teşvik ve vergi politikaları uygulayabilir. Bu ise, yerel yönetimler arasında daha fazla teşvik verebilenler lehine yeni yatırımlar açısından haksız bir rekabete yol açabileceği gibi, bölgesel kalkınma farklılıklarının artmasına ve beraberinde sosyal ve siyasal problemierin dağınasına neden olabilir. Gelirin yeniden bölüşümü açısından ise, öncelikle yoksul bölgelerdeki mal ve hizmetlerin kesintisiz sürdürülebilmesi için ya o bölgedeki halk göreli olarak daha ağır bir vergi yüküyle karşı karşıya bırakılacak ya da merkezi hükümet bütçesinden buralara transferler yapılacaktır. Bu işievin yerel yönetimlere bırakılması halinde bu tür transferler söz konusu olamayacağı için yoksul bölgelerdeki mükelleflerin vergi yükü ağırlaşacaktır. Bu adaletsiz bir durum olduğu gibi, düşük vergili bölgelere doğru bir göç ve nüfus birikmesi gibi sorunları da beraberinde getirecektir (Cullis ve Jones, 1998: 294). 1. Tiebout Modeli: Tiebout modeli, yerel sosyal mal sunumundaki mali değişkenleri inceler. Yani model insanların neden tercihlerine uygun hizmet ve fayda sunan yerlerde yaşamayı tercih ettiklerini açıklar. Tiebout (1956)'daki çalışmasında, "voting by feet" (ayakla oylamal görünmez ayak) kavramını ortaya atmıştır. Bu kavram sosyal mallar konusunda tercih açıklamama şeklindeki soruna bir çözüm yolu olarak önerilmiştir. Bu teze göre, eğer her bölgesel topluluğa kamusal hizmetlerin maliyetlerini kendilerinin karşılaması şart koşulursa topluluk üyesi bireyler kendi tercihlerine en uygun toplulukları seçerek kendi menfaatlerini en iyi şekilde gözeteceklerdir. Yani insanlar isteelikleri kadar harcamanın yapıldığı ve istedikleri kadar vergi verdikleri bir paket program sunan bölgelere yerleşeceklerdir. Böylece örneğin sporseverler, sportif aktivite alanlarının yapımının finansınanına aktif biçimde katılmak isteyen diğer sporseverlerle; müzikseverler konser salonunun vb. finansınanına katılmak isteyen diğer müzikseverlerle birlikte aynı bölgede yaşamak isteyeceklerdir. Her topluluk kendi arzusunu yerine getireceği için herkes mutlu olacaktır (Musgrave ve Musgrave, 1980: 520). Böylece model çeşitliliği vurgulamaktaclır. Yani bazı insanlar yüksek harcama, kaliteli kamu hizmeti ve yüksek yerel vergileri tercih ederken, eliğerleri nispeten yetersiz kamu hizmeti ancak düşük yerel vergileri tercih edebilirler.

14 78 Musta('a DURMUŞ Tiebout Modeli oldukça tartışmalı bazı varsayımiara dayanır. Bunlar; akışkan bir nüfus ya da topluluğun varlığı (yani topluluk üyeleri tercihlerini tatmin eden bölgelere ve yerel hükümetlere doğru yönlenirler. Yerel hüküınetlerse bu tercihleri tatmin edecek mal ve hizmetleri minimum ortalama maliyetle sunarlar); tüketicderin gelir ve harcamalar korı.usunda tam bilgiye sahip oldukları; çok sayıda topluluk ve yerel örgütlenmelerin varlığı; bu topluluklar arasında olumlu ya da olumsuz dışsal ekonomderin olmadığı; optimum bir topluluk ölçeğinin varlığı (optimum nüfus altındaki topluluklar ortalama maliyetleri düşürebilmek için bölgeye yeni üyeler çekmeye çalışırlar; diğerleri tersini yaparlar); sosyal malların götürü bir vergileme ile finanse edilmesi (Rubinfeld, 1987: 575) gibi varsayımlardır. Görüldüğü gibi modele göre topluluk üyelerinin yerleşim yeri seçimlerinde etkili olan şey, ev ya da iş bulabilme kaygısı ya da güdüsü değil, mali konulardır. Bu aslında 'ayakla oylama tezi'nin zayıf yönüdür. Çünkü insanları bölge tercihine iten şeylerin başında iş ve ev bulabilme imkanlan gelmektedir. Bu bağlamda veri iş imkanlarında, model farklı bölgelerdeki yerleşim yeri farklılıklarını açıklayabilir. Modele ilişkin diğer eleştiriler şöyle sıralanabilir: Mobilite 1 topluluk üyelerinin akışkanlığı ve homojen bir işgücünün varlığı varsayımları gerçekçi değildir ; yerel hükümetlerin gelirleri merkezi hükümetten sağlanıyorsa, harcama ve vergi düzeyleri ile topluluk üyelerinin tercihleri arasındaki bağlantı kopar ; ekonomik etkinlik sağlansa dahi bu durum eşitsizliğ\neden olabilir (zira zenginler özel bölgelerde bir arada otururlar. Yoksulların bu bölgelere yaklaşınaları zorlaşır. Zenginler tamamıyla özel bir klüp oluşturarak ödedikleri vergilerin yoksullar için kullanılmasını önleyebilirler. Yoksullar ise ihtiyaçların en fazla, buna karşılık vergi gelirlerinin en düşük olduğu bölgelere (varoş) sıkışır kalırlar ; model dışsal ekonomilerio olmadığını varsayar. Bu gerçekçi değildir açık varlıklı (örneğin yönetim, bölgede yaşayan bireylerce finanse edilmiş bir halka ve ücretsiz spor tesisi sunarsa böyle bir hizmetten çevrede yaşayan daha topluluk üyelerinin yararlanması önlenemez. Ya da yoksul gruplar hafta sonlarında, zengin toplulukların finanse ettikleri kırsal kesimdeki imkanlardan yararlanıp piknik yapabilirler. Her iki durumda da bir bölgede sunulan kamusal hizmet komşu alanlarda olumlu dışsallığa sahiptir) (Howard, 2001: 17-18). Tüm bu zayıf yönlerine rağmen Tiebout Modeli bazı insanların bütünüyle turistik bölgelerde ya da düşük vergili bölgelerde neden konuşlandığını ve buna yanıt olarak hükümetlerin benzer taleplere sahip bulunan topluluk üyelerine böyle bölgelerde neden yerel sosyal mal sunumunda bulunduklarını açıklamaya yardımcı olabilir.

15 Sosral (Ka/1/usal) Maliann Yeniden Taulllılanlllası Gereği Klüp Mallar (Ciub Goods) Desantralizasyon ya da yerel olarak sunulan sosyal mallar konusu ile ilgili olarak literatürde yer alan bir diğer teori Klüp Mallar Teorisi'dir. Bu mallar yarısosyal ınal olarak da anılır ve daha ziyade tüketimde birbirine rakip (belirli bir kapasiteden sonra) ancak tüketim ve faydalarından ücret/fiyatiandırma yoluyla mahrum edilebilir nitelikte mallardır. Tenis kartları, yüzme havu z ları ve golfalanları gibi tipik örnekleri olan bu ınallar hem özel hem de kamu sektörünce günümüzde özellikle de gelişmiş ülkelerde yaygın biçimde sunu lm akta dır. Bilinen en eski Klüp Mallar Teorisi Buchanan'a aittir (Buchanan,l965). Bu malların optimum üretim düzeyi ile (ne kadar miktarda üretilecek?) yoğunluk/sıkışıklık maliyetleri (ne kadarlık bir nüfus olmalı?) arasındaki ilişki üzerine kurulu Klüp Mal Teorisi'nde Buchanan homojen nitelikli klüp üyelerinin yine homojen nitelikli mal ya da hizmetin maliyet ve faydalarını nasıl paylaştığını ve bu paylaşımın ölçeğinin nasıl belirleneceğini (nüfus) ortaya koymaya çalışmıştır. Daha sonra Sandler ve Tschirhart (1980) klüp mallar teorisini özel ayrıcalıklı bölgelerin kurulması, otobüsle ulaşımda etkinlik, topluluk ve kentlerin optimal ölçülerinin belirlenmesinde kullanmışlardır. Sonrasında yapılan çalışmalar ise, heterojen üyeler, işlem maliyetleri ve karma klüp etkinliği gibi yeni unsurları modele dahil etmişlerdir. Klüp Mallar Teorisi'ne yapılan bazı temel eleştiriler şöyle sıralanabilir :Ölçek ekonomileri dikkate alınmamıştır (oysa ölçek ekonomileri varsa marjinal maliyetler artmayabilir (Musgrave&Musgrave); dışsallıklar dikkate alınmamıştır; homojen bireyler varsayımı gerçekçi değildir. Farklı tercihler durumunda tercihleri gruplamak mümkünse de bu durumda maliyet bölüşümünün bazı avantajları ortadan kalkmaktadır (Cullis ve Jones, 1998: 296). D. SOSYAL MAL TANIMININ YENİDEN YAPILMASI GEREGİ Toplum, geleneksel anlamdaki sosyal mal tanımına ve bu tanımın içerdiği sosyal mal olma özelliklerine müdahale edilebilir ve bir mal tüm bu teknik özelliklerin dışında, politik tercihler sonucunda kamusal ya da özel yapılabilir. Bu yaklaşımla genişletilmiş bir sosyal mal tanımı şöyle yapılabilir: Sosyal mallar özelleştirilemeyen (non-exclusi ve), bir başka deyimle tüketimleri fiilen (de facto) sosyal olan mallardır (Kaul ve Mendoza, 2003: 80-81). Geleneksel sosyal mal tanırnma uygun olarak hazırlanan 2 nolu tabioyu (Kaul ve Mendoza, 2003: 82) ele alalım. Süt ö rne ğinde olduğu gibi, hem

16 so Musraf'a DURMUŞ tüketimde rakiplik hem de süt tüketiminin faydasından mahrum etme mümkündür. Benzer şekilde toprak da aynı (l) nolu alanda yer alır, zira mülkiyet haklarıyla iki ölçüt de gerçekleştirilir. Buna rağmen toprakların bir kısım doğal kaynaklar, ormaıılar, sular, bitkiler ve hayvanlar olarak muhafaza edilirler. Yani tüketimlerinden mahrum edilebilme imkanına rağmen, bu alanda yer alan mallar mutlaka kişiye özel yapılmak zorunda değildirler. Bu bir insani müdahale/ politik tercih sorunudur. TABLO 2 : MAL VE HiZMETLERiN TEMEL ÖZELLİKLERİ: SOSYAL MALLARA GELENEKSEL YAKLAŞlM (Samuelson Yaklaşımı) MAHRUM EDiLEBİLİR (Excludable) TÜKETiMDE TÜKETiMDERAKiP DEGİL (Non RAKiP (Rival) Rival) la Örnek: Süt Toprak Eğitim Örnek: Araştırma -Geliştirme Ticari Olmayan Bilgi(Pisagor Teoremi) Normlar ve Standartlar Mülkiyet Hakları Rejimi 2 İnsan Haklarına Saygı Televizyon Yayınları MAHRUM EDiLEMEZ (Non-Excludable) 4 Örnek: Atmosfer Vahşi Yaşam Örnek: Ayışığı Barış ve Güvenlik Kamu Düzeni Finansal İstikrar Ekonomik İstikrar 3b Salgın Hastalıkların Kontrolü (Kaul ve Mendoza, 2003 : 82 ) Not: Bu özellikler kamu politikalarıyla ya da diğer beşeri eylemlerle değiştirilemez nitelikteki temel özelliklerdir. a: Bu gruptaki mallar tam özel mallar olarak adlandırılır(tüketimde rakiptirler ve mahrum edilebilirler). b: Bu gruptaki mallar tanı sosyal mallar olarak adlandırılır(tüketimde rakip değil ve tüketimden mahrum edilemezler).

17 Sosyal ( Ka/1/usa/) Mul!am1 Yeniden l!uınn/an/1/a.\'1 Gereği 81 Tablo 3 ise statüleri toplumsal olarak "sosyal mal" şeklinde belirlenmiş sosyal mallara göre hazırlanımştır(genişletilmiş tanım). Örneğin atmosfer, Tablo 2'de kısım 4'te yer alırken (rakip ancak mahrum edilemez), tablo 3' de, tam olarak 4B olarak adlandırılan alanda yer almaktadır. Bu alan özelleştirilmemiş bir kamusal alan olarak (rakip olmasına rağmen) tutulmuştur. Diğer yandan havayı kirletme izinleri gibi izinlerle atmosfer rakip, fakat kısmen özelleştirilebilir bir mal haline getirilmiştir. Böyle izinler atmosferi özel mal yapmaz ancak bazı aktörlerin onu belli bir yönde kullanmasını düzenler 1 kısıtlar. Kyoto Protokolünün hayata geçmesiyle atmosferi kullanım özel ya da ulusal bir hakka dönüşecektir. Böylece atmosfer sanki belli zehirli gazların boşaltıldığı bir kirlilik lavabosuna dönüşebilecektil Bu haliyle atmosfer 4. Kısımda iki kez yer alacaktır (sırasıyla izinlerle (4A) ve mevcut doğal rezerv haliyle kamuya açık (4B). Balıkçılık, avcılık kotaları gibi örneklerden de görüleceği gibi diğer bazı doğal rezervterin de ikili statüleri mevcuttur. Benzer bir durum zehirli atıkların kamusal sulara boşaltılmasını sınırlayan ya da yasaklayan normlar ve standartlar için de söz konusudur.

18 82 Mustafa DURMUŞ TABLO 3 : STATÜLERİ SOSYAL OLARAK BELiRLENMİŞ MALLAR: GENİŞ ANLAMDA SOSYAL MAL TÜKETİMDE RAKiP Özel Mallar Süt Toprak Eğitim ı TÜKETİMDE RAKiP DEGİL 2 2A: Özelleştirilmiş Rakip Olmayan Mallar Patentli Bilgi Kablo/ Uydu TV 4 4A: Kısmen Özelleştirilmiş Rakip Mallar Atmosfer: Havayı Kirletme İzinleri Balıkçılık Kotaları Ücretli Otoban Atmosfer Vahşi Yaşam(Balık Stokları) Kamusal Parklar ve Doğal Rezervler Herkes İçin Temel Sağlık ve Büyüme ve Kalkınma Potansiyeli Etkin Piyasalar/ Piyasa Salgın Hııştalıl<:lar A: B: Kamusal alan (Kaul ve Mendoza, 2003: 83)

19 Sosval (Kamusal) Malların Ye11iden Taıu/1/lannıası Gereği 83 Benzer kaydırmalar ya da çift yer almalar rakip olmayan mallar için de söz konusudur. Nitekim Stiglitz (2000), Nicholson (1998) ve Rosen (1999) gibi bazı iktisatçılar rakip olmayan mallara ilişkin bakışı genişletmişler ve bunlara maıjinal maliyeti minimal ya da sıfır ilave kullanımları da eklemişlerdir (örneğin, yeni bir kimyasal fo rmül akademik camiada tek bir ya da devlete ait TV kanalları aracılığ ı y l a maliyetsiz payiaşılabilir (tablo 3: 2B). Buna karşılık bilgi (knowledge) özel mülkiyet hakları (patent, lisans, özel kullanım yetki belgeleri gibi) aracılığıyla kişiye özel hale getirilebilmektedir. Yani doğal haliyle rakip olmayan ve mahrum edilemeyen bazı mallar yasal düzenlemelerle özelleştirilebilmekte ve kullanım bedelini ödeyenlerle (fiyat) s ınırl andırılabilmektedir ( Bunun tipik örneği tablo 3 : 2A'da yer alan ti cari/patentli bilgi ve kablo TV uygul amalarıdır). Görüldüğü gibi geleneksel 1 Samuelson'cu sosyal mal tanımının öngördüğü nitelikler politik tercihlerle yani toplumsal müdahalelerle değişikliğe uğrayabilmektedir. Böylece Tablo 3'deki 2B alt alanında yer alan; mülkiyet haklarına saygı, insan haklarına saygı, kadın erkek eşitliğine saygı, akademik bilgi bilinçli bir şekilde tasarianarak mahrum edilemez yapılmakta, hatta böyle malların tüketimi pek çok toplumda zorunlu hale getirilebilmektedir. Benzer tasarımlar rakip malların bazılarının özelleştirilmemiş olarak korunmalarıyla da geniş kitlelerin ortak tüketimine sunularak da yapılabilmektedir. Kamusal parklar, göller gibi doğal rezervler buna örnektir. Ayrıca eğitim ve sağlık hizmetlerinde olduğu gibi bu mallar öyle çok miktarda üretilip sunulabilirler ki bunlarla ilgili bir rekabet durumu kalmaz. Bu iki mala ilişkin böyle bir yaygın ve ortak tüketim yoluyla sosyalleştirmenin ardında iki temel neden vardır. İlk olarak eğitim ve sağlık doğal bir insan hakkı olarak görülür. Tobin'in vurguladığı gibi (Tobin, 1970) sosyal adalet, eğitimin herkese verilmesini gerekli kılar. İkinci olarak her ikisi de yalnız özel fayda değil aynı zamanda sosyal bir fayda yaratır. Eğitimli, sa-ğlıklı insanlar daha verimlidir, büyüme ve kalkınmaya katkıları daha fazladır. Bu nedenle de pek çok ülkede eğitim sadece bedava değil aynı zamanda zorunludur (ilk öğretim). Böylece eğitim sadece teknik özelliklerine göre tanımlanırsa 1. Nolu alana; de facto bir sosyal ınal tanımlamasına göre ise sırasıyla 1. Nolu alanda eğitim li insanlar için özel mal, 4B 'de üniversal ve dışlanamaz/mahrum edilemez bir yan-sosyal mal ve 3 nolu alanda ise ekonomik kalkınma ve büyümeye katkıda bulunan bir yarı sosyal mal olarak üç kez yer a l acaktır. Bunlardan ikisi (4B ve 3) kamusal alan, biri özel alandı r. Böylece sosyal kurumlar evrimleştikçe birçok mal özel/karma mal haline dönüşür ve kişiye özel /ya da özel olmayan özellikler sergileyebilir. Tablo 2 ve 3'deki 3 nolu alandaki mallar tam sosyal mallara verilebilecek en iyi örneklerdir. Bunların teknik olarak mahrum edilebilmeleri mümkün değildir ve

20 84 Mu.rrq(a D UNMUS fiilen de özelleştirilmemiş durumda muhafaza edilirler (örnek : ay ışığı. barış, kamu düzeni, finansal istikrar, ulusal savunma. Bunlardan ay ışığı. teknoloji ile özelleştirilemez. Böylece de beşeri müdahalelerle sosyal olmayan, doğalarında geleneksel iki özelliği taşıyan nadir mallardan biri haline gelir. Ancak TV yayınlarında olduğu gibi teknoloj ik gelişmeler tüketimden mahrum bırakınayı mümkün kılabilir ve kablo TV ortaya çıkar. Böylece TV kısmen özel alanda (2A) ve kısmen de kamusal alanda (2B) kalır. 3 nolu alandaki temel mallar ya politika sonuçlarıdır ya da barış, düzen ve intizamın temini, finansal istikrarın temini, bulaşıcı hastalıklardan korunma gibi hallerdir. Bunlar tüm insanlığın tüketimine açıktır, faydaları bölünemez, herkes için aynı nitelikte ve aynı miktardadırlar. Bu mallar eksik sunulduğunda bunların önemi daha da ortaya çıkar (barış/çatışma, salgın hastalıklar). Tablo 3, daha ziyade kamusallık ve özelliğin sosyal yapılarca belidendiği görüşünden hareketle düzenlenmiştir. Neyin kamusal neyin özel olduğu konusundaki toplumsal tavırları ve normları belirleyen şey ise genelde insanların yaşamlarının özel alanlarını nasıl belirledikleri, onların sosyal gelişme düzeyleri gibi etmenlerdir (evde şiddet uygulaması özel bir durum mudur? Karı-koca arasına girilemez mi? Kadın sığınma evlerine neden ihtiyaç var?) (Kaul ve Mendoza, 2003: 86). Görü l düğü gibi geleneksel sosyal mal tanımı literatürde "bedavacılık" ve "mahkum ikilemi" gibi sosyal mal arzı ile ilgili bazı konuları irdelese de statiktir, politika tercihlerini dikkate almamaktadır ve sosyal malları pasif bir analize tabi tutmaktadır. Şu ana kadar ki anlatılanlardan ve Tablo 3'den çıkan sonuca göre sosyal malları üç ana gruba ayırmak mümkündür. Teknik o larak mahrum bırakılamayanlar; politik tasarımlada kamusal yapılanlar ve tesadlifen kamusal olanlar. İlk grup geleneksel tanırula izah edilir. İkinci grupta ise tüm toplum için faydalı olan kamusal iyiler (bulaşıcı hastalıklarla mücadele gibi) ve kamusal kötüler (hava kirliliği, şiddet, anarşi gibi) yer alır. Ozon tabakasının delinmesi ise tesadüfen, öngörülmeyen bir şekilde ortaya çıkan bir sosyal kötüdür. Böylece geleneksel tanım genişletilerek iki genişletilmiş tanıma ulaşılabilir (Kaul ve Mendoza, 2003: 87-88): Tanım 1: Mahrum bıraktiamayan faydaları veya rakip olmayan tüketimleri ya da her ikisine birden sahip olan mallar, sosyalleşnıe hususunda öncelikli bir potansiyele sahiptir. Fiili duruma atıfta bulunarak tamamlayıcı bir tanım ~öyle yapılabilir :