T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROJE ÇALIŞMASI

Transkript

1 2 T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROJE ÇALIŞMASI İLKÖĞRETİM OKULU MÜDÜRLERİNİN OKULLARINA FİNANSAL KAYNAK BULMADA KARŞILAŞTIKLARI GÜÇLÜKLER VE BU GÜÇLÜKLERİN OKULA ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ GÜRCAN BORAZAN PROJE DANIŞMANI YRD. DOÇ. DR. TUNCER BÜLBÜL Edirne 2010

2 i ÖNSÖZ Bu çalışmanın, okullarımızdaki eğitim, öğretim ve yönetim sürecine katkı sağlamasını diler; araştırmanın planlamasından, raporlaştırılmasına değin birçok kişinin katkısı olmuştur. Bu kişilerden araştırma sürecinin her aşamasında yardımcı olan, gerekli düzeltmelerin yapılması, eksik noktaların giderilmesi, kaynakların edinimi noktasında yardımlarını esirgemeyen ve değerli önerilerde bulunan danışmanım Yrd. Doç. Dr. Tuncer BÜLBÜL e en içten saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Araştırma grubunda yer alan yöneticilere, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü çalışanlarına ve adını sayamadığım emeği geçen herkese teşekkür ederim. Ve son olarak beni sürekli destekleyen, bana güvenen ve sabır gösteren sevgili eşim Funda BORAZAN a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Edirne, 2010 Gürcan BORAZAN

3 ii Projenin Adı Hazırlayan : İlköğretim Okulu Müdürlerinin Okullarına Finansal Kaynak Bulmada Karşılaştıkları Güçlükler ve Bu Güçlüklerin Okula Etkilerinin Değerlendirilmesi : Gürcan BORAZAN ÖZET Bu çalışmanın amacı, ilköğretim okulu müdürlerinin okullarına finansal kaynak bulmada karşılaştıkları güçlükler ve bu güçlüklerin okula etkilerinin değerlendirmesini ortaya koymaktır. Bu amaçla, Çanakkale il merkezindeki resmi ilköğretim okullarında görev yapan yirmi ilköğretim okulu müdürünün görüşleri alınmıştır. Veriler, yarı-yapılandırılmış görüşmelerle toplanmış ve içerik çözümlemesi tekniğiyle çözümlenmiştir. Ulaşılan verilere göre, ilköğretim okullarının önemli bir kısmının gelir sağlamada yetersiz kaldıkları, bu nedenle okulda eğitim için uygun bir ortam sağlayamadıkları belirlenmiştir. Okul müdürleri rolleri arasında yer almasına karşın çok fazla zamanlarını alan böyle bir işlevi yerine getirmelerinden dolayı, temel görevlerini yapamadıklarını ifade etmişlerdir. Okul müdürlerinin çoğu, gelir kaynaklarını bağışlar, kantin kira gelirleri, ana sınıfı ücretleri, olarak göstermektedir. Okula finansal kaynak sağlamada okul müdürlerinin en çok üst yöneticilerle sorunlar yaşadıkları anlaşılmaktadır. Okulların gereksinimlerini karşılamak amacıyla para toplanması, eğitim-öğretim sürecini olumsuz etkilemektedir. Okulların gereksinimlerini karşılamak amacıyla para toplanmasında karşılaşılan en önemli güçlüklerden biri de okul yöneticilerine olan güvensizliktir. Eğitim, herkesin parasız yararlanması gereken temel bir insan hakkıdır. Özellikle ilköğretimin "zorunlu ve devlet okullarında parasız" olması ilkesinin gereği olarak, bu okulların gereksinimlerinin kamu kaynaklarıyla karşılanması zorunludur. Dolayısıyla okullar özel gelir kaynakları yaratmak zorunda bırakılmamalıdır. Anahtar Kelimeler: İlköğretim, Okulların Finansmanı

4 iii Name of Project Prepared by : Elementary School Principal of the school they encounter difficulties in finding financial resources and the difficulty of the School Impact Assessment : Gürcan BORAZAN ABSTRACT The purpose of this study, elementary school principals' difficulties in finding financial resources to schools and to evaluate the effects of these difficulties is to reveal the school. For this purpose, in the heart of Canakkale province who work in public school in view of elementary school principals were twenty. Data were collected in semi-structured interviews were analyzed using content analysis techniques. According to the data achieved, a significant proportion of primary schools were inadequate to provide income and therefore can not provide a suitable environment for education in schools was identified. Between the role of school principals to take place, but a lot of time to fulfill such a function due to the area, have said they can not perform basic tasks. Most of the school principal, income sources, "donation", "canteen rental income," "main class wages", as is shown. In providing financial resources to school principals in most top managers understood their problems. In order to meet the needs of the school to collect the money, the education process negatively. Schools in order to meet the needs of the most important difficulties encountered in collecting the money of the insecurity which is the school administrator. Education, everyone is free to enjoy the basic human right. Especially primary education "compulsory and available free of charge in public schools" as required by that principle, the needs of these schools must be funded with public resources. Therefore schools' special revenue sources "should not be forced to create. Keywords: Primary Education, School Finance

5 iv İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ.. ÖZET. ABSTRACT... İÇİNDEKİLER.. TABLOLAR.. EKLER... İ ii iii iv viii ix BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Araştırmanın Amacı Alt Amaçlar Araştırmanın Önemi Sayıltılar Sınırlılıklar Tanımlar İlgili Araştırmalar BÖLÜM II İLGİLİ ALAN YAZIN Eğitimde Finansman Kavramı Ve Önemi Eğitim Sisteminin Finansmanı

6 v Sayfa No Dünya da Eğitim Kademelerine Göre Finansman Türkiye de Eğitim Kademelerine Göre Finansman Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim in Finansmanı Genel Ortaöğretim İle Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin Finansmanı Yükseköğretimin Finansmanı Yaygın Eğitimin Finansmanı Okul Bütçesi Kavramı Okul Merkezli Bütçe Anlayışı Okul Merkezli Bütçe Anlayışının Avantajları ve Dezavantajları Türk Eğitim Sisteminde Okul Merkezli Bütçe Anlayışının Gerçekleşme Düzeyi İlköğretimde Kaynak Sorunu Kaynak Sorununun Okula Etkileri Milli Eğitim Bakanlığı Bütçesinin Dağılımı Türkiye de Okullaşma Oranları Okul, Derslik ve Öğretmen Sayısı Bütçeden Eğitime Ayrılan Pay MEB Bütçesinden Yatırıma Ayrılan Pay BÖLÜM III YÖNTEM.. 42

7 vi Sayfa No 3.1. Araştırma Modeli Çalışma Grubu Verilerin Toplanması 3.4. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUM Okul Müdürleriyle Görüşmelerden Elde Edilen Bulgular Okul Müdürlerinin Okullarına Finansal Kaynak Bulmada Yaşadığı Güçlükler Okul Müdürlerinin Okullarına Finansal Kaynak Sağlama Çalışmalarının Okullarına Etkileri Okul Müdürlerinin Devletin Eğitime Yeteri Kadar Finansman Ayırmaması ve Velilerden Karşılanan Kaynaklara Karşı Olmasına Yönelik Görüşleri Okul Müdürlerinin Okullarına Finansman Sağlarken, Bu Kaynakları Nerelerden Temin Etmektedirler Okul Müdürlerinin Okullarına Finansman Arayışı Sırasında Harcadıkları Zamanın, Yönetici Olarak Yapması Gereken Görevlerine Etkileri.. 55

8 vii Sayfa No BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuç 5.2. Öneriler. KAYNAKÇA... EKLER.. Ek-1: Görüşme Formu. Ek-2: Özgeçmiş

9 viii TABLOLAR Sayfa No Tablo 1 : Görüşme Yapılan Okul Müdürlerinin Yöneticilik Süresi. Tablo 2 : Milli Eğitim Bakanlığı Bütçesinin Dağılımı. Tablo 3 : Öğretim Yılı ve Eğitim Seviyesine Göre Net Okullaşma Oranları... Tablo 4 : 2008 Yılında Okul, Derslik, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları Tablo 5 : İlköğretimde Yıllar İtibariyle Okul, Derslik ve Öğretmen Sayıları.. 36 Tablo 6 : Ortaöğretimde Yıllar İtibariyle Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları. Tablo 7 : MEB Bütçe Payı ve GSMH ye Oranı... Tablo 8 : MEB Bütçesi ve Eğitim Yatırımına Ayrılan Pay.. Tablo 9 : Eğitim Kademelerine Göre Öğrenci Başına Yapılan Harcama

10 ix EKLER Sayfa No Ek 1 : Görüşme Formu.. Ek 2 : Özgeçmiş

11 1 BÖLÜM I GİRİŞ Bu bölümde problem durumu, amaç, alt amaçlar, önem, sayıtlılar, sınırlılıklar, tanımlar ve ilgili araştırmalar yer almaktadır Problem Ülkemizde ilköğretim zorunlu ve devlet tarafından parasız olarak sunulur. Fakat ilköğretim okullarının kendilerinden beklenilen eğitim hizmetlerini sunabilmeleri için gerekli olan parasal sağlanmasında ciddi problemler yaşanmaktadır. İlköğretim okullarının gelir kaynakları ve fırsatları birbirinden farklılık göstermektedir. Okulların gelir durumuna etki eden en önemli faktör, okulun bulunduğu bölgenin ve dolayısıyla velilerin sosyo-ekonomik durumlarıdır. İlköğretim okul müdürleri okullarının ihtiyaçlarını karşılayabilmek için bulundukları koşullara göre farklı yollar denemektedirler. Her yıl okullara öğrenci kayıtlarının başladığı dönemlerde gündeme gelen ve çok tartışılan konu; velilerin okullara kayıt parası verip vermeyeceği veya okul yöneticilerinin velilerden kayıt parası alıp almayacağıdır. Okul idarecileri neden veliden para almak zorunda veya devlet bu okullara yeterli miktarda kaynak aktarabiliyor mu? Yöneticiler velilerden tahsil edilen paraları nerede kullanmaktadırlar? Kamu kesiminin, gerek yasalarda öngörülen miktarda ödeneği ayırmaması ve gerekse eğitime taleple oranlı parasal kaynak aktaramamasıyla ciddi bir finansman sorunu yaşanır olmuştur (Tural, 2002). Velilerden para tahsil etmenin Türk toplumunda rasyonellik açısından felsefesi tam olarak anlaşılamamıştır. Çünkü tarım toplumu gelenek ve değerlerinin baskın olduğu bir toplumda devletin her şeyden sorumlu olduğu gibi vatandaşlarına eğitim hizmeti sunması da onun temel görevi olarak algılanmaktadır. Hatta okul yöneticileri ve öğretmenlerin öğrencinin velisine kitap, ( öğretim yılında devlet ilköğretim okulunda okuyan bütün öğrencilerin kitapları parasız olarak Milli Eğitim Bakanlığı tarafından karşılanmıştır) defter

12 2 gibi araç gereç temin etmeleri istenildiğinde velilerin tepkileri; biz çocukların okula gitmesine izin veriyoruz kalanını da devlet yapsın diyebilmektedirler. Genel olarak toplumumuzda, sağlık ve eğitim gibi insanın yaşamı ve gelişmesindeki iki temel faktörün önemi tam ve doğru olarak algılanıp buna göre karar verildiği söylenemez. Toplum veya bireyin eğitime yaptığı yatırımla gelecekteki kazançları doğru orantılıdır. Eğitime yapılan yatırımın kazançları sadece toplumun ekonomik gelişmesine değil, aynı zamanda fakirlik, hırsızlık, insan istismarı, cinayet gibi sosyal problemlerin azalmasına da neden olmaktadır (Burrup, Brimley, Garfield, 1993). İlköğretim okullarının nasıl finansman edileceği konusu sadece ülkemizde değil gelişmiş ülkelerde de tartışma konusudur. Özellikle okulların ekonomik durumlarının hizmet verdikleri bölgenin sosyo-ekonomik durumu ile ilişkili olması, eğitimde eşitliği ve hakkaniyeti gündeme getirmiştir. Hatta okullar arası rekabeti artırmak için kupon (Voucher) sistemi denenmektedir (Cohn, Geske, 1990). Bu yaklaşımda her öğrencinin devlete maliyeti karşılığında çekini alıp istediği okulda hizmet almasıdır. Eğer okulun fiyatı yüksek ise geri kalanının aile kendisi karşılamak zorundadır. Türk Milli Eğitim Sisteminde ilköğretim dönemi özel bir konuma sahiptir. Çünkü okul çağındaki tüm Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının eğitiminin devlet tarafından sağlaması anayasal bir zorunluluktur. Diğer yandan, ülkemiz nüfusun büyük bir kısmının almış olduğu örgün eğitim sadece bu dönem ile sınırlıdır. Buna rağmen, ülkemizde ilköğretim okullarının finansmanı konusunda ciddi problemler yaşanmaktadır. Kavak, Ekinci, Gökçe (1997) tarafından yapılan araştırmaya göre; şehir merkezindeki okullar 27 çeşit kaynaktan gelir elde ederken, köy okullarının gelirleri 20 çeşit kaynaktan sağlanmaktadır (Kavak, Ekinci, Gökçe, 1997). İlköğretim okullarının finansmanı 222 Sayılı ilköğretim kanununa göre şöyle açıklanmaktadır: a) Her yıl devlet gelirlerinin % 3 'ünden az olmamak üzere devlet bütçesinden yapılacak yardımlar, b) Özel idare bütçelerine yıllık gelirlerinin en az % 20' si oranında konulacak ödenekler, c) Köy okullarında, gelir sağlamak üzere tahsis edilen arazi ve okul bahçesinden elde edilen gelirlerle birlikte köy bütçesine her yıl genel gelirlerinin en az % 10'u oranında konulacak ödenekler,

13 3 d) Okulun parası varsa bunun faiz gelirleri, e) Okulda hurdaya ayrılan malların satışında elde edilen gelirler, f) Vakıf gelirlerinden ayrılacak hisseler de ilköğretimin gelir kaynakları arasındadır. Fakat bu gelir kaynakları ile ilgili hükümler hayata geçirilememiştir. İlköğretimin Türk Milli Eğitim Sisteminde zorunlu ve finansmanı devlet tarafından karşılanması öngörülmesine rağmen, uygulamada hiçte öyle olmadığı görülmektedir. Karşılarına gelen öğrenci kitlesi ile okul günlük yaşamını sürdürmek zorunda olan okullar, bu durumda özel finansman kaynaklarını yaratmışlardır (Tural, 2002). Bu çalışma hazırlanırken ilköğretim okullarının yöneticileriyle okulların gelir ve finansman durumu ile ilgili görüşmeler yapılmıştır. İlköğretim okullarının müdür veya müdür yardımcıları okullarının gelirleriyle ilgili açıklamalarında ilköğretim okullarının finansmanındaki farklılığı ortaya koymaktadırlar. İlköğretim okullarının mali kaynak problemlerini çözmede en çok kullandıkları yaklaşım; öğrenci velilerinden alman kayıt parasıdır. Veli ile okul- aile birliğinden bir kişi muhatap olmakta ve velinin ekonomik durumuna göre gönüllü makbuz karşılığından bağış alınmaktadır. Eğer veli çocuğunu ikamet ettiği sınırların dışında başka bir okula göndermek isterse bu kayıt parasının miktarı yükselmektedir. Çünkü, okul idaresi çocuğun kaydını kabul etmek zorunda değildir. Aslında velilerin rağbet ettiği okullar ekonomik problemler yaşamamaktadırlar. Çünkü bu okullar o bölgenin en çok tercih edilen okulu oldukları için genelde yardım kaynakları oldukça farklı ve çoktur. Finans problemini en çok yaşayan okullar ise velilerin sosyo-ekonomik düzeylerinin düşük olduğu bölgelerdeki okullardadır. Diğer yandan, sosyo-ekonomik düzeyi iyi olan aileler ikamet ettikleri yerlere bakılmaksızın çocuklarını belli gözde okullara göndermektedirler. Böylece, bu okulların gelirlerini artırmada yardımcı olmaktadırlar. Diğer yandan velilerin sosyo-ekonomik düzeyinin düşük olduğu okullarda, okul aile işbirliği istenilen düzeyde gelişmediğinden, okulun sosyal ve ekonomik problemlerin çözümüne velilerin katkıları sınırlı olmaktadır. Bu okulların ekonomik problemlerinin yanında öğrencilerin bazı ihtiyaçlarının karşılanmasında bile sorumluluğu idareciler ve öğretmenler üstlenmektedirler. Aileler veli toplantısına gelmekte imtina ederler, özellikle babalar daha da ilgisizdirler. Veliler çocuğunun kırtasiye ihtiyaçlarım karşılamakta duyarsızdırlar. Hatta, bazı kenar

14 4 mahallelerde okulu bir gelir kaynağı gibi görüp; bunları neden okul vermiyor diye serzenişte bulunabilmektedirler. Bu durum Kurul (2002) tarafından da ortaya konulmuştur. İlköğretim okullarının özel finansman okul bölgesinin sosyo-ekonomik düzeyine göre büyük ölçüde farklılaşmasıyla, okullar arasında önemli düzeyde olanak eşitsizlikleri gözlenmiştir. Gerçekten gecekondu bölgesindeki okullarda katkı payları ya da bunun dışındaki gelirleri toplayamazken, görece daha varsıl olan okullar, daha rahat harcama yapmaktadırlar. Velilerden sağlanan gelirlerden bir başkası ise Eğitime katkı payıdır. Bunlar resmi olarak makbuz karşılığı her dönem için 10 milyon (2003 yılı için) olmak üzere toplam 20 milyon liradır. İlk defa 1997 yılının başında uygulamaya konulan eğitime katkı payı ile velilerden para Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Vakfı Genel Müdürlüğünün makbuzları karşılığından alınmaktadır. Bu bağışlarda velilerin gönüllülüğü esastır ve velinin ekonomik durumu uygun ise katkı payı alınmaktadır. Birden fazla çocuğu ayın okula giden veliler sadece biri için ödeme yaparlar. Köy okullarında ve kırsal kesimde uygulanmamaktadır. Katkı payı uygulamasının ilk başladığında paranın dağıtım oranı söyle idi; Vakfın genel merkez payı % 25, İl milli eğitim müdürlüğünün payı % 5, İlçe milli eğitim müdürlüğünün payı % 5 ve Paraların toplandığı okulun payı % 65 tir. Daha sonra Vakıf merkez yönetim kurulunun 3 Ekim 1997 tarihli toplantısında bu oranların miktarı, Vakfın genel merkez payı % 15, İl milli eğitim müdürlüğünün payı % 5, İlçe milli eğitim müdürlüğünün payı % 5 ve Paraların toplandığı okulun payı % 75 olarak değiştirilmiştir. Paraların toplandığı okulun payı % 65 ten % 75' e çıkarılmasına rağmen, okul idarecileri toplanan paraların okul dışına gönderilmesini velilere anlatmakta güçlük çektiklerini ifade etmişlerdir. Okulun kaynak sorununun olduğu kritik zamanlar özellikle kış aylarıdır. Okulun ısınma problemi olduğunda, okul idaresi öğrenci velilerinden ekonomik durumu iyi olanlarla irtibata geçerek okula yakıt aldırmakta veya para toplayarak bu sorunu gidermeye çalışmaktadır. Devletin okullara verdiği yıllık yakıt miktarı çoğu okullarda, okulların tükettiği

15 5 yakıt miktarının üçte biri civarındadır. Diğer 2/3 sini ise okul aile birlikleri sağlanmaktadır. Yine burada ailelerin sosyo-ekonomik durumu etkili olmaktadır. Okulların diğer bir gelir kaynağı ise okulun kullandığı kitap ve dergilerden okula belli bir yüzdelik verilmesi. Yayın evi temsilcilerinin okula nakit paradan ziyade okulun herhangi bir ihtiyacının (sözgelimi okula bilgisayar alımı, öğretmenler odasının düzenlenmesi gibi) gidermesidir. Diğer bir promosyon geliri ise bankalardan sağlanmaktadır. Okul idarecilerinin bir banka ile anlaşarak öğretmenlerin maaşlarının bu bankalar kanalı ile ödenmesi sağlanır. Bu durumda yine bankalar okulların kendileriyle çalışması için okul idarecilerine, okulun herhangi bir ihtiyacım giderme gibi değişik tekliflerle gelmektedirler. Okulun personel açısından büyüklüğü bankadan alacağı promosyonla pozitif ilişkilidir. Okullardaki kantinlerden sağlanan kira gelirleri de okula mali bir kaynak oluşturmaktadır. Bununla birlikte bazı okullarda 'okul kooperatifi' işletilerek okula gelir sağlanmış olmaktadırlar. Ayrıca bazı okullar, okula ait arma, kravat, rozet, tişört, eşofman gibi malzemeleri satarak okula gelir elde etmektedirler. Hatta bazen okullar belli mağazalar ile anlaşarak okul kıyafetlerinin satışlarında okula belli miktarda bağış veya okulun ihtiyacım gidermeye çalışmaktadırlar. Okulda spor kulübü için senede bir defaya mahsus olmak üzere velilerden para toplanmaktadır. Bunun miktarı okul idaresi tarafından tespit edilmektedir. Diğer yanda, okullar belli miktarlarda parayı, öğrencilerden karne ve diploma parası almaktadırlar. Okullardaki ana sınıflarının geliri yine okulun bir başka gelir kaynağım oluşturmaktadır. Okulun bulunduğu çevrenin sosyo-ekonomik durumu bunu olumlu etkilemektedir. Bazı bölgelerdeki anaokulların sınıf sayısı en az iki olurken, bazılarında ise veliler masraflı oluyor diye çocuklarını anaokuluna göndermemektedirler. Sosyo-ekonomik durumu iyi olan çevredeki okullar ana sınıfa gelen her çocuk için 20 lira ile 60 lira arası aylık aidat toplamaktadırlar. Toplanan paraların bir kısmı ana sınıfının giderlerini (temizlikçi eleman gibi) karşılamakta ve geriye kalanı okula gelir olmaktadır. Yine okulun bulunduğu konum ve imkanları ile ilgili diğer gelir kaynakları ise; okulun bahçesinin okul saatleri dışında otopark olarak kullanılması, okuldaki spor salonunun nişan,

16 6 düğün ve diğer etkinliklere kiralanarak okula gelir elde edilmeye çalışılmaktadır. Çevrede bulunan değişik dernekler ve vakıflarla (Yardımseverler, Çağdaş Yaşamı Destekleme dernekleri gibi) irtibat kurularak okulun ihtiyaçları giderilmeye çalışılmaktadır. Okul adına okul aile birliğinin düzenlediği kermes ve gecelerde elde edilen paralar okulun bir başka gelir kaynağını oluşturmaktadır. Eğitim, evrensel bir olgu olarak, insanların sahip oldukları temel bir hak ve bir kamu hizmetidir. Bu anlamda eğitim hizmetini sunma, pek çok uluslararası ve ulusal belgede devletin temel görevleri arasında sayılmaktadır. Altunya nın (1999) da belirttiği gibi "Çağdaş devletin eğitim özgürlüğünü tanıması yeterli değildir; onun olanaklarını yaratması ve eğitim özgürlüğünü bir hak durumuna getirmesi gerekir." Türkiye de eğitime ayrılan kamusal kaynakların yetersizliği, eğitim hizmetinin sağlıklı bir şekilde yürütülmesine engel oluşturmaktadır. Bu durum toplumda bir tartışma konusu olarak varlığını sürdürürken, eğitim yöneticilerini de çeşitli arayışlara yöneltmektedir. Hatta devlet, okul yöneticilerini, okulun gereksinimlerini karşılamak için, özel finansman kaynakları araştırmaya zorlamaktadır. Bu fiili durum karşısında, okul yöneticileri, çeşitli yöntemler geliştirerek okulun gereksinimlerini karşılamaya çalışırken öğretmenlerden, velilerden ve üst yöneticilerden kaynaklanan çeşitli güçlüklerle karşılaşmaktadırlar. Bazı okul yöneticileri gereksinimlerini rahatlıkla karşılayacak oranda kaynak sağlarken; özellikle sosyo-ekonomik düzeyi düşük kesimlerdeki okulların yöneticileri en temel gereksinimlerini bile karşılamakta güçlük çekmektedirler. Uluğ un (1998: 159) belirttiği gibi, okulun iyi işlememesi, sonuçta tüm eğitim sisteminin yetersiz kalmasına neden olmaktadır. İşgörenlerin niteliklerini geliştirme, yer, donanım ve teknolojileri işe koşma olanağından yoksun olan ya da bu konuda çevresinden yeterince yararlanamayan okulun etkili olmasını beklemek boşunadır. Okul yönetiminin görevi okulu amaçlarına uygun olarak yaşatmaktır. Bu görevin yerine getirilebilmesi, okuldaki insan ve madde kaynaklarının verimli biçimde kullanılmasıyla olanaklıdır (Bursalıoğlu, 1999: 6). Ancak tüm okulların kaynaklarının yeterli olduğunu söylemek olası görülmemektedir.

17 7 Günümüzde Türkiye de eğitime ayrılan kamusal kaynaklar, artan eğitim talebini karşılamaya yetmemekte ve eğitim sistemi önemli parasal güçlüklerle karşılaşmaktadır. Okul müdürü, okulun her türlü kaynağını sağlama, planlama ve kullanılmasından sorumlu tutulmaktadır. Bu bağlamda okul müdürleri kaynak sağlamayı etkili öğretim için gerekli görmekte ve söz konusu parasal yetersizlikler nedeniyle özel finansal kaynaklar bulmaya itilmektedir. Bu kaynak arayışı eğitim etkinliği, fırsat ve olanak eşitliği açılarından tartışmalı durumlar yaratmaktadır (Tural, 2002: 321). Herkese eşit eğitim olanakları sunmak, herkese "yeterli" eğitim hakkı sunmak anlamına gelmezken, eğitim olanaklarının oluşturulmasını öğrencilere bırakmak da bu haktan "yeterince" yararlanmayı sağlayamaz. Bireyin toplumsallaştırılması ve iyi yurttaş olarak yetiştirilmesi ilköğretimin işlevleri arasındadır. İlköğretimin zorunlu ve devlet okullarında "parasız" olması, söz konusu işlevlerini yerine getirmesi bakımdan önemlidir. Gelir dağılımının eşitsiz olduğu toplumlarda, eğitim koşullarının düzenlenmesi ailelerin katkı ve olanaklarına bırakılırsa, varolan eşitsiz toplumsal yapı yeniden üretilmiş olur. Bu yüzden, eğitimden yararlanma koşullarındaki eşitliğin devlet tarafından sağlanması, toplumsal yapıdaki eşitsizlikleri azaltıcı rol oynayacaktır. Buna karşın, ilköğretim düzeyindeki koşulların eşitsiz olması, bu eğitim kurumlarına devam eden öğrencilerin hedeflenen davranışlara ulaşmasını engelleyecektir. Bu, eğitim hizmetlerindeki niteliğin göz ardı edilmesi olarak da değerlendirilebilir. Zorunlu eğitim düzeyinde bile eşitliği sağlayamayan devlet, bu eşitliği ilköğretim okullarının giderlerine "karışmayarak" sağlamaya çalışmaktadır. Devletin, okullara gerekli kaynağı ayırmayarak özel kesime eğitim yatırımları için çeşitli desteklerde bulunması, katkı payını veremeyen kesimlerin çocuklarını özel okullarda okutmalarını mı sağlayacaktır? Oysa, Ercan ın (1999: 35-36) belirttiği gibi, Türkiye de okula devam etmeyen 12 ve daha yukarı yaştaki nüfusun % 47,7 si eğitimi ekonomik nedenlerle yarıda bırakmıştır. Bu ekonomik nedenler arasında ilk sırayı okul masraflarının yüksek olması, hane halkının gelirine ve ekonomik etkinliğine katkıda bulunma zorunluluğu gibi nedenler yer almaktadır. Soruna bu açıdan bakıldığında, eğitimin özelleştirilmesinin geniş kesimlerin eğitim hizmetinden yararlanamamaları anlamına geleceği açıktır.

18 Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın temel amacı; ilköğretim okulu müdürlerinin okulun giderlerini karşılama çabaları ve bunun sonuçlarına ilişkin kendi görüşlerini ortaya koymaktır Alt amaçlar 1. Okul müdürlerinin okullarına finansal kaynak bulmada yaşadığı güçlüklere ilişkin görüşleri nelerdir? 2. Okul müdürlerinin okullarına finansal kaynak sağlama etkinliklerinin, okullarını nasıl etkilediğine ilişkin görüşleri nelerdir? 3. Okul müdürlerinin devletin eğitime yeteri kadar finansman ayırmaması ve velilerden karşılanan kaynaklara karşı olmasına yönelik görüşlerine ilişkin görüşleri nelerdir? 4. Okul müdürlerinin okullarına finansman sağlarken, bu kaynakları nerelerden temin ettiklerine ilişkin görüşleri nelerdir? 5. Okul müdürlerinin okullarına finansman arayışı sırasında harcadıkları zamanın, yönetici olarak yapması gereken görevlerini aksatıp aksatmadığına ilişkin görüşleri nelerdir? 1.4.Araştırmanın Önemi Bu araştırmada toplanacak olan veriler doğrultusunda, ilköğretim okulu müdürlerinin okullarına finansal kaynak sağlama sürecinde ve okul yönetiminde ne gibi sorunlarla karşılaştıklarının belirlenmesi ve bu sorunların nedenleri üzerinde değerlendirmelerin yapılması mümkün olacaktır. Araştırma ilköğretim okullarında müdürlük yapan ya da yeni müdürlüğe başlayacak yöneticilerimize yol gösterici olacağı gibi, bu konuda yapılacak araştırmalarda da katkı sağlayabilir. Bunların dışında Milli Eğitim Bakanlığı nca yürütülen çalışmalarda yardımcı veri olarak kullanılabilir.

19 Sayıltılar Hazırlanan yarı yapılandırılmış görüşme formundaki sorulara, yöneticilerin, içtenlikle yanıt verdikleri varsayılmıştır Sınırlılıklar Araştırma Çanakkale il merkezindeki okulların bulunduğu çevrenin sosyo-ekonomik düzeyleri dikkate alınarak seçilmiş 20 ilköğretim okulu ile sınırlıdır Tanımlar İlköğretim : Zorunlu öğrenim yaş grubundaki çocukları kapsayan, onların bedensel, zihinsel, ahlaki gelişmelerine ve yetişmelerine hizmet eden, sekiz yıllık zorunlu temel eğitim ve öğretim okulu. ( Eğitim Yönetimi ve Denetimi Sözlüğü, 2002 : 78 ). Okulların Finansmanı : Eğitim-Öğretim hizmetlerinin sürdürülebilmesi için gerekli nakdi ve ayni kaynakların sağlanması sürecidir ( Karatürk, 2006 ) İlgili Araştırmalar Aşağıda bu çalışmayla ilgili olduğu düşünülen ilköğretim okullarında kaynak ve finansman konularıyla ilgili 2 araştırmaya yer verilmiştir. Korkmaz (2005), İlköğretim Okullarının Karşılaştıkları Finansman Sorunları isimli bir çalışmayla okul müdürlerinin görüşleri doğrultusunda değerlendirilmiştir. Ülkemizde ilköğretim zorunlu ve devlet tarafından parasız olarak sunulur. Fakat ilköğretim okullarının kendilerinden beklenilen eğitim hizmetlerini sunabilmeleri için gerekli olan parasal sağlanmasında ciddi problemler yaşanmaktadır. İlköğretim okullarının gelir kaynakları ve fırsatları birbirinden farklılık göstermektedir. Okulların gelir durumuna etki eden en önemli faktör, okulun bulunduğu bölgenin ve dolayısıyla velilerin sosyo-ekonomik

20 10 durumlarıdır. İlköğretim okul müdürleri okullarının gelirlerini artırmak için içindeki bulundukları koşullara göre farklı yollar denemektedirler. İlköğretim okullarının finansmanında karşılaştıkları problemlerin çözümünde gerçekçi olmak zorundayız. Ailelere durumu anlatmalıyız ve onların desteğiyle bu sorunun çözüleceğini açıklamalıyız. Velilerimiz ekonomik durumları elverdiği ölçüde okullarımıza yardım etmelidirler. Çünkü, bu hizmetin içindeki kendi çocuklarıdır. Bu sorunun, idareciler kimseden para almayacak açıklamaları yapmakla çözülmediğini anlayacak yeterli tecrübeye sahibiz. Bir veli okula 10 milyon eğitime katkı payı vermek istemiyor fakat çocuğunu dershaneye gönderip yüz milyonları harcayabiliyor, bunun nedenini sorgulamalıyız. Okulun gelirini artırmanın bir başka yolu ise okulun imkanlarını daha çok halka sunmaktır. Sözgelimi spor salonunun okul dışı zamanlarda ücretli olarak halka açılması gibi. Okullarda halka açık sosyal faaliyetler sunularak (değişik beceri kursları ve sınava hazırlık gibi) maddi kaynak yaratılabilir. Bu sorunun çözümünde en etkili ve sistematik yaklaşımlardan biride, mahalli idarelerin aldıkları vergilerden belli bir düzenleme ile bir miktarlarım o bölgenin eğitim kurumlarına verilmesi yoluyla okullara mali kaynak sağlanabilir. Zoraloğlu, Şahin, Fırat (2004), İlköğretim Okullarında Kaynak Sorunu isimli bir çalışmayla, okul müdürlerinin görüşleri doğrultusunda değerlendirilmiştir. Bu araştırmanın sonuçlarına göre, okula kaynak sağlama etkinlikleri, okul yöneticilerinin eğitim-öğretimle ilgilenememesi sonucunu doğurmaktadır. Okul yöneticileri zaman ve enerjilerinin önemli bir kısmını kaynak arayışları için harcamak durumundadırlar. Hatta bu arayışlar sırasında zaman zaman onur kırıcı davranışlar ve soruşturmalarla karşılaşmaktadırlar. Basın yayın organlarında sıklıkla çıkan haberler bile okul yöneticilerinin bu konuda ne denli sıkıntılı olduğunu göstermektedir. Bu durum, yöneticilerin moral düzeyini düşürürken, stres kaynaklarını artırmakta ve çevresindeki insanlarla olumsuz ilişkiler yaşamasına neden olmaktadır. Kaynak arayışlarının en önemli olumsuz etkileri, öğretimin gerçekleştirildiği sınıf ortamında olup bitenlerdir. Sınıf ortamının düzenleyicisi ve yürütücüsü olan öğretmen,

21 11 öğretim için ayrılmış olan zamanın bir kısmını, sınıf içinde para toplama veya bu konuda çeşitli duyurular yapmakla harcamaktadır. İlköğretim okullarının giderleri büyük ölçüde özel gelir kaynaklarıyla karşılanmaya çalışılmaktadır. Devlet; okulların yakıt, elektrik ve su gibi temel gereksinimlerini bile yeterince karşılamamaktadır. Okul müdürlerinin ifadelerine göre yakıt giderlerinin yarıya yakın bir kısmı kamu tarafından karşılanırken, elektrik ve su giderlerinin karşılanması düzenlilik göstermemektedir. Özel gelir kaynaklarıyla karşılanan giderler ise boya, badana, tamirat ve temizlik giderleri, eğitimle ilgili araç gereç ve kırtasiye gideri, telefon giderleri, bilgisayar ve fotokopi makinelerinin bakım ve onarımı ile sosyal etkinlik giderleri, okulun sigortalanması gideri, yardımcı personel ücretleri ve zaman zaman İlçe Milli Eğitim Müdürlüklerine yapılan ödemeler biçiminde sıralanmaktadır. Milli Eğitim Müdürlüklerinin, bu giderlerini karşılayabilmeleri için okullara kaynak aktarmaları gerekirken, bazı adlar altında okul yönetimlerinden para istemesi veya okulun sağladığı bazı gelirlerden pay almaları oldukça düşündürücüdür. İlköğretim okullarında, gelir büyüklüğü bakımından ilk üç sırada gösterilen özel gelir kaynakları arasında bağışlar ilk sırayı alırken, ikinci sırada kantin kira gelirleri üçüncü sırada ise anasınıfı ücretleri yer almaktadır. Devlet okullarında parasız olması gereken ilköğretimin büyük ölçüde bağışlar yoluyla ayakta kalmaya çalışılması dikkat çekicidir. Milli Eğitim Vakfı aracılığıyla kiraya verilen kantinlerin kira gelirleri okullar için önemli bir gelir kaynağıdır. Yasal metinlerce yasaklanmış olmasına karşın birçok okul müdürü, zorunlu olarak okulun diğer gereksinimlerini karşılamada anasınıfı ücretlerini kullanmaktadırlar. İlköğretim okullarının özel gelir kaynakları, gereksinimlerini karşılamada yetersiz kalmaktadır. Okul müdürlerinin büyük çoğunluğu, elde ettikleri gelirlerinin yetersizliği nedeniyle sağlıklı bir fiziksel ortam oluşturamadıklarını; bu bağlamda gereksinim duydukları öğretim araç-gereçlerini yeterince sağlayamadıklarını, yeterli sayıda hizmetli çalıştıramadıklarını, bu nedenle okulun temizlik ve diğer bazı hizmetlerinin aksadığını, okulun gereksinimi olan bakım-onarımlarının gerçekleştirilemediğini, kış mevsiminde zaman zaman ısınma sorunları bile yaşadıklarını ifade etmektedirler. Okul müdürlerinin çoğu, yine kaynak yetersizliği yüzünden okulda gerçekleştirmek istedikleri birtakım sosyo-kültürel

22 12 etkinlikleri gerçekleştiremediklerini, bazıları ise amaç dışı olarak, bu etkinlikleri okula gelir sağlamada araç olarak kullandıklarını belirtmektedirler.

23 13 BÖLÜM II İLGİLİ ALAN YAZIN Bu bölümde araştırmanın kavramsal çerçevesini oluşturan konular başlıklar halinde ele alınmıştır Eğitimde Finansman Kavramı Ve Önemi Eğitim hizmeti, dünyanın hiçbir ülkesinde ve ekonomik maliyeti baz alınarak sunulmamaktadır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde uygulanan eğitimdeki finansal politikalar, belirgin farklılıklar içermektedir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde ise yükseköğretimdeki öğrenci katkısının payı son yıllarda azalmaya başlamıştır. Ancak, gelişmiş bazı ülkelerde (Hollanda % 100, İsveç % 98,4, Kanada % 97,3, Danimarka % 97,1 ve Fransa % 93,3) kamusal finansman ağırlıklı bir yer tutarken; Japonya (% 24) ve ABD (% 22,6) de ise özel finansmanın oransal yüksekliği dikkati çekmektedir (Adem, 1993: 183 ; Ünal, 1996: 317). Gelişmekte olan ülkeler ile geri kalmış ülkeler ise temel eğitim sorunlarını henüz çözemedikleri gibi, bu ülkeler için nüfus baskısı ve artan finansal sorunlar önemli boyutlar kazanmıştır. Eğitim ekonomistlerinin çalışma alanları; eğitim ve kalkınma, eğitimin ekonomik sonuçları, eğitim finansmanı, eğitimin verimliliği, eğitimin tüketim ve yatırım özelliği, eğitimin arz talep özellikleri, eğitimde fayda ve maliyet analizi, eğitim, insan gücü ve istihdam olarak saptanmıştır (Adem, 1993: 87). Eğitimin finansmanı, genel anlamda eğitim için fon sağlamak ve sağlanan bu fonları en etkin bir şekilde kullanmaktır. Ayrıca, eğitim sisteminin finansmanı, eğitimin tüm boyutlarını etkileyen ve diğer çalışma alanlarıyla iç içe olan bir çabayı gerektirir. Bu nedenle, eğitimin finansmanı, eğitim sektörünün mevcut sorunlarının temel nedenlerinden birisi olduğu gibi, öngörülen hedeflerin gerçekleşme olanaklarını da sınırlayan bir faktördür. Eğitim hizmetlerinin iyileştirilmesi ve yaygınlaştırılmasında, öncelikle devletin kendisine düşen

24 14 görevi gereğince yerine getirme zorunluluğu vardır. Bu, aynı zamanda eğitimin en öncelikli sektör olarak kabul edilmesinin de doğal sonucudur (MEB, 1996: 401) Eğitim Sisteminin Finansmanı Günümüzde, ilköğretimden yüksek öğretime kadar tüm tür ve düzeylerde eğitimin finansmanı önemli bir tartışma konusunu oluşturmaktadır. Finansman sorununu, sadece talep artışlarına bağlamak doğru değildir. Eğitimin finansmanının eğitim maliyetlerinde artış, öğretim kadrosuzluğunun verimsizliği, öğrenci başarısızlıkları, bursların artması ve kaynak kullanımı ile ilgili yetersizliklere bağlı içsel nedenler ile talep değişimleri, dış borçların artışı, eğitim dışı alanlara yönelik harcamaların artması, kamu gelirlerinin artırılamaması, işsizliğin yüksek olması ve istihdam koşullarına bağlı olarak yeniden eğitim gereksinimine neden olan dışsal nedenler çerçevesinde ele alınması gerekmektedir lerden itibaren ve tüm dünyada eğitimin finansmanı için yeni enstrüman arayışları (özellikle yükseköğretimde özel fon kullanımı) öne çıkmıştır. Bircan ın aktardığına göre Eicher, eğitimin finansmanının gelişmiş ülkelerde aile ve firmalara, gelişmekte olan ülkelerde ise yeni vergiler konulması ve özel okulların teşvik edilmesine doğru yöneldiğini ortaya koymaktadır (Eicher, Akt: Bircan, 1993: 39). Eğitim, kişisel ve toplumsal özellik gösteren bir çeşit karma maldır. Çeşitli tür ve düzeylerde üretilen eğitim hizmetlerinin toplumsallık derecesi ise birbirinden farklıdır. Eğitimin finansmanında, kamu fonları yanında, öğrenci harçları, sınav ve kayıt harçları ile kitap ve diğer malzemeler için yapılan özel eğitim harcamaları, özel fon gibi kullanılmaktadır. Bir toplumda, eğitimi finanse etmek için kullanılan finansman modeli üç şekilde değerlendirilmektedir. Birincisi, eğitim olanaklarının ne ölçüde sunulabildiği, ikincisi eğitim için ayrılan kaynakların etkin dağıtımı ve üçüncüsü ise eğitim için ayrılan kaynakların eşitlikçi ve hakkaniyete uygun olarak dağıtımıdır. Başarılı bir finansman modeli, bu ölçütlerin sonuçlarına göre alınan bir tablo ortaya koymalıdır. Eğitim olanaklarının sağlanma miktarı, eğitim için yaratılan kaynakların Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) içindeki payı, bütçeden

25 15 eğitim için ayrılan pay gibi veya alınan sonuca göre; çeşitli eğitim düzeylerinde okullaşma oranları, okullaşan çağ nüfusunun cinsiyete göre dağılımı bakımından saptanması olanaklıdır. Etkin kaynak kullanımının göstergelerini elde edebilmek için, maliyet-fayda ve maliyet-etkililik analizlerinin yapılması gerekir. Eğitimin finansmanıyla ilgili çeşitlenme eğilimi ile birlikte, kamu harcamalarının ağırlığı da sürmektedir. Devletin yaptığı, eğitim harcamaları eğitim hizmetinden ne beklediği kadar, devlet anlayışına ve kamu politikasına bağlıdır li yıllarda eğitime ayrılan kaynaklar, ülkelerin GSMH larının ortalama olarak % 10 una varan bir bölümünü oluşturmakta iken, 1992 hesaplamalarında ve tüm eğitim kademeleri için ABD de % 7.0, Federal Almanya da % 4.9, Danimarka da % 6.7, Finlandiya da % 7.9, Fransa da % 5.9, İspanya da % 5.2, İsveç te % 6.8, Japonya da % 4.8, Kanada da % 7.4 ve Türkiye de 2002 itibariyle % 2.65 tir ( Ünal, 1996: ; MEB, 2001: 338 ). Devletin eğitim harcaması, sabit sermaye yatırımı ve işletme giderlerinin karşılanmasıyla sınırlı olmayıp; öğrenci ve ailelere kredi, vergi indirimi, yardım gibi katkılar ve öğrenciler için barınma harcamalarını da içermektedir. Eğitimin uluslar arası finansmanı ise uluslar arası finans kuruluşları (Dünya Bankası, BM Kalkınma Programı ile ABD gibi) ve gelişmiş ülke hükümetlerince verilen kredilerden oluşmaktadır. Bu yöntem, devletin dış borç yükünü artırması ve geleceğe yönelik yük getirici özelliği ve amaç dışı kullanım nedeniyle beklenen yararı sağlayamamaktadır. OECD ülkelerinin eğitimdeki finansman stratejileri; finansal çeşitlilik (Eğitim hizmetlerinin özelleştirilmesi, kamu dışı örgüt bağışları, hükümet dışı ve maliyetin paylaşımı), var olan kaynakların etkili kullanımı ( yönetimsel önlemler ve zamanın bölüşümü ) ve maliyetlerin azaltılması (program hedeflerinin indirgenmesi, kısa süreli öğretmen yetiştirme programları ve zorunlu eğitim süresinin kısaltılması ) üç kategoriden oluşmaktadır (Heyneman, 1993: 16-17).

26 Dünya da Eğitim Kademelerine Göre Finansman İlköğretim, eğitimin toplumsal özelliğinin en çok ağırlık kazandığı eğitim düzeyidir. Çünkü ilköğretim bireylere yaşamları boyunca toplumun her kesiminde geçerli olan temel becerileri ve yurttaşlık özelliklerini kazandırmaktadır. Devlet, eğitim yatırımlarını en yaygın biçimde ilköğretim düzeyinde gerçekleştirmektedir (Ünal, 1996: 326). Genel ortaöğretim, isteğe bağlı olmakla birlikte; fiyatı düşük bir eğitim düzeyi olarak görülebilir. İlk ve ortaöğretimin topluma sağladığı kazançlar, bir genel değerler setini, bilgiyi, standart bir dili, becerileri, bilimsel ve kültürel amaçların gerçekleştirilmesini içermektedir. Bireysel ve toplumsal yaşama katkısı nedeniyle ilk ve ortaöğretimin devletçe desteklenmesi gerektiği savunulmakta, 1984 rakamları ile Dünya da ilkokulların % 87 sinin ve ortaöğretim okullarının %79 unun devlet okulu olduğu tahmini yapılmıştır (Levin, 1995: ). Mesleki eğitim ve yetiştirme, örgün mesleki eğitim düzeyini ve bu düzey okullardaki programlara karşılık gelen meslek kategorileri için piyasada sunulan yetiştirme olanaklarıdır. Mesleki eğitim ve yetiştirme hem devlet hem de işverenlerce finanse edilen bir eğitim türü olup, genel eğitime göre daha pahalıdır. Çıraklık eğitimi ise bu tür içinde özel bir öneme sahiptir ve kolektif finansman uygulanan (işverenler ve işçi sendikalarınca oluşturulan fona gönüllü katılım) bir alandır (Ünal, 1996: ) Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde son 20 yılda gerçekleştirilen üniversite reformları ve ilgili politika değişikliklerinin odağını da finansman düzenlemeleri oluşturmuştur. Geçen yüzyılın özellikle son çeyreğinde, yüksek öğretime sosyal talep hızla artmış ve eğitime bütçeden ayrılan kaynakların aynı düzeyde artmaması, bu düzenlemelerin temel nedeni olarak görülmüştür. Devlet, yüksek öğretimdeki finansman kaynağının Japonya da % 40 ını Kanada ve Almanya da ise % 50 den daha az kısmını katkı olarak sağlamaktadır. Yükseköğretim finansmanın önemli bir unsurunu da harçlar oluşturmaktadır.

27 17 Harçların finansman içindeki ağırlığı; ülkelere göre değişmekte olup, Avustralya da %20 ve ABD de ise % 25 tir. Dünya daki uygulamalara bakıldığında, yükseköğretim devlet kontrollü tümü özel fon (harç) larla ve devletçe yönetilip kamu ve öğrenci harçları ile finanse edilmektedir. Diğer bir enstrüman ise öğrenci kredileri ve yardım programları (doğrudan öğretim maliyetlerini kapsayan ve kurumlara yapılan ödemeler öğrencilere doğrudan yapılan koşulsuz yardımlar, öğrenciye yönelik burs ve yardımlar, sıfır veya düşük faizli krediler, banka ve özel kurumların devlet garantili kredileri, yarı zamanlı çalışmalar için yapılan ödemeler, yiyecek, barınma ve yolculuk indirimleri ile vergi ayrıcalıkları) dır (Woodhall, 1987). Üçüncü finansman türü üniversitelerin yarattığı fonlardır. Üniversitelerin araştırma işlevleri fon ve teknoloji alanında işletmelerin ihtiyaç duyduğu konularda bilgi üretmeleri ve bu yolla fon oluşturmalarına olanak sağlamaktadır. Ancak, bu yöntemle fon elde etmenin, üniversiteleri piyasa güdümlü hale getireceği görüşü ileri sürülmekte ve otoriter bir yönetsel yapının oluşmasına neden olacağı endişesi dile getirilmektedir. (Buchbinder, 1993; Williams, 1991) Türkiye de Eğitim Kademelerine Göre Finansman Türkiye de eğitimin finansmanı, büyük ölçüde kamu kaynaklıdır. Her düzey eğitimde özel kurumlar bulunmakla birlikte; bunların oranı çok düşüktür. Başta nüfus artışına bağlı eğitim talebi, sabit sermaye yatırımlarının sınırlılığı ve öğretmen yetiştirme sistemine bağlı tıkanıklıklar, eğitim sistemini sürdürülemez hale getirmiştir. Devlet finansmanına dayanan eğitimin, bu alandaki görünen yüzü ödenek yetersizliği ile açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu durum, eğitim kurumlarını kendi başlarının çaresine bakmaya itmiştir. Görünürde ise parasız olan eğitimin, bazı kademe ve ortamlarda özel finansman ile ayakta durduğunu göstermektedir. Eğitim sisteminin hızla gelişen ekonominin nitelikli insan gücü gereksinimi ile halkın eğitim isteminin tam olarak karşılanması ve herkese yetenekleri ölçüsünde eğitim verilebilmesi, sosyal ve hukuk devleti gereklerine uygun yeni finansal yaklaşımları zorunlu kılmaktadır.

28 Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim in Finansmanı Okul Öncesi eğitim 0-6 yaş kümesindeki nüfusun bakımı ve yetiştirilmesidir. Bu alandaki hizmetler, MEB başta olmak üzere değişik bakanlık ve kuruluşlarca bakım ya da eğitim amaçlı olarak yerine getirilmektedir. Bu alanda 10 yasa, 2 tüzük ve 10 yönetmelik geçerli olup, MEB tarafından açılan ana okulu, anasınıfı, uygulama sınıfları ile diğer kurum ve kuruluşlarca açılan kreş, yuva, gündüz bakımevi, çocuk bakım evi, ve çocuk bakım yurtlarındaki hizmetlerle yürütülmektedir öğretim yılında okul öncesi öğretim kurumunda ( Erkek ve Kız) öğrenci ve öğretmen bulunmaktadır. Bu eğitim kurumlarının % 92 si, öğrencilerin % 93 ü ve öğretmenlerin % 87 si resmi niteliktedir. Bölgeler arası dağılım bakımından ilk sırayı Kurumla Marmara, Son iki sırayı ise 904 Kurum ile Doğu Anadolu ve 600 Kurumla Güneydoğu Anadolu Bölgesi oluşturmaktadır MEB, 2001: 130). X. Milli Eğitim Şurasında 2002 yılından itibaren okulöncesi eğitimin zorunlu olacağı öngörülmüştür. İlk yasa 1961 deki 222 sayılı ilköğretim ve eğitim yasası ile 1973 deki 1739 sayılı Mili Eğitim Temel Yasası dır sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Yasası 1475 sayılı İş Yasası ile 1997 deki 4306 sayılı 8 yıllık Kesintisiz Zorunlu İlköğretim Yasası, ilköğretim kurumlarını yeniden düzenlemiş ve okul öncesi eğitim isteğe bağlı eğitim olarak ifade edilmiştir. Tüm kalkınma planlarında yer almakla birlikte, 5. Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ) nda bu konuda çok kapsamlı ve belirgin hedefler yer almıştır. İlk kez bu plan döneminde toplam eğitim yatırımlarının, % 6.1 i kadar okul öncesi eğitim için yatırım ödeneği öngörülmüştür (Adem, 1993: 172). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (SBYKP) nda MEB ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarınca verilen okul öncesi eğitim hizmetlerinin bütüncül yaklaşımla yürütülmesi için düzenleme yapılacağı ifade edilmiştir (DPT 2000: 85). Okul öncesi eğitim alanındaki kurumlar arasındaki eşgüdümsüzlük ve denetimsizlik ortadan kalkmalı ve yapılacak düzenlemede bu sorunlara çözüm bulunması gerekmektedir. İlköğretim okulları dışında yapılan okul öncesi eğitimdeki finansal kaynaklar özel amaçlı olup, kamu katkısı yetersiz kalmaktadır.

29 19 İlköğretim okulu kavramı ise ilk kez 1739 sayılı Yasanın 22. maddesinde ve son olarak 222 sayılı ilköğretim yasasının da bazı maddelerini değiştiren ve köklü düzenlemeler içeren 4306 sayılı yasa ile yeniden tanımlanmıştır. İlköğretim, 6-14 yaş grubundaki kız ve erkek tüm öğrenciler için zorunlu olup, devlet okullarında parasızdır. (MEB, 2001: 130). İlköğretim sisteminin büyüklüğü ve nüfus artışı ile birlikte temel sorunların çözümlenememesi, sekiz yıllık uygulamanın başarılı olmasındaki önemli engellerden birisidir. Anayasa ve tüm temel eğitim yasaları (222, 1739 ve 4306) özellikle ilköğretimin zorunlu ve parasız olduğunu vurgulamıştır. İlköğretimin finansmanı, MEB bütçesi, yerel idare (Özel idare) ler ve son düzenleme ile çeşitli kaynaklardan toplanacak eğitime katkı payları, yardım, bağış ve uluslar arası kredi desteği şeklindeki finansal kaynaklardan oluşmaktadır Genel Ortaöğretim İle Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin Finansmanı Ortaöğretim, ilköğretime dayalı en az üç yıllık öğrenim veren genel, mesleki ve teknik öğretim kurumlarının tümünü içermektedir. Ortaöğretimin amacı; öğrencilere asgari ortak bir genel kültür vermek, birey ve toplum sorunlarını tanıtmak ve çözüm yolları aramak, ülkenin sosyo-ekonomik ve kültürel kalkınmasına katkıda bulunacak bilinci kazandırarak; öğrencileri ilgi, yeti ve yetenekleri doğrultusunda yükseköğretime, mesleki hayata ve iş alanlarına hazırlamaktır. Genel ortaöğretim, ilköğretim üzerine en az üç yıl öğrenim veren ve yaş grubu çocukların eğitimini kapsamaktadır. Bu grup, Liseler, Anadolu Liseleri, Fen Liseleri, Anadolu Öğretmen Liseleri ve Anadolu Güzel Sanatlar Liselerinden oluşmaktadır. Mesleki ve teknik ortaöğretim; öğrencileri genel ortaöğretimin amaçları ile birlikte onları iş ve meslek alanlarına insan gücü olarak yetiştiren ve yükseköğretime hazırlayan öğretim kurumlarından oluşmaktadır. Başlıca okul türleri; Teknik, Kız Teknik, Ticaret ve Turizm ve Din Öğretim Okulları, Çok Programlı Liseler, Özel Eğitim ve Öğretim Okulları ile Sağlık Eğitimi Okulları dır.

30 20 Genel ortaöğretim, zorunlu bir eğitim düzeyi olmamakla birlikte, fiyatı düşük bir eğitim düzeyi olarak görülmektedir. Fiyatın düşük olması nedeniyle, bireysel getirisi yüksek olan ilk ve genel ortaöğretim, sağladığı toplumsal kazançlar açısından da sosyolojik özelliği yüksek olan eğitim düzeyleridir (Ünal, l996: 327). Mesleki eğitim ve yetiştirme ise hem devlet hem de işverenlerce finanse edilmektedir. Okulda sürdürülen bölümü tümüyle devletçe finanse edilse bile, mesleki yetiştirmenin istihdam sırasında sağlanan kısmı işgören ve işverenlerce finanse edildiği için, bir ülkede bu amaçla yapılan toplam harcamaları hesaplayabilmek çok güçtür. Devletin yaklaşımı, mesleki ve teknik eğitimin ekonomiye insan gücü yetiştirdiği ve bu nedenle tüm ekonomi için yarar sağladığı yönündedir (Ünal, l996: 329). Mesleki eğitim ve yetiştirme, genel eğitime göre daha pahalı bir yatırımdır. Bu amaçla devlet, çeşitli araçları kullanarak, söz konusu eğitim etkinliklerine katılır. Çeşitli ülkelerde, işverenlere yönelik bordro vergisi, istihdam vergisi, yetiştirme vergisi ve çıraklık vergisi uygulamaları, bu alandaki eğitimin finansmanında kullanılmaktadır (Woodhall, l987). Mesleki ve teknik eğitimin finansmanı konusunda devlet ve özel finansmanın ağırlığı, ekonomik, politik ve kurumsal etkenlere dayanmaktadır. Ancak, l980 den sonra bu konudaki politikaların temelini, işverenin yönlendirdiği yetiştirme oluşturmaya başlamıştır (Chapman, l993: 102). Ortaöğretimin önemli sorunları içinde; okullaşma oranının halen düşük düzeyde olması, ortaöğretim kurumlarının çeşitliliği ve işlevselliğin yitirilmesi sayılabilir sayılı Yasa başta olmak üzere; 2547 sayılı YÖK, 3308 sayılı Çıraklık ve Meslek Eğitimi, 3797 sayılı Milli Eğitim Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri, 4306 sayılı Sekiz Yıllık Kesintisiz Eğitim ve 3418 sayılı Eğitim, Gençlik ve Spor Hizmetleri Vergisi Yasalarını değiştiren tarihi 4702 sayılı Yasa, genel ve mesleki-teknik ortaöğretimin başlıca finansal kaynaklarıdır. Söz konusu yasa 4306 sayılı Yasa nın C,D,E,F ve G fıkralarını Sekiz Yıllık Kesintisiz İlköğretim ve Ortaöğretim olarak değiştirmiş ve uygulama süresini tarihine kadar uzatmıştır. Finansal açıdan Konsolide Bütçe, İl Özel İdareleri, Döner Sermaye, Kişi ve Kuruluş Bağış ve Yardımları, Milli Eğitim Vakfı katkıları ile Dernek gelirleri başlıca kaynaklardır. 15. ve 16. Milli Eğitim Şuralarında alınan kararlar çerçevesinde, mesleki ve

31 21 teknik eğitimin finansmanına ilişkin öncelikler ortaya konulmuştur (MEB, 2001: l ). Ayrıca, Gelir ve Kurumlar Vergisi ( % l ), 5590 sayılı Yasa ile Odaların eğitime ayırdıkları payın % 50 si, 507 sayılı Yasa çerçevesinde ve aynı amaçlı % 50 lik pay, İşçi Sendika ve Konfederasyonlarınca ayrılan % 25, İşveren Sendika ve Konfederasyonlarının bir önceki yıl aidat gelirlerinin % 5 i bu tür eğitimin finansman kaynakları arasında yer almaktadır (Ünal, l996: 346) Yükseköğretimin Finansmanı Yükseköğretim; ortaöğretime dayalı, en az iki yıllık yükseköğrenim veren her kademe (Üniversite, Fakülte, Enstitü, Yüksek Okullar, Meslek Yüksek Okulları ve Konservatuarlar ile Uygulama ve Araştırma Merkezleri) eğitim kurumlarının tümünü kapsar öğretim yılında 53 ü Devlet ve 23 ü Vakıf Üniversitesi olmak üzere 76 üniversite bulunmaktadır. Bu dönemde Devlet ve Vakıf Üniversiteleri nde öğrenci ( i ön lisans, sı lisans ve açık öğretim dahil) ve öğretim elemanı görevli olup, üniversite öğrencilerinin % 95.5 i devlet üniversitesine devam etmektedir (MEB, 2001: ). Öte yandan üniversitelerin en başta gelen işlevlerinden biri de, bilimsel araştırma yapmak ve yeni teknoloji üretmektir. Günümüzde bu işlevin gerçekleştirilmesine dönük parasal ve fiziksel kaynaklar ile örgütsel yapı ve moral gücün olmadığı 20 yıldan beri yapılan YÖK tartışmalarından anlaşılmaktadır (Adem, 1993: ). Yüksek öğretim sistemi ağırlıklı olarak devletçe finanse edilmektedir. YÖK bütçesinin GSMH içindeki payı ise 1998 de % 0.84, 1999 da % 0.84, 2000 de % 0.83, 2001 de % 0.73 ve 2002 de % 0.88 dir öğretim yılında öğrenci harçları ve de cari hizmet maliyetlerine öğrenci katkısı adını alan uygulamalar doğrudan finansman özelliği taşımaktadır. Diğer önemli bir sorunda, özel yüksek öğretim kurumlarını bile devletin finanse etmesidir (Ünal, 1996: 349).