çindekiler çindekiler... 3 Yay n Kurulu ndan... 4 Yönetim den... 5 Tesislerimizden Tasar m ve Mühendislik Faaliyetleri...

Transkript

1 fi RKET M Z N 24. YILDÖNÜMÜNÜ COfiKUYLA KUTLADIK Şirketimizin kuruluşunun 24. yıldönümünü 31 Mayıs 2008 Cumartesi günü tesislerimizde ailelerimiz ile birlikte coşkuyla kutladık. Söz konusu kutlamaları Savunma Sanayii Müsteşarı Sn. Murad Bayar, Türk Silahlı Kuvvetlleri'ni Güçlendirme Vakfı (TSKGV) Genel Müdürü Korg. (E) Engin Alan, 4ncü Ana Jet Üs Komutanı Tuğg. Yalçın Ergül ve TSKGV Genel Müdür Yardımcısı Tuğg. (E) Haluk Alper de onurlandırdı. Saat 13:30'da başlayan kutlamalar Genel Müdürümüz Sn. Muharrem Dörtkaşlı'nın yaptığı konuşma ve Şirketimizde 15. ve 20. yılını dolduran personelimize hizmet ödüllerinin verilmesiyle ve Program Müdürümüz Sn. Murat Tamaç'ın personel adına yaptığı konuşma ile devam etti. Lojmanlar bölgesindeki piknik alanında bir taraftan piknik yaparken, diğer taraftan da animasyonlar, yarışmalar, folklor gösterileri, Grup Meditasyon'un şarkıları ve ünlü sanatçı Kıraç'ın konseri eşliğinde hoşça vakit geçirdik. Program Müdürümüz Sn. Murat Tamaç'ın personel adına yaptığı konuşma: Şirketimizin 24. kuruluş yıldönümünü kutladığımız bu güzel günde çalışma arkadaşlarım adına duygularımı sizlerle paylaşmak istiyorum. 24 yıl, çeyrek asıra yakın bir zaman! Bundan tam 24 yıl önce, F-16 Savaşan Şahin uçaklarını üretmek üzere kurulmuştuk. Başlangıçta teknik resimleri ve malzemesinin tamamı yurt dışından hazır gelen, belli sayıdaki uçağın sadece işçilik katkısını sağlayabildik. 20 yıl sonra bu gün, küçük-büyük pek çok sözleşme gereğince; tasarım, parça ve komponent üretimi, uçak üretimi ve modifikasyonu yapabilen, kendisine ait özgün ürünlerin tasarım ve üretim kabiliyetine sahip, uluslararası pazarda tanınan bir havacılık şirketimiz var. Türk Silahlı Kuvvetleri'ne egemen sistem üretmek hedefimize uygun olarak TUSAŞ, Ülkemizin Savunma ve güvenliği için stratejik değeri olan pek çok programı başarı ile gerçekleştirmiştir ve gerçekleştirmeye devam ediyor. Öte yandan yurt dışı ticari alandaki faaliyetleri, sektörde lider uluslararası kuruluşlarla işbirliği yaptığı programları ile de, dünya havacılık sektöründeki haklı yerini alarak gurur kaynağımız oldu. TUSAŞ, birbirini tamamlayan/destekleyen kazanımları ile bu günlere geldi. Değerli TUSAŞ ailesi; Kısaca özetlediğim bu gelişmelerin hiçbiri kendi kendine olmadı ve kolay da olmadı. Özveri ile, bıkmadan, usanmadan, şikayet etmeden çalıştık. Acı-tatlı günlerimizi, aylarımızı, yıllarımızı bu uğurda harcadık. 20 yılın nasıl geçtiğini anlamadık. Evlerimize geç gittik, bazen gidemedik. Yurt dışında yapılan işleri desteklemek için haftalarca, aylarca evlerimizden, ailelerimizden uzak kaldık. Bunları hep birlikte yaptık, başardık. TUSAŞ'ı bu günlere, ve savunma sanayimizin güzide bir kuruluşu haline sizlerin katkıları, yardımları ile hep birlikte getirdik. Bu başarıda payı olan ancak, çeşitli sebeplerle bugün aramızda olamayan ya da yitirdiğimiz, tüm TUSAŞ ailesi bireylerini de burada saygı ile anıyorum. Bugün, iş hacmi başlangıçla karşılaştırılamayacak, ve en önemlisi devamlılığı olacak işler yapabilen bir şirketimiz var. Yarın çocuklarımıza, sonra gelecek kuşaklara ekmek kapısı olacak bir eserimiz var. Gurur duyuyoruz. Hedeflerimiz bilinçli, beklentilerimiz yüksektir. Yurt içinde ve yurt dışında TUSAŞ'ın Havacılık ve Uzay Sanayii'nin vazgeçilmez bir üyesi olarak daha ileri gitmesini sağlamak üzere tempomuzu artırarak sürdüreceğiz. Başarı için çok çalışmanın yetmeyeceğini biliyoruz. Bugüne kadar yaptığımız gibi; inandığımız vizyona, el ele vererek ve aynı yöne doğru çalışarak ulaşacağız. Kuruluş yıldönümü vesilesi ile, çalışma arkadaşlarım adına, TUSAŞ'ı bu günlere getiren siz TUSAŞ ailesinin, küçükbüyük tüm fertlerine teşekkürlerimi sunuyor, sağlık başarı ve mutluluklar diliyorum. 2 TAI N N SES HAZ RAN 2008

2 çindekiler TUSAfi-TÜRK Havac l k ve Uzay Sanayii A.fi. ISSN TAI N N SES 86 TUSAfi ADINA SAH B Muharrem DÖRTKAfiLI SORUMLU YAZI filer MÜDÜRÜ Orhan Veli KAYA YAYIN KURULU Nursel KÖRAN (Baflkan) Bican ÇEL K ATEfi Bilge TOKMAKÇIO LU Hande ERDEM Nevin ÜÇYILDIZ U ur BAYDUR DANIfiMA KURULU Atila HAfiLAMAN Aylin SÖNMEZ Bo açhan TELER Canan AVfiAR Yeflim NEFTÇ FOTO RAFLAR Ferda GÜNAYDIN DARE YER TUSAfi-TÜRK Havac l k ve Uzay Sanayii A.fi. P.K. 18, Kavakl dere Ankara - TÜRK YE Tel: (312) Fax: (312) TASARIM, GRAF K UYGULAMA Etkileflim Grafik Tasar m Tel: (312) çindekiler... 3 Yay n Kurulu ndan... 4 Yönetim den... 5 Tesislerimizden Tasar m ve Mühendislik Faaliyetleri Biliflim Teknolojileri Ziyaretçilerimiz Organizasyon, Fuar ve Sergiler Personelimizden Aktüel...35 BASKI Ankara Ofset TAI N N SES HAZ RAN

3 Yay n Kurulu ndan Değerli Okurlarımız, Türkiye'nin Havacılık ve Uzay Merkezi olan Şirketimizin 24. yılını doldurduğu bugünlerde TUSAŞ ailesi olarak sürekli büyümekte ve bir o kadar da güçlenmekteyiz. İmzalanan sözleşmeler doğrultusunda yapılan istihdamlar ve alt yapı yatırımları ile Şirketimiz gerek insan gücü, gerekse teknolojik alt yapı olarak kendini sürekli yenileyerek geliştirmektedir. Özellikle son iki yılda taahhüt altına girilen projeler gereği istihdam edilen 1000'i aşkın mühendis ağırlıklı personelin ailemize katılmasıyla, nüfusumuz 3000'lere yaklaşmıştır. İş hayatına Şirketimizde 1980'li yıllarda başlayan arkadaşlarımız havacılık sanayinde kazandıkları deneyimlerini ailemize yeni katılan gençlere aktarmanın, onlarla paylaşmanın keyfini yaşamaktadırlar. Ailemizin büyüdükçe güçlendiğini, güçlendikçe daha büyük sorumluluklar almaya hazır olduğunu görmek hepimizi gururlandırmaktadır. Türkiye'de insanlı ve insansız hava platformlarının tasarımı, geliştirilmesi, modernizasyonu, imalatı, entegrasyonu ve satış sonrası hizmetleri alanlarında teknoloji merkezi konumunda olan TUSAŞ, kalifiye ve dinamik personeliyle bir taraftan ülkemizin savunma ve güvenliği için stratejik değeri olan havacılık tarihimizin en önemli programlarını üstlenmenin sorumluluğuyla çalışmalarına devam ederken, diğer taraftan da dünya pazarlarında kıyasıya rekabete girerek iş payını artırmaktadır. Bugün TUSAŞ, özgün ürünleri ve modernizasyon çözümlerini yurt içi ve yurt dışı müşterilerine sunmasının yanı sıra, global ölçekli tasarım ve geliştirme programlarında takım oyuncusu olarak yer almakta ve havacılık sektöründe lider konumunda olan uluslararası kuruluşlar ile birlikte çalışmaktadır. Deneyimi, genç ve dinamik kadrosu ve güçlü kurum kültürüyle TUSAŞ, geleceğe inançla bakmakta ve Türk Havacılık ve Uzay Sanayiini yeni ufuklara taşıma yolunda var gücüyle çalışmalarına devam etmektedir. YAYIN KURULU 4 TAI N N SES HAZ RAN 2008

4 Yönetim den K ymetli Okurlar m z, TUSAfi Ailesi'nin De erli Mensuplar, Bu say m zda sizlere 2006 y l nda haz rlad m z ve bu y l güncelleyerek Yönetim Kurulu onay ald m z Stratejik Plan m z ve planda yer alan rakamsal hedefler konusunda bilgi vermek istiyorum. Plan n Ana Hedefi fiirketimizin; Dünya fiirketi TUSAfi haline getirilmesi üzerine oturtulmaktad r. Bunu nas l temin edece iz / gerçeklefltirece iz sorusunun üç adet anahtar vard r; 1- TSK'm za egemen sistemler teslim etmek, 2- Büyümemizi sa l kl bir flekilde sürdürmek, 3- Paydafllar m z n yüzünü güler görmek. Bunun tercümesini flöyle yapmak gerekir; elimizdeki mühendislik yo un, özgün gelifltirme ve modernizasyon projelerini tamamlayarak müflterimize teslim etmek ve onlar n azami ölçüde ba ml l azalt lm fl sistemler kullanmas n temin etmek ve bu konulara en üst seviyede önem vermek. Bu teslimatlarla birlikte müflterimizin sayg n konumundan al nan kuvvetli referans ile dost ve müttefik ülkelere ihracaat yapmak ve iç pazar ba ml l ile temin edilemeyecek büyümeyi devam ettirmek; bu projeleri yerine getirirken/gerçeklefltirirken de dünya havac l k pazar ndaki büyümeden azami ölçüde yararlanarak, tasar m ve/veya üretim ortakl klar /alt yüklenicilikleri ile kazanç temin etmek, paydafllar m z n (hissedarlar, yöneticiler, çal flanlar, tedarikçiler, toplum, vb.) yukar da anlat lan manevi tatminlerine maddi anlamda da katk da bulunmak ve yüzlerini güldürmektir. Elimizdeki verilerle yapm fl oldu umuz ve muhafazakar say labilecek projeksiyon bizi, Cumhuriyetimizin 100'ncü y l olan 2023'te, 2 Milyar ABD Dolar cirosu olan, 6000 civar nda personelin çal flt, dünyan n en büyük 25 havac l k flirketi aras na getirmektedir. Daha k sa vadeli ve gidiflat m z anlamak konusunda 2012 y l için koydu umuz ara hedefler ise 800 Milyon ABD Dolar ciro, 3500 civar nda personel ve dünyan n en büyük 50 havac l k flirketi aras na girmektir. Rakamsal hedefler ölçülmesinin kolay olmas ve gidiflatla ilgili bilgi vermesi aç s ndan önemlidir. Ancak, 2012 y l n flu flekilde de tan mlayabiliriz: TUSAfi' n kurulufl y ldönümüne kat lan aileler için haz rlanan sergi alan nda flu ürünler yer alm flt r; Özgün olarak gelifltirilmifl olan birkaç de iflik s n fta nsans z Hava Araçlar, Uydular, ATAK ve Genel Maksat Helikopterleri, E itim Uça, Modernize Edilmifl Jet-Nakliye-Helikopter platformlar, baflta A400M olmak üzere, Avrupa flirketleri ile ortak gelifltirilip üretilen sivil ve askeri büyük uçak komponentleri, F-35 uça n n ABD d fl nda tek kaynak olarak üretilen orta gövdesi, dünya devleri ile ortak gelifltirilen veya tek kaynak olarak üretilen onlarca uçak ve helikopter bölümleri, vb. Bu anlatt m Dünya fiirketi TUSAfi't r Bu kadar çok ve de iflik konuda ürün gelifltiren, teslimat yapan bir baflka tek flirket yoktur. Bunu çok inanarak söylüyorum, dünyada gerçekten bir benzerimiz yoktur. fiirketimizin bu s fatlarla tan mlanmas na çok k sa, ama oldukça zorlu bir süreç kalm flt r. Bu sorumluluk hepimizindir ve bugüne kadar oldu u üzere, önümüzdeki dönemde de gösterece iniz samimi katk lar n zla baflaraca m za olan güvencim tam ve eksiksizdir. Yolumuz aç k olsun. Önümüzdeki say m zda da, bu süreci yönetmek için yapmakta oldu umuz ve planlamalar n tamamlad m z yat r mlar m z sizlerle paylaflmak arzusunday m. Sevgi ve sayg lar mla, Muharrem DÖRTKAfiLI Genel Müdür TAI N N SES HAZ RAN

5 Tesislerimizden PO III PROGRAMI KAPSAMINDA MODERN ZE ED LEN LK K F-16 UÇA I HAVA KUVVETLER 'NE TESL M ED LD MSB Dış Tedarik Dairesi Başkanlığınca yürütülen PO III F-16 Modernizasyon Projesi kapsamında, Şirketimiz tarafından modernize edilen ilk iki Blok 30 F-16 uçağı 11 Nisan 2008 tarihinde tesislerimizde düzenlenen törenle Hava Kuvvetleri Komutanlığı'na teslim edilmiştir. 2 Temmuz 2007 tarihinde dört adet F-16 uçağının tesislerimize gelişi ile başlayan PO III programı, Lockheed Martin Aeronautics firması ile birlikte, üç farklı bloktaki toplam 10 adet F-16 uçağının prototip geliştirme ve doğrulama sürecinden geçirilerek, seri üretim uçaklarına takılacak her yönden doğrulanmış modifikasyon kitinin yaratılmasını kapsamaktadır. Program çerçevesinde 10 adet uçağa bu kitlerin takılmasının yanı sıra, geri kalan tüm F-16 uçakları için modifikasyon kitleri de yine Şirketimiz tarafından oluşturulacaktır. Söz konusu kitlerin takip edecek diğer bir program kapsamında tüm F-16 uçaklarına takılması planlanmaktadır. Tören sırasında, TUSAŞ PO III Program Yöneticisi Sn. Dündar Şatırtav'ın program hakkında verdiği bilginin ardından söz alan Lockheed Martin Temsilcisi Sn. Michael Shirley TUSAŞ ve Türk Hava Kuvvetleri ile çalışmaktan çok memnun olduklarını söylemiştir. Entegre Uçak Sistemleri Grup Başkanı Sn. Özcan Ertem ise TUSAŞ'ın üretim ve modifikasyon sonrasında bu aşamaya gelmiş olmasının mutluluğunu yaşadığını ifade ederek, yurt dışında özellikle F-16 uçaklarının yenilenmesi konusunda söz sahibi bir TUSAŞ olma yolunda TSK'ya verilen bu hizmetlerin dışarıda çok önemli ses getirdiğini söylemiştir. Şu anda çalışmakta olduğumuz Ürdün Hava Kuvvetleri programları dışında, takip ettiğimiz birçok dost ülkenin F-16 modernizasyon programlarında da TUSAŞ, söz sahibi olma arzusundadır diyen Ertem, Hava Kuvvetleri Komutanlığı'na yapılan bu çalışmanın TUSAŞ için çok önemli bir yer tuttuğunu söyleyerek tüm Hava Kuvvetleri ve TUSAŞ personeline emeklerinden dolayı Sn. Bülent Tarhan, Sn. Ifl k Tosun, Sn. Dündar fiat rtav, Sn. Michael Shirley, Sn. Cemal Nadir Say n, Tu g. Y lmaz Uyar, Sn. Muharrem Dörtkafll, Tu g. Yalç n Ergin, Tümg. (E) Bülent Özer, Sn. Bekir Ata Y lmaz, Tu g. Muammer Akp nar, Tu g. Adnan Demirci, Sn. Özcan Ertem, Alb. An l Kesebir, Alb. Murat Yalç nel, Sn. smail Ulubayram. teşekkür etmiştir. PO III programı ile Türk F-16 uçakları, son derece etkili ve güçlü ileri teknolojiye sahip aviyonik ve silah sistemleri ile donatılacaktır. Proje kapsamında halihazırda, iki adet Blok-30 konfigürasyonlu F-16 uçağının kit doğrulama işlemleri tamamlanmış olup, diğer bloklara ilişkin prototip geliştirme süreci devam etmektedir. Lockheed mühendisleri ile TUSAŞ personelinin beraber çalıştığı bu sürecin 2009 yılı ortalarında tamamlanarak, uçakların uçuş testlerine tabi tutulması planlanmaktadır. Takip edecek safhada, gelişim sürecini tamamlamış kitler Şirketimiz'de uçak üzerinde doğrulanarak seri modifikasyon için son şeklini almış hale gelecektir. Söz konusu kitlerin 2011 yılı başından itibaren diğer F- 16 uçaklarına takılabilir hale geleceği değerlendirilmektedir. Halen benzer modifikasyonu başka bir program kapsamında Ürdün F-16 uçaklarına uygulamakta olan Şirketimiz, bu alanda dünyada söz sahibi bir şirket haline gelmiştir. Şirketimizin mevcut deneyimi ile dünyada birçok ülkenin Hava Kuvvetlerinde önemli bir unsur olan F-16 uçaklarına yönelik yakın dönemde gündeme gelmesi muhtemel aviyonik modernizasyon ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli görevler üstleneceği değerlendirilmektedir. 6 TAI N N SES HAZ RAN 2008

6 Tesislerimizden ARI PROJES ÇERÇEVES NDE LK UÇAK TES SLER M ZE GELD Hava Kuvvetleri Komutanlığı'mızın (Hv.K.K.) envanterinde bulunan T-38A Tekamül Eğitim Uçakları'ndan 55 adedinin aviyonik modernizasyonunu kapsayan T-38 Aviyonik Modernizasyon (ARI) Projesi çerçevesinde ilk uçak 30 Ocak 2008 tarihinde tesislerimize gelmiştir. 30 Haziran 2006 tarihinde düzenlenen Savunma Sanayii İcra Komitesi kararı ile Şirketimizin ana yüklenici olarak belirlendiği proje çerçevesinde, uçakların aviyonik modernizasyonu Prototip ve Seri Üretim olmak üzere iki fazda gerçekleştirilecektir. Prototip Fazı, beş adet T-38 Tekamül Eğitim Uçağı modernizasyonunun Şirketimiz tesislerinde gerçekleştirilmesini, Seri Üretim Fazı ise, Şirketimiz tarafından sağlanacak malzeme, ünite ve teknik dokümanın kullanılarak geri kalan 50 adet T-38 uçağının 1nci Hava İkmal Bakım Merkez Komutanlığı'nın (HİBMK) tesislerinde modernizasyonunu içermektedir. Sistemlerden Özgün Merkezi Kontrol Bilgisayarı na yine milli imkan ve olanaklarla geliştirilecek olan harekat uçuş yazılımları gömülecektir. Opsiyon olarak da geliştirilecek olan sanal atış/skorlama ve aletli iniş eğitim programları Merkezi Kontrol Bilgisayarı nda yer alacaktır. ARI Projesi'nin sözleşmesi 21 Haziran 2007 tarihinde Şirketimiz ile Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) arasında imzalanmıştır. Proje çerçevesinde Hv.K.K.'lığına yedek ünite temini, eğitim tedariği, uzun süreli teknik destek, teknik doküman güncelleme, lojistik destek ve teknoloji transferi işlemleri de yine Şirketimiz tarafından yapılacaktır. Gerçekleştirilecek olan tadilatlarla uçakların eğitim konseptine uygun hale getirilmesi ve uzun süre desteklenebilir sistemlere sahip olması sağlanacaktır. ARI projesi tasarım (aviyonik, yapısal, elektrik) çalışmaları ve doküman hazırlıkları yürütülmekte olup, prototip uçak üzerindeki donanım söküm işlemleri tamamlanmıştır. Kablo söküm işlemlerine ise devam edilmektedir. Birinci Program Yönetimi Gözden Geçirme ve Sistem İhtiyaçları Gözden Geçirme Toplantıları Mart 2008'de, Birinci Entegre Lojistik Destek Gözden Geçirme Toplantısı ise Mayıs 2008'de başarı ile gerçekleştirilmiştir. ARI PROJES VE YERL ALT YÜKLEN C LER T-38 Aviyonik Modernizasyon (ARI) Projesi çerçevesinde Hava Kuvvetleri Komutanlığı'mızın envanterinde bulunan T-38A Tekamül Eğitim Uçakları'ndan 55 adedinin aviyonik modernizasyonu Şirketimizin ana yükleniciliğinde gerçekleştirilecektir. Proje çerçevesinde uçağa kazandırılacak en önemli sistemlerden olan Özgün Merkezi Kontrol Bilgisayarı (MKB) ve Harekat Uçuş Yazılımı (HUY) Şirketimiz ile Aselsan tarafından milli olarak hazırlanacaktır. Modernizasyonun en kritik ünitesi HUY yüklü MKB'dir. Tamamen milli yazılım ve tasarıma sahip olacak ünite için 10 Nisan 2008 tarihinde Şirketimiz ile Aselsan firması arasında imzalanan sözleşme uyarınca, ilk ürün Eylül 2009'da teslim edilecektir. Uçağa takılacak 13 adet yeni üniteden (Grup-B kiti) dört adedi aralarında MKB, MFCD, V/UHF Aselsan, AAP Savronik firmalarının bulunduğu yerli yükleniciler tarafından üretilmektedir. Geliştirilecek olan sanal atış/skorlama ve aletli iniş eğitim programları opsiyon olarak MKB'de yer alacaktır. TAI N N SES HAZ RAN

7 Tesislerimizden ALCAS PROJESİ KAPSAMINDA ŞİRKETİMİZ TARAFINDAN TASARLANIP ÜRETİLEN İLK ORTA KANAT ÖN KİRİŞİ AIRBUS'A TESLİM EDİLDİ Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.'nin (TUSAŞ) Avrupa Birliği Çerçeve Programları platformundaki ilk projesi olan ALCAS kapsamında TUSAŞ tarafından tasarlanıp üretilen ilk İş Paketi Orta Kanat Ön Kiriş Prototipi 7 Şubat 2008 tarihinde Airbus firmasına teslim edilmiştir. Söz konusu parça 3.5 m x 2.0 m ebatlarında olup; ağırlığı 85 kilogramdır. Avrupa Birliği 6ncı Çerçeve Programı TUSAfi Genel Müdürü Sn. Muharrem Dörtkafll. Havacılık ve Uzay Tematik Alanı altında yer alan ALCAS projesinin ana hedefi sivil havacılıkta verim ve performansı artırmak amacıyla uçak yapılarında kompozit malzeme kullanımını yaygınlaştırarak düşük maliyetli tasarım ve üretim tekniklerini keşfetmek ve geliştirmektir. Airbus-İngiltere tarafından koordine edilmekte olan projenin dört ana iş paketi Airbus- İngiltere, Airbus-Almanya, Dassault- Fransa arasında paylaşılmıştır. 60 ortaklı bir konsorsiyum tarafından yürütülen ve 18 farklı ülkeden katılımcının yer aldığı projenin bütçesinin %50'si Avrupa Komisyonu tarafından 6. Çerçeve Programları kapsamında karşılanmaktadır. ALCAS projesinin TUSAŞ'a ait iş paketleri TUBITAK- TEYDEB kapsamında da ayrıca desteklenmektedir. ALCAS projesinde yolcu uçağı kanat plzatformunda iki ayrı iş paketinde yer alan TUSAŞ, 1 no'lu iş paketi platformunda '1.2.7 Yan Kanat Ana Sinir-Rib 09' ve '1.3.5 Orta Kanat Ön Kiriş-Spar' araştırma, geliştirme, tasarım ve üretim faaliyetlerinden sorumludur. TUSAŞ tasarım ve geliştirme grubu, projenin başlangıç tarihi olan Şubat 2005'ten itibaren ilgili üretim gruplarıyla koordinasyon içinde yürüttüğü faaliyetlerini imalatı kolay, dayanımı yüksek ve hafif ürünler üzerinde devam ettirmektedir. TUSAŞ'ın Airbus-Fransa ve Airbus İngiltere'ye karşı doğrudan sorumlu olduğu iş paketlerindeki tasarımlar kendi alanında bir araştırma ve geliştirme niteliğinde olup, alışılagelmiş hesaplama yöntemleri dışında; sonuçları gerekli olan yapısal gereksinim testleri gerçekleştirilerek görülecektir. İş paketi Orta Kanat Ön Kiriş teslimatını 7 Şubat 2008 tarihinde gerçekleştiren TUSAŞ, 2008 yılının üçüncü çeyreğinde, ileri ve innovasyon düzeyindeki kompozit tasarımı İş Paketi Yan Kanat Anasinir-09 kapsamında da teslimat gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. TUSAŞ'a ait olan özgün tasarımların çalışabilirliliğinin, çağın yeni havacılık gereksinimleri dahilinde ortaya koyulması ilkesiyle yürütülen ALCAS projesi sonucunda, uçak yapılarında, yeni tasarım uygulamalarının başlatılması hedeflenmektedir. ALCAS projesinin amacı nedir? ALCAS (Advanced Low Cost Aircraft Structure) projesi Avrupa Birliği 6ncı Çerçeve Programı Havacılık ve Uzay Tematik Alanı altında yer alan bir projedir. Projenin amacı iş jetleri ve yolcu uçakları gibi hava platformlarının işletme maliyetlerini temel uçak yapılarında kompozit malzeme kullanımını artırarak %15 oranında 8 TAI N N SES HAZ RAN 2008

8 Tesislerimizden düşürmektir. Kompozit malzeme kullanımının artırılması ile uçak ağırlığının azaltılması, üretim ve bakım/onarım maliyetlerinin aşağı çekilmesi hedeflenmektedir. Proje nasıl oluştu? dönemini kapsayan AB 6ncı Çerçeve Program döneminde Havacılık ve Uzay tematik alanının önceliklerinden birisi, Avrupa havacılık endüstrisinin dünyada artan rekabete cevap verebilecek teknolojik açıdan daha üstün ve maliyet-etkin ürünler ortaya koyabilmesi böylece rekabetçi özelliğini koruması olarak belirlenmiştir. ALCAS bu ihtiyacı karşılamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Kim liderlik ediyor? Diğer ortaklar kimlerdir? Proje koordinatörü Airbus- İngiltere'dir. Dört adet ana iş paketi liderliği; AIRBUS-İngiltere, AIRBUS- Almanya, DASSAULT-Fransa arasında paylaşılmıştır. Proje yaklaşık 60 ortaklı bir konsorsiyum tarafından yürütülmektedir. Avrupa Birliği Çerçeve Programları proje konsorsiyumları belirli kurallara göre oluşturulmaktadır. Buna göre büyük ölçekli firmaların yanı sıra, küçük ve orta ölçekli firmaların, araştırma kurumlarının ve üniversitelerin belli oranlarda katılımı öngörülmekte, çok uluslu katılıma önem verilmektedir. ALCAS Konsorsiyumunda söz konusu yapı çerçevesinde yaklaşık 18 farklı ülkeden katılımcı bulunmaktadır. TUSAŞ iş paketlerinde AIRBUS- Fransa ve AIRBUS-İngiltere'ye karşı doğrudan sorumludur. Proje'ye TUSAŞ nasıl ortak oldu? 6ncı Çerçeve Program döneminde Türkiye'nin resmi katılım sürecinin başlaması ile TUSAŞ bünyesinde de çalışmalar başlatılarak yurtiçi ve yurtdışı kurum ve kuruluşlarla proje teklifleri hazırlanmış, ancak sadece ALCAS projesi AB Komisyonu tarafından onaylanmıştır. TUSAŞ'ın projeye ortak olmasında Airbus firmasıyla yürütülmekte olan mevcut tasarım ve imalat projeleri etkili olmuştur. Söz konusu projeye ortak olan TUSAŞ, hem ALCAS gibi çok uluslu bir çalışma platformunda Avrupa'nın önemli Ar-Ge kuruluşları ve büyük firmaları ile birlikte yer almakta, hem de Ar-Ge alt yapısını geliştirerek uluslararası Ar-Ge projelerinde deneyim kazanmaktadır. TUSAŞ'ın Proje'ye katkıları nelerdir? TUSAŞ, projede yolcu uçağı kanat platformunda : AIRBUS-İngiltere ile yan kanat (Ana Sinir-Rib9) AIRBUS-Fransa ile orta kanat (ön kiriş-spar) Ar-Ge, Tasarım ve İmalat faaliyetlerinde birlikte çalışmaktadır. TUSAŞ'ın ALCAS Projesi'ndeki kazanımları nelerdir? TUSAŞ öncelikle AB Çerçeve Programları mevzuatına uygun doküman hazırlama, buna uygun iş gücü planlama ve teklif verme prosedürlerini öğrenmiştir. Avrupa Birliği Ar-Ge Öncelik Alanları, Çerçeve Programları ile duyurulmakta ve tüm araştırmacılara açılmaktadır. ALCAS projesi ise Avrupa'nın yeni nesil yolcu uçağı kanat tasarımının şekillendiği bir platformdur. TUSAŞ ALCAS projesine katılmakla, yalnız AB projelerinde değil, kendi özgün projeleri kapsamında da kullanabileceği bir tasarım kabiliyeti kazanmış olmaktadır. ALCAS projesinde görev alan personel. TAI N N SES HAZ RAN

9 Tesislerimizden ŞİRKETİMİZİN 2008 YILI YATIRIMLARI JSF/F-35 YATIRIMLARI B320 İleri Kompozit İmalat Tesisi: 2006 yılında Hava Kuvvetleri Komutanlığı'nın (Hv.K.K.) yeni nesil savaş uçağı olarak Müşterek Taarruz Uçağı'nın (JSF/F-35) seçilmesi ve 2007 yılında JSF programı çerçevesinde F-35 uçağının orta gövdesinin ABD dışında tek kaynak olarak TUSAŞ tesislerinde üretilmesine yönelik sözleşmenin Northrop Grumman ile imzalanması Şirketimizde yeni bir kompozit üretim merkezi yatırımının planlanmasına neden olmuştur. Bu çerçevede; öncelikle JSF programının başlangıç fazı kompozit detay parça imalatının gerçekleştirileceği birinci faz yatırımlar planlanmıştır. 21 Haziran 2007 tarihinde temeli atılan B320 no'lu İleri Kompozit İmalat Tesisi inşaatı 2008 yılının ilk çeyreğinde tamamlanarak faaliyete geçmiştir. Toplam 6,750 metrekarelik B320, İleri Kompozit İmalat Tesisi için 25.5 Milyon ABD Doları değerinde yatırım yapılmıştır. İnşaat alanı 8,114 metrekare olan tesisin birinci fazında 1,350 metrekare büyüklüğünde 100,000 sınıfı temizoda bulunmaktadır. B320 İleri Kompozit İmalat Tesisi'nde, Kompozit ve Metal Birleştirme (CAMB) tesisinden farklı olarak daha gelişmiş kompozit yapıları işleyecek olan, yüksek hassasiyetli, ileri teknoloji tezgah ve sistemler yer almaktadır. JSF programının başlangıç fazı için yapılan birinci aşama yatırımlar arasında B320, İleri Kompozit İmalat Tesisi, Soğuk Oda, Lazer Projeksiyon Sistemleri, Kumaş Kesme Tezgahı, Hassas Freze Tezgahı, Ultrasonik Muayene Tezgahı, Optik Boyutsal Ölçüm Cihazı, Otoklav, Kür Fırını, Fiber Serme Tezgahı ve X-Işınlı Muayene Tezgahı bulunmaktadır. 1. Hassas Frezeleme Tezgahı (PMM): Programın en önemli ve pahalı yatırımlarından biri olan PMM tezgahı 5-eksenli, 6.8x4.5x1.7m eksen hareketli ve 3x5m ebatlarında dört paletli bir dikey işleme merkezidir. Bu işleme merkezini mevcut talaşlı imalat tezgahlarından farklı kılan en önemli özelliği, termal ısıl genleşmelerinin tezgah ve parça toleransı üzerinde olumsuz yansımalarını önlemek amacıyla tezgahın ve imalatın tamamen kapalı, ± 1C sıcaklık kontrollü odada yapılacak olmasıdır. 2. Otoklav: 12m boyunda ve 4m iç çapında, 150 psi ve 260 C işletme çalışma değerlerine sahip olan önemli bir kompozit imalat yatırım kalemidir. Yeni otoklav yatırımı ile mevcut otoklav kapasitesi iki katına çıkmış bulunmaktadır. 3. Ultrasonik Muayene Tezgahı (AUSS): AUSS ile 12m boy, 2.5m yatay ve 3m dikey parça tarama kabiliyetine sahip, 10 eksenli bir ultrasonik muayene tezgahı ile çok eksenli tarama yapabilen yeni bir kabiliyet kazanılacaktır. 4. X-Işınlı Gerçek Zamanlı Muayene Tezgahı: X-ışınlı Gerçek Zamanlı Muayene Tezgahı, 12m boy, 2m yatay ve 3m dikey tarama kapasitesine sahip 5-eksenli, X-Işınlı bir muayene tezgahıdır. Tezgah, Şirketimize yeni bir kabiliyet kazandırmıştır. 5. Fiber Serme Tezgahı: Programın diğer önemli bir yatırım kalemi ise Fiber Serme Tezgahı olup, temiz oda şartlarında, F-35 programı Duct imalatında kullanılacaktır. Bu yatırım ile tamamen duct imalat prosesine özgü yeni bir teknoloji ve kabiliyet kazanılmış olacaktır. 6. Diğer Yatırım Kalemleri: Kumaş Kesme Tezgahı, Lazerli Projeksiyon Sistemi (temiz oda içinde), Kür Fırını ve Soğuk Oda JSF programının diğer yatırım kalemleri arasında yer almakta olup, kompozit parça imalatının temel tesis ekipmanları grubunu oluşturmaktadır. JSF/F-35 İkinci Faz ve Orta Gövde Yatırımları ( ) JSF programı birinci faz başlangıç yatırımları devam ederken, 2007 yılında Orta Gövde nin ABD dışında tek kaynak olarak TUSAŞ tesislerinde üretilmesine yönelik anlaşma yapılmıştır. Bu kapsamda bir yandan programın ileri aşamalarının yatırım planları oluşturulurken, diğer yandan 10 TAI N N SES HAZ RAN 2008

10 Tesislerimizden da orta gövde yatırım ihtiyaç planı üzerinde çalışmalar yoğunlaşmıştır. Bu amaçla, ağırlıklı olarak yılları arasında olmak üzere, yaklaşık 155 Milyon ABD Dolar'lık bir yatırım öngörülmekte ve planlanmaktadır. İkinci faz yatırımları kapsamında B320 ek tesis ve ekipmanlarının yanı sıra, orta gövde montaj tesisi, montaj tezgah ve ekipmanları ile bir kaplama tesisi bulunmaktadır. B510 MODERNİZASYON & MODİFİKASYON TESİSİ C-130 Aviyonik Modernizasyon (Erciyes) programı çerçevesinde, Hv.K.K.lığının envanterinde bulunan C-130 E/B uçaklarının modernizasyonu için yapılan ve 21 Haziran 2007 tarihinde temeli atılan Modernizasyon ve Modifikasyon tesisinin inşaatı yılbaşında tamamlanmıştır. Yedi ayda tamamlanan 3,600 metrekarelik hangar ve içinin tefrişi yaklaşık 2 Milyon ABD Dolar'lık bir yatırımla gerçekleştirilmiştir. Tesis inşaatı paralelinde, Aviyonik Entegrasyon Merkezi'nde C-130 Sistem Entegrasyon Laboratuarı'nın kurulumu da tamamlanmıştır. B350 HEZARFEN ENTEGRE UÇAK SİSTEMLERİ BİNASI Yapımına 11 Mart 2008 tarihinde başlanan B350 Hezarfen Entegre Uçak Sistemleri Binası nın inşaat çalışmaları hızla devam etmektedir. Binada, Entegre Uçak Sistemleri Grup Başkanlığı'nın tasarım ve mühendislik çalışmalarının yanı sıra, program yönetim faaliyetleri de yürütülecektir. 400'ün üzerinde personelin çalışması planlanan ve toplam 4,820 metrekarelik inşaat alanına sahip olacak binanın Eylül ayında hizmete girmesi planlanmaktadır. KOMPOZİT VE METALİK TAKIM İMALAT TESİSİ 2008 yılının bir diğer yatırımı da takım imalat alanının yeniden yapılandırma projesi olacaktır. KT- 1T, Başlangıç Temel Eğitim Uçağı projesi için 10 No'lu Ana İmalat ve Montaj Binasında yer alan mevcut Takım İmalat Alanı planlanmıştır. Bu nedenle, 2008 yılı yatırım programında takım imalat alanı için yeni bir planlama yapılmış; kompozit takım imalatının B220, CAMB Tesisi'ne taşınması, metalik takım imalatının ise 10 No'lu Bina 1K-1S aksına ilave yapılacak bir tesiste yürütülmesine karar verilmiştir. Yine bu kapsamda, tesisin kuzeybatı aksına trim kabinleri, mevcut trim odasının içine bir boya tesisi ve iki adet kurutma fırını yapılacaktır. PERSONEL KAFETERYASI İLAVE YEMEK SALONU Personel kafeteryasının artan personel sayısı nedeniyle öğle yemekleri için yeterli olmaması kafeteryanın büyütülmesini gerekli kılmıştır. Bu amaçla kafeteryaya ilave 300 kişiye daha hizmet verecek bir yemek salonu yapılacaktır. Projeleri tamamlanan salon için ihaleye çıkılmış olup, inşaatının sonbaharda tamamlanması planlanmaktadır AVİYONİK ENTEGRASYON MERKEZİ Son yıllarda yapılan yatırımlarla bir Aviyonik Entegrasyon Merkezi'ne dönüştürülen 230 no'lu binada, bu yıl içinde T-38 Sistem Entegrasyon Laboratuarı ve İnsansız Hava Aracı Geliştirme Ek Tesisi yapılacaktır. Halihazırda planlama ve ön tasarım çalışmaları devam etmekte olan bu ünitelerin yapımına kısa sürede başlanması planlanmaktadır. ALTYAPI YATIRIMLARI 2008 yılının iki önemli altyapı yatırımından biri Ana İmalat ve Montaj Tesisi ve etrafındaki yardımcı tesislerin yangın suyu hatlarının yenilenmesi projesidir. Bir diğer altyapı yatırımı ise doğalgazın Şirketimizde yaygınlaştırılmasıdır. Geçtiğimiz yıl iki fuel-oil yakan buhar kazanı çift yakıtlı sisteme dönüştürülerek doğalgaz kullanımına geçilmiştir. Yeni yatırımlarla artan enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla doğalgaz iç dağıtım hattının yapımı için ihaleye çıkılmıştır. TAI N N SES HAZ RAN

11 Tesislerimizden ŞİRKETİMİZ JSF PROGRAMINA HAZIRLANIYOR Savunma Sanayii tarihinin en büyük tedarik programı olarak kabul edilen çok uluslu Müşterek Taarruz Uçağı (JSF) programı çerçevesinde bugüne kadar üretilen en gelişmiş savaş uçağı F-35'in orta gövdesinin ABD dışında tek kaynak olarak TUSAŞ tesislerinde üretilmesine yönelik sözleşme Northrop Grumman ile Şirketimiz arasında 6 Şubat 2007 tarihinde imzalanmıştır. F-35 Orta Gövdesi'nin tesislerimizde üretimine başlanmasıyla Şirketimiz mevcut teknolojisini 5. nesil savaş uçaklarının imali için gerekli temel teknolojiler seviyesine çıkartarak, sahip olacağı kabiliyetler ile dünya çapında bir mükemmeliyet merkezi olmayı hedeflemektedir. Şirketimizin F-35 uçağının Orta Gövde üretiminden sağlayacağı teknolojik kazanımlar: Hassas toleranslı ileri teknoloji kompozit parça üretimi, tasarım ve imalat süreçleri arasında yüksek seviyede dijital entegrasyon, Robot kontrollü hassas delme, kesme ve bütünleştirme işlemleri, Sofistike yapılar için otomatik tezgahlar kullanılarak fiber yerleştirme teknikleri, Yüksek teknoloji kullanarak kompozit ve metal yapıştırma teknikleri, Robot kontrollü hassas kaplama ve boyama uygulamaları ile 5. nesil savaş uçakları için gereken yüksek standartlı kalite uygulamalarıdır. Müşterek Taarruz Uçağı (JSF) projesi kapsamında F-35'in orta gövdesinin TUSAŞ tarafından üretilmesine olanak sağlayacak yeni tesis çalışmaları hızla devam etmektedir. Yeni tesis kapsamında hazırda kullanılan 14m x 3.6m ve 2m x 4m ebatlarındaki otoklav'lara ek olarak tedarik edilen 12m x 4m ve 1,5m x 0,9m ebatlarındaki otoklavlar, Şirketimiz kompozit üretim kapasitesinde çok önemli bir artışı gerçekleştirecektir. JSF'in en önemli parçalarından Orta Gövde ve Boeing 787 Dreamliner'a ait elevator imalatı gibi uzun süreli sözleşmeler yapan Şirketimiz, müşteri memnuniyeti ve kalite politikası değerlerine verdiği önemle sahip olduğu Kompozit Teknolojileri'ne ait kabiliyetler ve tezgahlarla Türkiye'nin öncü firması olmaya devam edecektir. Bu değerlerle temin edilen Hassas Kompozit Frezeleme Tezgahı'nın (PMM) kurulumu Hassas Kompozit Frezeleme Tezgah (PMM) 12 TAI N N SES HAZ RAN 2008

12 Tesislerimizden ğinde JSF'de kullanılacaktır. Şirketimiz, Boeing 787 Dreamliner için 9.5 m'ye varan parçalar üretmekte ve bu üretimde bir set için yaklaşık 2000m 2 serim hassasiyette yapmaktadır. Ayrıca, Şirketimiz yetişmiş teknisyen iş gücü olarak da büyük bir kaynaktır. Yıllardır el ile yapılan serimlerde müşteri memnuniyeti üst düzeydedir. S-76 Yatay Stabilizör'ün tek üreticisi olan Şirketimiz ayrıca Sikorsky firması tarafından Güvenilir Kaynak olarak da tanımlanmıştır. Yeni kurulan tesisleriyle 1/ sınıfı Temiz Oda kapasitesi 2000m 2 'yi aşmıştır. Konusunda uzman 100'e yakın Serme Teknisyeni bulunan Şirketimiz, kompozit üretiminde 20'nin üzerinde müşteriye ve projeye parça üretmektedir. Bunlardan AW-139 gövdesi, EC-135 tamamlanmak üzeredir. 5 eksenli ve CNC kontrollü bu tezgah sayesinde kompozit parçaların hassas ısı kontrollü bir ortamda işlenmesi ile yüksek standartlarda parça üretimi gerçekleştirilmiş olacaktır. 6.8m x 4.5m x 1.7m parça işleme kapasitesine sahip tezgah, işlediği parçaları başka bir ölçüm cihazına gerek duymadan kendi içindeki CMM ünitesi sayesinde ölçecek ve parça kalitesini artıracaktır. Kompozit ve Metal Yapıştırma tesisinde yıllardır kullanılmakta olan ve yeni tesiste de kullanılacak lazer sisteminin kurulumu tamamlanmış olup sertifikasyon çalışmaları devam etmektedir. Bu kabiliyet sayesinde serme işlemleri hızlı, hassas ve kaliteli yapılacaktır. Boeing projelerinde kullanılmakta olan lazer projeksiyon sistemi, proje üretime geçtigövdesi, S-70 ve CH-60 gibi Sikorsky helikopterlerinin kompozit detayları, A400M ve Barış Kartalı (HİK) uçaklarının detaylarının üretimi örnek olarak verilebilir. Wet Metod, Prepeg Lay-Up, RTM ile üretimi devam eden projelerde kullanılan 1200C, 1800C ve 1900C Kür sıcaklıkları ve çok çeşitli malzemeyle, tecrübesini her gün artırmaktadır. Alınması planlanan Fiber Placement tezgahıyla hem makine parkını, hem de tecrübesini bir adım daha öteye taşımayı planlayan TUSAŞ, kalite güvencesiyle Türkiye'de sektörün lideri olduğunun bilicinde yoluna emin adımlarla devam etmektedir. TAI N N SES HAZ RAN

13 Tesislerimizden C-130 AVİYONİK MODERNİZASYON PROGRAMI Sözleşmesi Aralık 2006'da Savunma Sanayii Müsteşarlığı ile Şirketimiz arasında imzalanan ve Şirketimizin ana yüklenici olduğu Erciyes programı ile Hv.K.K. envanterindeki C-130E/B uçakları modernize edilerek; uçaklar uluslararası seyrüsefer ihtiyaçlarına uyumlu dijital kokpit ile modernize edilmiş, yüksek harekat etkinliğine sahip çok amaçlı Görev Bilgisayarı ve Yer Görev Planlama Birimi ile gece görüş uyumlu (NVIS) gösterge ve aydınlatma sistemleriyle donatılacaktır. Uçaklar, uluslararası havacılık kurallarına uyumlu hale getirilerek, uçuş emniyeti artırılacak ve üzerine takılacak modern sistemler ile uzun yıllar desteklenebilir hale getirilecektir. Erciyes programı kapsamında, aviyonik modernizasyonu yapılacak 13 uçaktan ilk iki uçak üzerinde yapılacak tadilat ve sistem entegrasyonu çalışmaları tesislerimizde gerçekleştirilecek olup, diğer 11 uçak üzerindeki işlemler ise 2nci Hava İkmal ve Bakım Merkezi Komutanlığı'nda (2nci HİBM K.lığı) yapılacaktır. Program çerçevesinde ilk uçak 28 Aralık 2007, ikinci uçak ise 25 Mart 2008 tarihinde tesislerimize gelmiş ve Erciyes programı için özel olarak inşa edilen C-130 hangarına alınmıştır. Prototip uçakların tadilat, entegrasyon, fonksiyonel test ve teslimat işlemlerinin de TUSAŞ tesislerinde gerçekleştirileceği modernizasyon programı çerçevesinde, tüm uçakların tadilatlarında kullanılacak parça ve sistemlerin temini ve üretimi de yine Şirketimiz tarafından yapılacaktır. C-130 Aviyonik Modernizasyon Programı; sertifikasyon sürecinden geçecek ilk yerli geliştirme programı olması, yabancı bir ortak veya teknoloji kullanmadan TUSAŞ'ın görev bilgisayarı ve Operasyonel Uçuş Programı (OFP) geliştirmesi dahil tamamen kendi kabiliyetleri ile geliştireceği bir program olması ve ilk defa yerli bir firmaya offset yükümlülüğü getirmesi nedenleriyle son derece önemlidir. C-130 Aviyonik Modernizasyon Programı; ELD aktiviteleri açısından da en kapsamlı programlardan biridir. Bu projede, ELD Yönetimi, İdame Edilebilirlik, Lojistik Destek Analizi (LDA), Teknik Dokümantasyon, Yedek Parça, Yer Destek Ekipmanı, Eğitim, Teknik Destek kapsamında çalışma yapılarak kullanılacak kitaplar hazırlanacaktır. Program çerçevesinde 2012 yılına kadar yaklaşık 122'si mühendis, 60'ı teknisyen olmak üzere yaklaşık 200 kişiye adam/saatlik iş olanağı sağlanacaktır. Erciyes programı ile birlikte C-130 nakliye uçağı kullanan pek çok ülkenin de modernizasyon ihtiyacının karşılanmasında önemli bir avantaj elde edilecektir. MELTEM III PROJESİ ÇERÇEVESİNDE İLK UÇAK TUSAŞ TESİSLERİNE GELDİ Sözleşmesi Aralık 2005'te İtalyan Alenia Aeronautica S.p.A ile Şirketimiz arasında imzalanan ve 10 adet ATR uçağının Deniz Karakol Uçağı'na dönüştürülmesini kapsayan Meltem III Projesi çerçevesinde ilk uçak 14 Şubat 2008 tarihinde TUSAŞ tesislerine gelmiştir. TUSAŞ'ın ana alt yüklenici, Alenia firmasının ise ana yüklenici olduğu programda, uçakların yapısal ve elektriksel tadilatının yanı sıra tasarım faaliyetlerinin önemli bir bölümü de Şirketimiz tarafından gerçekleştirilecektir. Ülkelerin hava kuvvetlerinin envanterinde bulunan mevcut uçakları modernize ederek, son teknoloji ürünü sistemlerle donatıp, günümüzün harekat ihtiyaçlarını karşılayacak düzeye getirebilmek, dünya havacılık sanayinde çok kritik bir yetenek haline gelmiştir. Bu doğrultuda TUSAŞ, gerek Türk Silahlı Kuvvetleri'nin, gerekse diğer bölge ülkelerinin envanterinde bulunan sabit ve döner kanatlı hava platformlarının modernizasyon, modifikasyon ve satış sonrası hizmetlerini üstlenmek yönünde çalışmalarına hız vermiştir. TUSAŞ, bu amaçla Aralık 2002 tarihinde imzalanan Meltem II Programı çerçevesinde Dz.K.K.lığı ve S.G.K.lığı için daha önce üretmiş olduğu dokuz adet CN-235 platformuna Deniz Karakol/Gözetleme kabiliyeti kazandırılmasına yönelik modernizasyon faaliyetlerine de hızla devam etmektedir. 14 TAI N N SES HAZ RAN 2008

14 Tesislerimizden ALENIA MÜŞTERİ ONAYI Şirketimiz Kalite Yönetim Sistemi 12 Ekim 2007 tarihinde Alenia firması tarafından onaylanmıştır. EN9100:2003 Kalite Yönetim Sistemi standardına göre yapılan denetim sırasında, Şirketimizin dijital veri yönetim sistemi sorgulanmış ve CAD/CAM/CAI (Computer Aided Design/Computer Aided Manufacturing/Computer Aided Inspection) Veri Yönetimi ile MBD (Model Based Definition) Veri Yönetimi sistemleri de incelenmiştir. Bu onay sonucu Şirketimiz Alenia tedarik zincirine katılmıştır. A400M KANATÇIK VE HAVA FRENİ AYRI PARÇA SERTİFİKASYON TESTLERİ A400M Programı'nın Hava Freni Ayrı Parça Sertifikasyon Testleri kapsamında orijinal test parçasının bire bir taklit numunesi üzerinde Tasarım İndirgenmiş Üst Sınır Yükü (1.25 x LL) 14 Nisan 2008 tarihinde başarı ile uygulanmıştır. Şirketimizde ilk defa ve başarı ile yapılan test ve yükleme, Airbus İngiltere Kanat Ekibi tarafından da memnuniyetle karşılanmıştır. Ayrıca, resmi sertifikasyon test ünitesi üzerinde Tasarım Sınır Yükü (LL) ise Airbus temsilcilerinin de katılımıyla 16 Mayıs 2008 tarihinde başarı ile uygulanmıştır. Programda katkısı ve emeği bulunan arkadaşlarımızı tebrik ediyor ve başarılarının devamını diliyoruz. GULFSTREAM G-650 UÇAĞINA AİT İLK KOMPONENTLER SEVK EDİLDİ Stork Fokker (Hollanda) firması ile, yeni geliştirilmekte olan Gulfstream G-650 uçağının Kesit 3, 4, 5, 7 ve 8 gövde panellerine ait 350 set (bir set 47 parçadan oluşuyor) Skin, Doubler, Waffle Doubler ve Tripler ın Şirketimiz tarafından üretilmesine yönelik sözleşme 25 Mart 2008 tarihinde imzalanmıştır. Gererek şekil verme/haddeleme, ısıl işlem, sayısal kontrollü talaşlı imalat ve yüzey işlemlerini kapsayan üretim programında ilk beş parça tamamlanarak 5 Mayıs 2008 tarihinde Stork Fokker firmasına sevk edilmiştir. TAI N N SES HAZ RAN

15 Tasar m ve Mühendislik Faaliyetleri TÜRK ÖZGÜN İNSANSIZ HAVA ARACI SİSTEMİ (TİHA) Türk Silahlı Kuvvetleri'nin (TSK) Orta İrtifa Uzun Havada Kalışlı (MALE) bir İnsansız Hava Aracı (İHA) sistemi gereksinimlerini milli bir ürünle karşılamaya yönelik yürütülmekte olan Özgün Türk İnsansız Hava Aracı (TİHA-MALE) Geliştirme Programı 24 Aralık 2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Şirketimizin ana yükleniciliğinde gerçekleştirilmekte olan program kapsamında, üç adet hava aracı prototipi ile tüm yer sistemlerinin K.K.K.lığı, Dz.K.K.lığı ve Hv.K.K.lığının ortak gereksinimlerine göre tasarlanıp üretilmesi hedeflenmektedir. Sistem Tanımı: Özgün TİHA (MALE) Sistemi; Hava Aracı, Yer Kontrol İstasyonu (YKİ), Yer Veri Terminali (YVT), Taşınabilir Görüntü Kıymetlendirme Sistemi (TGKS), Uzak Görüntü Terminali (UGT), Otomatik İniş Kalkış Sistemi (OİKS) ile çeşitli destek sistemlerinden oluşmaktadır. Gece ve gündüz, kötü hava şartları da dahil, keşif, gözetleme, hedef tespit, teşhis, tanımlama ve takip amaçlı, gerçek zamanlı görüntü istihbaratı görevlerine yönelik geliştirilmekte olan Özgün TİHA (MALE) Sistemi'nde, söz konusu görevleri yerine getirmek amacıyla aşağıdaki faydalı yükler taşınabilecektir: Gündüz/Kızılötesi/Lazer faydalı yükü (ASELFLIR-300T) SAR/GMTI- ISAR faydalı yükü Belirlenen bu faydalı yüklerin yanı sıra sistemin, olası başka faydalı yükleri de desteklemesi mümkündür. Arkadan itişli, piston-pervane tipli itki sistemine sahip olan hava aracında katlanabilir iniş takımları, gövde içi yakıt sistemi, buzdan koruma sistemleri; çevresel koşullandırma sistemleri gibi muhtelif alt bileşenlerin yanı sıra Hava Trafik Telsizi, Veri Kayıt Cihazı gibi sistemler de yer almaktadır. Özgün TİHA Sistemi'nde, oldukça kapsamlı yer sistemleri de mevcuttur. YKİ ile hava aracının tüm uçuş harekatı yönetilebilmekte, izlenebilmekte ve kontrol edilebilmektedir. Hava aracına önceden planlı bir görev yüklenebilmekte veya uçuş esnasında değiştirilebilmektedir. Uçak üzerinde yer alan faydalı yükler, gerçek zamanlı izlenebilmekte ve kontrol edilebilmektedir. Uçağın iniş-kalkış işlemlerinin işletici müdahalesi gerekmeksizin gerçekleştirilebilmesi için OİKS entegre edilecektir. Taşınabilir Görüntü Kıymetlendirme Sistemiyle (TGKS), faydalı yük verileri, anlamlı istihbarat bilgilerine dönüşecek şekilde detaylı çözümlemeler yapılabilecektir. Üst birliklerin, İHA harekatından elde edilen bilgilerden faydalanabilmesi ve Özgün TİHA Sistemi'nin üst düzeyde takip edilebilmesi maksadıyla, komuta katı ile veri haberleşmesi sağlanmaktadır. Uç birliklerin, hava 16 TAI N N SES HAZ RAN 2008

16 Tasar m ve Mühendislik Faaliyetleri "Türk çocu u; Her iflte oldu u gibi, havac l kta da, en yüksek düzeyde, gökte seni bekleyen yerini, az zamanda dolduracaks n" aracı tarafından toplanan görüntülerden, gerçek zamanlı faydalanabilmeleri amacıyla, personel tarafından taşınabilen Uzak Görüntü Terminalleri (UGT) kullanılmaktadır. Proje kapsamındaki sistemin temel harekat kavramı ve bileşenleri şekildeki gibidir. Sistemin genel tasarımı, hava aracı ve uçuşa yönelik yer ve hava birimlerinde çalışan tüm gömülü yazılımlar, TUSAŞ tarafından geliştirilmektedir. Faydalı Yükler, Görev Bilgisayarı, Veri Linki, TGKS, UGT, OİKS, YKİ uygulama yazılımları gibi bazı diğer alt sistemlerin ise yerli alt yükleniciler tarafından geliştirilmesi hedeflenmektedir. Program Durumu: Oldukça kapsamlı bir özgün geliştirme projesi olan Özgün TİHA Geliştirme Programı: "Kavramsal Tasarım", "Ön Tasarım", "Detay Tasarım ve Geliştirme" ve "Test ve Değerlendirme" safhalarından oluşmaktadır. Bu proje safhaları arasında çeşitli teknik değerlendirme kilometre taşları yer almaktadır. Proje çerçevesinde Ön Tasarım Gözden Geçirme Toplantısı, Genelkurmay, K.K.K.lığı, Dz.K.K.lığı ve SSM temsilcilerinin katılımıyla 7-8 Mayıs 2008 tarihleri arasında tesislerimizde gerçekleştirilmiş ve başarıyla sonuçlanmış olup, Detay Tasarım ve Geliştirme aşamasına geçilmiştir. Proje takvimi doğrultusunda, 2009 yılı sonunda ilk uçuşların gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Projenin Nihai Kabul aşamasının ise Nisan 2011'de tamamlanması hedeflenmektedir. GÖZCÜ GECE UÇUŞU TESTLERİNE BAŞLADI Şirketimizin kendi kaynaklarından finanse ederek 2007 yılında başlattığı Gözcü Kısa Menzil Taktik İnsansız Hava Aracı (İHA) Sistemi Geliştirme Projesi kapsamında çalışmalara hızla devam edilmektedir. Proje ile; Turna Hedef Uçak Sistemi projesinde kazanılan kabiliyetlerden azami oranda faydalanılarak, Kısa Menzil Taktik İHA Sistemi prototip üretimi ve testlerinin kısa sürede tamamlanması ve Şirketimizin İHA teknolojileri konusundaki bilgi birikiminin artırılması hedeflenmiştir. Proje başlangıcından 3 ay gibi kısa bir sürede yapılan ilk uçuşun ardından testlere devam edilmiş ve bir kısmı operasyonel ortamda olmak üzere yaklaşık 40 test uçuşu başarıyla tamamlanmıştır. Bu testlerde hava aracının otomatik uçuş ve seyrüsefer sistemlerinin yanı sıra faydalı yük ve veri linki performansları belirlenmiştir. Gözcü İHA sistemi, üzerine entegre edilen ışıklandırma ve gece görüş sisteminin yer ve gündüz uçuş testlerini başarıyla tamamlanmasının ardından 30 Nisan 2008 tarihinde ilk gece uçuşunu da başarı ile gerçekleştirmiştir. TAI N N SES HAZ RAN

17 Tasar m ve Mühendislik Faaliyetleri HAFİF TİCARİ HELİKOPTER GELİŞTİRME PROJESİ Şirketimiz, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) desteği ile İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Rektörlüğü tarafından yürütülmekte olan Havacılık Araştırma Geliştirme ve Uygulama (HAGU) projesine 2005 yılında fiilen dahil olmuştur. Ana hedefleri, havacılık teknolojileri, özellikle döner kanatlı hava araçlarının analizi, tasarımı ve imalatı alanlarında ulusal bilgi düzeyini Bilgi Üreten Seviyeye ulaştırmak, yerel endüstri ile işbirliği içerisinde ileri teknolojilere dayalı yerel üretimi desteklemek ve bir prototip helikopter üretmek olan projede bugüne kadar, bilgi transferi ve üretim teknolojileri açısından gerekli ulusal ve uluslararası ilişkiler kurulmuş ve hafif ticari bir helikopterin tasarımı olgunlaştırılmıştır. Bu tasarıma dayalı prototip helikopterin imalat çalışmaları da hızla ilerlemektedir. Türkiye'de ilk kez gerçekleştirilen fiekil 1: Tasarlanan prototip kat modeli bu öncü projede, prototip üretiminin tamamlanması ile yer ve uçuş testleri çalışmalarının 2010 yılı içinde gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Proje Kazanımları ve Mevcut Durum HAGU projesi ile bugün itibariyle edinilen kazanımlar ve mevcut durum aşağıda verilmektedir: Çeşitli laboratuarlar oluşturulmuş/güçlendirilmiştir, Yerel endüstrileri tanıma, bilgi toplama ve veri tabanı geliştirme çalışmaları yapılmıştır, Çeşitli tip ve büyüklükte helikopterlerin kavramsal, ön ve ayrıntılı tasarımlarını yapabilme yeteneği kazanılmıştır, Ulusal ve uluslararası havacılık sektörü ile işbirliği içerisinde 6-8 kişilik iki tonluk hafif ticari bir helikopterin tasarımı olgunlaştırılmış olup, üretim çalışmalarına devam edilmektedir. Bu kapsamda: Gövde ve aksamı üretim çalışmalarına devam edilmektedir. Elektrik-aviyonik sistemler alt yapısı oluşturulmuş olup, tedarik ve entegrasyon çalışmaları yürütülmektedir. Helikopter motoru temin edilmiş, elektronik kontrol sistemi yazılım geliştirilmesi ve gövdeye entegrasyon hazırlık ve çalışmalarına devam edilmektedir. Helikopter transmisyon sistemi tasarımı tamamlanmış olup, üretim faaliyetleri sürdürülmektedir. Helikopter rotor sistemi tasarlanarak, test palası üretilerek test edilmiştir yılının ilk yarısında altı adet ana pala üretilmesi planlanmıştır. Kontrol sistemi ve kuyruk palaları tasarım ve üretim çalışmaları sürdürülmektedir. Yakıt tankı ve aksamı imalattedarik hazırlıklarına devam edilmektedir. Sonuç olarak, bugün itibarı ile projede tanımlı tüm hedefler gerçekleştirilmiş ve hafif ticari helikopter tasarımı olgunlaştırılmış olup, tüm bileşenlerin üretim ve tedarik çalışmalarına devam edilmektedir. Prototip helikopter tasarımının sonucunda ortaya çıkan helikopterin modeli Şekil 1'de, üretilmekte olan gövde ise Şekil 2'de görülmektedir. Yavuz GÜLEÇ 1979 y l nda ODTÜ Makine Mühendisli i Bölümü'nden mezun olan Yavuz Güleç 1981 y l nda ayn bölümde yüksek lisans program n tamamlam flt r y l nda, ODTÜ Havac l k ve Uzay Mühendisli i 18 TAI N N SES HAZ RAN 2008

18 Tasar m ve Mühendislik Faaliyetleri fiekil 2: Üretim çal flmalar devam etmekte olan gövde prototipi. Bölümü'nde doktora bilimsel haz rl k program n bitirdikten sonra doktora program derslerini tamamlam flt r. Ocak 1986'da TUSAfi'ta çal flmaya bafllayan Güleç, UAV-X1 projesinde görev alm fl, TSK envanterine giren Turna ve Keklik in üretiminde önemli bir rol üstlenmifltir. A400M program nda rüzgar tüneli modellerinin oluflumunda proje yürütücüsü olan Güleç, Avrupa FLA rüzgar tüneli modeli ekibi üyesi olarak da görev yapm flt r. Yerli yolcu uça konsepti HD-19'un etüdü ve model oluflturulmas çal flma ekibi içinde yer alan Güleç, Bafllang ç ve Temel E itim Uça (Hürkufl) projesinin ön tan mlama ve kavramsal tasar m safhalar nda, yap sal tasar m faaliyetlerinde yer alm flt r. F-16, CN-235, Cougar AS-532, MD-902 ve EC-135 programlar nda da görev alan Güleç, 2005 y l ndan itibaren Hafif Ticari Helikopter Projesi'nde Proje Lideri olarak görev yapmaktad r. Mehmet Enes TAfiTEPE 2007 y l nda ODTÜ Makine Mühendisli i Bölümü'nden mezun olan Enes Tafltepe, halen ayn bölümde Tahribats z Muayene üzerine Yüksek Lisans e itimine devam etmektedir. Aral k 2006-Haziran 2007 tarihleri aras nda Hafif Ticari Helikopter Projesi'nde Yard mc Proje Mühendisi olarak görev alan Tafltepe, Temmuz 2007'den itibaren ayn projede Proje Mühendisi olarak çal flmaktad r. Halil brahim ÜNLÜ 2007 y l nda ODTÜ Makine Mühendisli i Bölümü'nden mezun olan Halil brahim Ünlü, halen, ayn bölümde, Robotik Tasar m ve malat üzerine Yüksek Lisans e itimine devam etmektedir. Aral k Haziran 2007 tarihleri aras nda Hafif Ticari Helikopter Projesi'nde Yard mc Proje Mühendisi olarak görev alan Ünlü, Temmuz 2007'den itibaren ayn projede Proje Mühendisi olarak çal flmaktad r. Tamer ONAT Ocak 2008'de ODTÜ Endüstri Mühendisli i Bölümü'nden mezun olan Tamer Onat, halen ayn bölümde Kalite Yönetimi üzerine Yüksek Lisans e itimine devam etmektedir. Kas m 2007'de Hafif Ticari Helikopter projesinde Yard mc Proje Mühendisi olarak çal flmaya bafllayan Onat, fiubat 2008'den itibaren ayn projede Proje Mühendisi olarak çal flmaktad r. Gökcan AKALIN 2007 y l nda ODTÜ Makine Mühendisli i Bölümü'nden mezun olan Gökcan Akal n, halen ayn bölümde, nsans z Robot Yürüyüflü konusunda Yüksek Lisans e itimine devam etmektedir. Akal n, Kas m 2007'den itibaren Hafif Ticari Helikopter projesinde Proje Mühendisi olarak çal flmaktad r. Can Serkan BRAH MO LU 2007 y l nda ODTÜ Havac l k ve Uzay Mühendisli i Bölümü'nden mezun olan Can Serkan brahimo lu, halen ayn bölümde Kompozit Yap lar üzerine Yüksek Lisans e itimine devam etmektedir. Helikopteri kontrollü kaos olarak tan mlayan brahimo lu, fiubat 2008'den itibaren Hafif Ticari Helikopter projesinde çal flmaktad r. TAI N N SES HAZ RAN

19 Tasar m ve Mühendislik Faaliyetleri TEI TARAFINDAN GELİŞTİRİLEN ÖZGÜN TURBOPROP MOTORU, ÖZGÜN HEDEF UÇAĞIMIZ TURNA İLE İLK UÇUŞUNU GERÇEKLEŞTİRDİ Türkiye'nin Havacılık ve Uzay Merkezi konumunda olan Şirketimiz tarafından geliştirilen özgün Hedef Uçak Platformu Turna, ülkemizde hava araçlarında kullanılan motorların tasarımı, geliştirmesi ve üretimi alanlarında faaliyet gösteren TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş. (TEI) tarafından geliştirilen özgün turboprop motoru ile ilk test uçuşunu 4 Nisan 2008 tarihinde tesislerimizde başarıyla gerçekleştirmiştir. Havacılık alanında dışa bağımlılığın azaltılması ve azami yurt içi faydanın sağlanmasını teminen yerli uçak-yerli motor entegrasyonu amacıyla Şirketimiz ile TEI arasında 11 Eylül 2007 tarihinde imzalanan İşbirliği Protokolü çerçevesinde; bugüne kadar motor hariç tümüyle özgün bir Hedef Uçak Sistemi olan Turna, TEI tarafından insansız hava araçları için geliştirilen özgün turboprop motor ile tamamen milli bir ürün kimliği kazanmıştır. 90 libre itme gücünde, 6500 maksimum pervane devrine sahip turboprop motorun güvenilirlik testlerini takiben, Türk Silahlı Kuvvetleri envanterine giren ilk özgün hava platformu Turna'nın standart motoru olması öngörülmektedir yılından itibaren hava savunma birliklerinin eğitiminde kullanılmakta olan Turna, bugüne kadar yüzlerce saat uçuşu başarıyla gerçekleştirmiştir. TUSAŞ ve TEI firmalarının havacılık alanındaki birikim ve tecrübelerini bir araya getirerek gerçekleştirdikleri söz konusu özgün ve milli çözüm, ülkemiz havacılık ve uzay sanayisinin ihtiyaçlarının özgün çözümler ile ülke içinden karşılanması hedefi doğrultusunda atılmış önemli bir adım olarak değerlendirilmektedir. 20 TAI N N SES HAZ RAN 2008

20 Biliflim Teknolojileri YAZILIM GÜVENİLİRLİĞİNE GENEL BİR BAKIŞ ÖZET Bu çalışmada; yazılım güvenilirliğinin ve güvenilirliği belirlemek için kullanılan modellerin neler olduğuna kısaca değinilmiştir. Oranı (Failure Rate) veya Hatalar Arası Ortalama Süre (Mean Time Between Failures, MTBF) ile ölçülmektedir. Butler ve Finelli'ye göre güvenilirlik kategorileri aşağıdaki tabloda verilmektedir. güvenlik/yaşam-kritik sistemler, ultra güvenilir yazılım uygulamalarının birer örneğidir. Yazılım güvenilirliği, donanım güvenilirliğinden farklı olarak, doğrudan zamanın bir fonksiyonu YAZILIM GÜVENİLİRLİĞİ American National Standards Institute (ANSI), yazılım güvenilirliğini, yazılımın belirli bir ortamda, belirli bir zaman boyunca hatasız olarak çalışması şeklinde tanımlamaktadır. Burada zaman ile kastedilen; yazılımın koşma sayısı, koşulan kod satır sayısı veya gerçek zaman olabilmektedir. Güvenilir bir sistem; bir komut, sorgulama veya hesaplama işlemi gerçekleştirdiğinde daima doğru sonuçlar üretmektedir. Çok basit bir örnek vermek gerekirse güvenilir bir yazılım, 2 x 10 işlemi için her koşulda 20 sonucunu üretmektedir. Güvenilirlik, Hata Tablo 1 Güvenilirlik Kategorileri Savunma, havacılık, uzay sistemleri ve medikal sistemler gibi fiekil 1 Yaz l m Güvenilirlik E risi değildir. Elektronik ve mekanik parçalar, zamanla ve kullanım ile eskiyebilir ama yazılım için bu geçerli değildir. Yazılım, bilerek değiştirilmediği veya güncellenmediği sürece zamanla değişmez. Yazılım güvenilirlik eğrisi, Şekil 1'de gösterilmektedir. Burada gösterilen güncellemeler, güvenilirlik için TAI N N SES HAZ RAN