Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) Sources of the Khanate of Saidiya and the Khojas Period ( )

Transkript

1 ISSN: (Online) (Print), p , November 2012 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) Sources of the Khanate of Saidiya and the Khojas Period ( ) Yrd. Doç. Dr. M. Bilal ÇELĠK Sakarya Üniversitesi Öz Bu çalışma tarih boyunca Doğu Türkistan, Küçük Buhara, Kaşgarya, Altışehir, Tarım Havzası, Çin Türkistanı ve Sincan (Sinkiang) isimleriyle anılan bölgenin belli başlı tarihi kaynaklarını tanıtmaktadır. Bu bölgede yılları arasında Saidiye Hanlığı nın hüküm sürmesinin ardından, Nakşibendî tarikatı mensubu ve Hocalar olarak maruf olan kişiler yönetime geçmiş ve 1762 yılında bölgede Çin hakimiyeti kurulana kadar bölgeye hakim olmuşlardır. Bu dönemde Doğu Türkistan da güçlü ve başarılı bir iktidar olmasa da, nispeten merkezî bir yönetim varlığını korumuştur. Saidiye Hanlığı ve Hocalar dönemi yakından incelendiğinde bu dönem ile ilgili azımsanamayacak sayıda kaynağın olduğu görülmektedir. Bu çalışma büyük bir kısmı hâlâ incelenmemiş olan bu eserleri tanıtmayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Doğu Türkistan, Saidiye Hanlığı, Hocalar Devri, Sincan, Nakşibendi Tarikatı Abstract This study introduces the main historical sources relating to the region variously referred as East Turkestan, Little Bukhara, Kashgar, Sixth Cities, Tarim Basin, Chinese Turkestan and Sinkiang. After the rule of Khanate of Saidiya between 1514 and 1696, the members of Naqshbandi Order known as Khojas ruled this region until Chinese rule was established in During this period there was not a powerful and successful rule in East Turkestan but there was still a central administration. A close examination of the Khanate of Saidiya and the Khojas reveals that there are noticeably large numbers of understudied sources about this period. This work aims to introduce these unexamined sources. Key Words: East Turkestan, Khanate of Saidiye, Khojas Period, Sinkiang, Naqshbandi Order 1. Giriş Yarkend Hanlığı veya KaĢgar Hanlığı olarak da isimlendirilen Saidiye Hanlığı bugün Çin in batı toprakları olan ve ismi Çin Türkistanı veya Sinkiang (Sincan, ġincan) denilen bölgede kurulmuģtur. Tarihte burası Doğu Türkistan, Küçük Buhara, KaĢgarya ve AltıĢehir (Aksu, Üç Turfan, Hotan, KaĢgar, Yarkend ve Kuça) isimleriyle de anılmıģtır. Bölge için ayrıca Tarım Havzası ismi de kullanılmıģtır. Bu bölgede XVI. yüzyılın baģında kurulan hanlık, ismini devleti kuran Sultan Said Han dan ( ) almıģtır. Said Han, Çağatay Han

2 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) 66 neslinden Tuğluk Timur un soyundan gelmektedir. Mâverâünnehr de Özbeklere karģı baģarılı olamayacağını anlayan Sultan Said Han, bölgeyi terk ederek Mirza Ebubekir in hüküm sürdüğü KaĢgar a gelmiģtir. Sultan Said onu yenilgiye uğratarak 1696 yılına kadar hayatiyetini devam ettirecek ve birbiri ardı sıra neslinden on dört hanın iktidara geleceği bir hanlık kurmuģtur. Mirza Ebubekir i yenilgiye uğratıp yönetimi ele geçirdikten sonra çevre Ģehir ve bölgelere üst üste baģarılı seferler düzenleyen Sultan Said Han gücünü ispat etmiģtir. Onun ölümünden sonra iktidara gelen oğlu AbdurreĢid Han ( ) döneminde merkezî yönetimi güçlendirmek adına hanlıktaki etkin kabileler sindirilmiģtir. Ancak onun zamanı oldukça sıkıntılı geçmiģtir. Özellikle, hanlığa yönelik Kazak ve Kırgız kabilelerin saldırıları hükümdarı uğraģtırmıģtır. Hatta bu kabilelerin hanlığa düzenledikleri akınlardan birinde hanın büyük oğlu Abdullatif öldürülmüģtür. 1 Bütün bu olumsuzluklara rağmen onun iktidar devresi sanatsal geliģmelere tanıklık etmiģtir. Ayrıca bu dönemde hanlıkta yaģayan kabilelerin büyük oranda ĠslamlaĢtığı ve yerleģikliğe geçtiği müģahede edilmektedir. AbdurreĢid Han dan sonra tahta geçen oğlu Abdulkerim Han ( ) döneminde hanlıkta önemli baģarılar görülmezken onun yerini alan kardeģi Muhammed Han ın ( ) iktidar devresinde devlet zirve çağını yaģamıģtır. Bu hükümdar döneminde Buhara Özbek Devleti hükümdarı II. Abdullah Han, KaĢgar a sefer düzenlemiģ, ancak baģarılı olamamıģtır. 2 Muhammed Han ın ölümü hanlıkta kargaģaya yol açmıģ ve otuz yıl müddetle yönetime hâkim olmak isteyen gruplar arasındaki mücadele çok sık han değiģikliğine yol açmıģtır. Abdullah Han ( ) döneminde hanlık tekrar toparlanma sürecine girmiģtir. 3 Pek çok muhalif ileri gelen ülkeden sürülmüģ, Oyratlara karģı baģarıyla mücadele edilmiģ, hatta iliģkileri geliģtirmek için Çin, Babürlü ve Buhara sarayıyla elçi teatisinde bulunulmuģtur. Ne var ki, onun ölümünden sonra artan Oyrat baskısı, ayrıca ülkede daha etkin olan Karadağlı hocalara karģı Akdağlı hocaların muhalefeti merkezî yönetimi zor durumda bırakmıģtır. Zaten sonunda da Hocalar yönetime hâkim olacak ve Saidiye Hanlığı nın hayatiyetine son vereceklerdir. Akdağlı (Aktağlık, ĠĢkiye, Afakîye) hocalar 4 ve Karadağlı (Karatağlık, Ġshakiye) hocalar olarak isimlendirilen bu iki grup NakĢibendî tarikatına mensupturlar. Her iki grubun lideri konumundaki kiģiler meģhur NakĢibendî Ģeyhi Ahmed Kasânî nin (Mahdum-ı Âzam, ) neslindendirler. Onun ölümünden sonra büyük oğlu Muhammed (ĠĢân-ı Kelân) ile 1 ġah Mahmud Çuras, Hronika, kritiçeskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovanie i ukazateli O. F. AkimuĢkina, Moskva: Nauka, 1976, s. 155; T. D. Cumanaliev, Politiçeskaya Bor ba s Mogul skom Gosudarstve v XVII-Naçale XVIII Vekov: Po Dannım Tarih-i Kaşgar, BiĢkek: IIMOP KNU, 2004, s. 11; Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov (İzvleçeniya iz Persidskih i Tyurskih Soçineniy), Sost. S. K. Ibragimov, N. N. Mingulov, K. A. PiĢçulina, V. P. Yudin, Alma-Ata: Nauka, 1969, s. 234, 330, 412 (Bundan sonra MIKH olarak kısaltılacaktır). 2 Çuras, 1976, s ; O. F. AkimuĢkin, KaĢgarskiy Pohod Uzbekov Pri Abdallah Hane, Srednevekovıy Iran: Kul tura, İstoriya, Filologiya, Sankt-Peterburg: Nauka, 2004, ss Wei Liangtao, Yeken Hanlığının Tarihinden Umumi Beyan, tr. Ablet Nurdun, Sancak Halk NeĢriyatı, 1999, s XVI. ve XVII. yüzyıllarda hoca (çoğulu hâcegân) terimi seyyid terimi ile eģ anlamda kullanılmaktaydı.

3 67 M.Bilal ÇELİK dördüncü oğlu Ġshak Veli tarikatın liderliği için güç mücadelesine giriģmiģler, böylece iki rakip ve muhalif grup ortaya çıkmıģtır: Akdağlılar ve Karadağlılar. ĠĢân-ı Kelân neslinden olan Akdağlı hocaların lideri Muhammed Yusuf, Saidiye Hanlığı hükümdarlarından Yolbars ( ) döneminde, hanın desteğini alarak ülkede etkinliğini artırmıģ, ancak sonraki hükümdar Ġsmail Han ( ) zamanında, bu nüfuz sona ermiģtir. 5 Akdağlı hocaların yerini liderleri Ġshak Veli neslinden olan Karadağlı hocalar almıģ ve hanlıkta günden güne güç kazanmıģlardır. Akdağlı hocaların lideri Afak Hoca (ö. 1694) ise ülkeyi terk ederek önce KeĢmir e, daha sonra ise Tibet e gitmiģtir. 6 Buradan Cungar hanı Galdan ın yanına geçen Afak Hoca, yeni hükümdar olan bu kiģiyi Doğu Türkistan ı iģgal etmesi konusunda teģvik etmiģtir. Onun da yönlendirmesiyle Galdan, 1680 yılında, kiģilik bir orduyla Saidiye Hanlığı nı iģgal etmiģ, ancak yönetimi Afak Hoca ya vermemiģtir. Böylelikle sonraki 16 yıl (1696 ya kadar) Saidiye Hanlığı Cungarlara tabi olarak hayatiyetini devam ettirmiģtir. Bu dönemde Afak Hoca ve oğlu isyan giriģimlerinde bulunmuģlar, hatta iki yıl kadar iktidarı ellerinde tutmuģlardır. Ne var ki, çıkan baģka bir isyan onların sonunu hazırlamıģtır. 7 Bir yandan Cungarların hanlıkta hâkimiyetlerini kurma çabaları, bir yandan yerel güç odaklarının etkinliklerini artırma gayretleri, bir yandan da merkezî otoritenin iktidarını kendi elinde toplama giriģimi, sonu bütün taraflar için büyük kayıplara yol açan çatıģmaları gündeme getirmiģtir yılında Cungarların hanlığa düzenledikleri sefer, Kırgızları etkisiz kıldığı gibi Saidiye Hanlığı nın da sonunu getirmiģtir. Bölgede söz sahibi olmak isteyen bir diğer güç odağı Çin in King (Ch ing, Mançu) Hanedanı nın 1697 yılında Cungar hanı tarafından yenilgiye uğratılması, Doğu Türkistan da Cungar hâkimiyetini pekiģtirmiģtir. Sonraki dönemde Cungarlar, Tarım Havzası nda doğrudan yönetime karıģmamıģlar, bölgeyi tabi eyalet statüsünde idare etmiģlerdir. Yerel yöneticilerin ve yönetimde etkinliği olan kiģilerin oğullarını Cungar Hanlığı nın baģkenti Ġli de rehin tutarak, hem bölgenin yöneticilerini kontrol altında bulundurmuģlar, hem de düzenli vergi almayı baģarabilmiģlerdir. 8 Hocalar devrinin belki de en dikkat çeken yöneticisi Cihan ArĢi dir ( ). Bu Ģahıs Doğu Türkistan ın yılları arasında idareciliğini yapmıģ ve bu dönemde ülke kültürel geliģmelere tanıklık etmiģtir. Bu arada Cungar hâkimiyetine karģı zaman zaman isyanlar meydana gelmiģtir. Özellikle Cungar hanı Galdan ın 1745 yılında ölmesi ve müteakiben Cungar Hanlığı nda baģ gösteren taht kavgaları, Cungarların gücünü tükettiği gibi, Doğu Türkistan siyasetine gerekli önemin verilmesini engellemiģtir. Doğu Türkistan ın çeģitli Ģehirlerinde isyan eden yerel yöneticiler zaman zaman Çin in de yardımını talep etmiģler, hatta bazıları King Hanedanı na itaatlerini bildirmiģlerdir. 9 Yerel yöneticilerin bu talepleri, sonunda Çin yönetimini harekete geçirmiģ ve 1755 yılından baģlamak üzere Cungarlar üzerine askerî seferler düzenlemeye yöneltmiģtir yılına gelindiğinde ise King Hanedanı, resmî olarak Doğu Türkistan Genel Valiliği nin kurulduğunu duyurmuģtur. 5 Cumanaliev, 2004, s Muhammed Sadık KaĢgarî, Tezkire-i Azizan, KaĢgar: KaĢgar Uygur NeĢriyatı, 1988, s Liangtao, 1999, s Ġklil Kurban, Doğu Türkistan İçin Savaş, Ankara: TTK Yayınları, 1995, ss Mehmet Emin Buğra, Şark-i Türkistan Tarihi, Kabil, 1940, s. 290.

4 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) Kaynaklar XVI. yüzyıl baģından XVIII. yüzyıl ortasına kadar ana hatlarıyla özetlemeye çalıģtığımız Doğu Türkistan tarihinin kaynaklarının bir kısmının neģri olmasına rağmen büyük bir kısmı hâlâ neģredilmemiģ durumdadır. Belki de bu yüzden Saidiye Hanlığı ve Hocalar devri birkaç istisna dıģında 10 incelenmemiģ durumdadır. Bu giriģten sonra Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri ne ait öne çıkan çağdaģ kaynaklar Ģöyle sıralanabilir: 2.1. Babürnâme: Vakayinamenin yazarı Zahirüddin Muhammed Babür XVI. yüzyıl Türkistan tarihinin en önemli siyasi figürlerinden biridir. Onun ününün arkasında siyasi bir kiģilik olarak Timur un beģinci batından torunu olmasından ġibanî Muhammed Han ile Türkistan hâkimiyeti için mücadele etmesine, Türkistan halkı tarafından büyük sevgi ve saygı görmesinden Türklerin kurduğu en büyük devletlerden birini Kuzey Hindistan da inģa etmesine kadar pek çok husus yer alır. Ancak en az siyasi kiģiliği kadar onun edebi yönü de dikkat çekici olup Çağatayca kaleme aldığı Babürnâme isimli eser çok erken bir tarihten itibaren bilim âleminin yakın ve özel ilgisine mazhar olmuģ ve baģta Ġngilizce 11, Fransızca 12 ve Rusça 13 olmak üzere pek çok yabancı dile tercüme edilmiģtir. Bunun yanı sıra Türkiye Türkçesi ne de çevrilmiģtir. 14 Aslında Babür ün eserinin bir ismi yoktur. Sonraki dönemlerde çalıģma Babürnâme, Vekâyi veya Tüzük-i Babürî olarak nitelenmiģtir. Vakayiname temelde bir anı kitabı olarak kabul edilebileceği gibi aynı zamanda bir coğrafya, etnografya, folklor, tıp, botanik ve zooloji kitabıdır. 15 Bilindiği kadarıyla 10 nüshası 16 olan Babür ün eseri 10 Haziran 1494 ten 7 Eylül 1529 a kadarki bir dönemi içine alır. Ancak onun bazı sayfaları eksiktir. 10 Saidiye Hanlığı hakkında yapılan müstakil çalıģmalar, bilindiği kadarıyla, Wei Liangtao nun Çince kaleme alınan ve Uygurcaya tercüme edilen Yeken Hanlığının Tarihinden Umumi Beyan, (tr. Ablet Nurdun, Sancak Halk NeĢriyatı, 1999) ile Hacı Nur Hacı nın, Yerken Seidiye Hanlıkının Kıskaça Tarihi (1993), isimli eserlerdir. Hocalar dönemine dair müstakil çalıģma J. Fletcher, A History of the Naqshbandi Khwages of Eastern Turkestan , (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Harvard Üniversitesi) ile Ġklil Kurban ın 1994 yılında TTK yayınlarından çıkan Hocalar Devri isimli doktora tezidir. 11 Zahiru d-din Muhammad Babur Padshah Ghazi, The Babur-Nama in English (Memoirs of Babur), c: I-II, translated from the original Turki text by Annette Susannah Beveridge, London: Luzac, Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Le Livre de Babur: Mémoires de Zahiruddin Muhammad Babur de 1494 à 1529, Présenté et traduit du turc tchaghatay par Jean-Louis Bacqué-Grammont; annoté avec la collaboration de Mohibbul Hasan, Paris: Imprimerie Nationale, Babur-Name: Zapiski Babura, perevod M. Sale; obģaya redaktsiya i dorabotka S. A. Azimcanovoy, TaĢkent: Glav. red. entsiklopediy, Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Vekayi: Babur un Hatıratı, Doğu Türkçesinden çeviren ReĢit Rahmeti Arat, Ankara: Türk Tarih Kurumu, ; Gazi Zahireddin Muhammed Babur, Baburname, Doğu Türkçesinden çeviren ReĢit Rahmeti Arat; önsöz ve tarihi özet Y. Hikmet Baydur, Ġstanbul: Kabalcı, Mesela, Babürnâme nin etnografik ve folklorik özellikleri için bkz. Hüseyin Baydemir, Bâbürnâme de Folklorik ve Etnografik Unsurlar, Gazi Türkiyat: Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Güz 2010, Sayı: 7, ss Yine Babürnâme deki tıbbi bilgiler için bkz. Murat Yurdakök, Bâbür ġah ın ( ) Ünlü Eseri Babürname de Tıbbî Bilgiler, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 2007, Sayı: 50, ss

5 69 M.Bilal ÇELİK Eseri kabaca üç ana kısma ayırabiliriz. Birinci kısımda müellif Mâverâünnehr ve Fergana Ģehirlerinin tanıtımı ile bu iki bölgedeki faaliyetlerini anlatır. Özellikle Özbek Muhammed Han ġibanî ile girdiği mücadele ve diğer olaylar bu bölümde yer almaktadır. Ġkinci kısmın ana mevzuu Babür ün Kabil de yaģadıklarına hasredilmiģtir. Üçüncü kısımda ise Babür ün Hindistan hayatı vardır. Vakayinamenin Doğu Türkistan tarihi açısından değeri onun Yarkend Hanlığı nın kurucusu Sultan Said Han ın erken dönem hayatından bahsetmesinden ileri gelir. Babür ile Sultan Said, Doğu Çağatay Hanlığı hükümdarlarından Yunus Han ( ) ın farklı çocuklarından olma torunlarıdır. Babürnâme de Sultan Said Han ın babası Sultan Ahmed Han ile amcası Sultan Mahmud Han hakkında bilgilerin yanı sıra, onun Babür ün yanına geliģi, Muhammed Han ġibanî nin ölümünden sonra Babür ün onu Endican a göndermesinden söz edilmektedir Tarih-i Reşidî: Tam adı Mirza Muhammed Haydar Küregen b. Muhammed Hüseyin b. Muhammed Haydar b. Emir-i Kebir Said Ali b. Emir Ahmed b. Hudaydad b. Emir Bulacı olan müellif Duğlat Kabilesi ne mensuptur. O aynı zamanda Babür ün teyze oğludur. H. 905 (M ) yılında TaĢkent te doğmuģtur. Hayatının ilk dönemi Babür ün yanında geçmiģtir. Muhtemelen Babür ün Özbekler karģısında üst üste aldığı yenilgilerden ötürü 1512 yılında onun yanından ayrılan Mirza Haydar, kuzeni Sultan Said Han b. Sultan Ahmed in yanına gitmiģtir. 17 Özbekler karģısında tutunamayan Sultan Said in KaĢgar a gitmesi üzerine onunla KaĢgar a gelen müellif burada kurulan Saidiye Hanlığı nın üst yönetim kademelerinde, genellikle askerî komutanlıklar olan, çeģitli vazifeler üstlenmiģtir. Ancak Sultan Said Han ölüp yerine oğlu AbdurreĢid Han geçince dengeler değiģmiģtir. Yeni han iktidarını sağlamlaģtırmak için tasfiye harekâtına giriģince, 18 bu harekâta maruz kalmaktan çekinen Mirza Haydar, 1536 yılında hanlığı terk ederek BedehĢan ve Kabil üzerinden o sırada Babür ün oğlu Kamran Mirza nın yönettiği Lahor a ulaģmıģtır. 19 Burada büyük itibar gören müverrih, Hindistan ın Kamran a tabi olan kısımlarının valisi olmuģtur yılından itibaren Mirza Haydar, Hümayun un maiyetinde yer alarak ona danıģmanlık yapmıģtır. Daha sonra ise KeĢmir i Babürlüler namına ele geçirerek buranın sonraki on bir yıl boyunca yöneticiliğini üstlenmiģtir. Mirza Haydar 1551 yılında yapılan bir savaģta hayatını kaybetmiģtir. 20 Kendisini Moğulların 21 çöküģ devrinin tarihçisi olarak tavsif eden Mirza Muhammed Haydar ın yazdığı eser XVI. yüzyılın ilk yarısında Doğu Türkistan tarihi ile ilgili kaleme 16 Vakayinamenin nüshaları için bkz. Nimet Ceylan, Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur Mirza nın Eserlerindeki İkilemeler, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Adana, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, s Mirza Haydar Duglat, Tarih-i Reşidî: Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, çev. E. Denison Ross; Türkçesi Osman Karatay, Ġstanbul: Selenge Yayınları, 2006, s. 41, Hacı Nur Hacı, Yerken Seidiye Hanlıkının Kıskaça Tarihi, Urumçi: Sincang Halk NeĢriyatı, 1993, Duglat, 2006, s. 46, Mirza Muhammed Haydar Duğlat, Prof. Dr. Mehmet Alpargu tarafından tez olarak çalıģtırılmıģtır. Bkz. Serap TaĢtekin, Bir Tarihçi Olarak Mirza Haydar Duğlat, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ YLS Tezi, Sakarya, Moğul teriminin açıklaması aslında net değildir. W. M. Thackston, Tarih-i Reşidî ye yazdığı önsözde bu konuda Ģunları söyler: Çağatay Hanlığı XIV. yüzyılın ortalarında doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıģtı. Doğu kısmında kalanlar Moğul olarak isimlendirilmiģtir. Bkz. Haydar Mirza, Mirza

6 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) 70 alınan en dikkate değer tarihî kaynaklardan biridir. Müellif onu KeĢmir valiliği sırasında yılları arasında kaleme almıģtır. ÇalıĢma araģtırmacılar için XVI. yüzyıl Doğu Türkistan, Afganistan, DeĢt-i Kıpçak, Türkistan ve Hindistan tarihi açısından vazgeçilmezdir. Tarih-i Reşidî, her biri defter olarak isimlendirilen iki ana bölümden oluģmaktadır. Birinci bölüm tarihî eserlerden yararlanılarak kaleme alınan kısımken, ikinci bölüm yazarın bizzat Ģahit olduğu veya anlattığı olayların aktörleriyle yakın tanıģıklığı olduğu kısımdır. Mirza Haydar ikinci bölümü birincisinden önce yazmıģtır ve hacim bakımından da ikinci bölüm daha büyüktür. Birinci bölümde Mirza Muhammed Haydar, Çağatay evladı olan Moğulistan hanlarının tarihlerini Tuğluk Timur dan ( ) itibaren anlatmaktadır. Olaylar Sultan Said Han ın 1533 yılında ölümüne kadar gelmektedir. Bu zaman dilimi içerisinde birinci defterde (bölümde) Tuğluk Timur dönemi ve onun Müslüman oluģu, Emir Timur un tarihi (özellikle onun Doğu Türkistan seferleri), Veys Han ve Yunus Han dönemleri, Doğu Çağataylı Sultan Mahmud ve Sultan Ahmed hanlar ele alınmıģtır. Bizi ilgilendiren ve orijinal olan ikinci defterde ise Muhammed Haydar Mirza, Muhammed Han ġibanî ile Babür den bahsederek sözü daha sonra Sultan Said Han a ve yaptıklarına getirmiģtir. Sultan Said Han ın Özbekler karģısında baģarılı olamaması üzerine KaĢgar a gidiģi, burada Mirza Ebubekir ile mücadelesi, onu yenerek tarihe Saidiye Hanlığı veya Yarkend Hanlığı olarak geçecek devleti kurması, Sultan Said Han ın daha sonra ülke topraklarını geniģletmek için düzenlediği fütuhat hareketi, bu seferlerde kendisinin üstlendiği görevler, o dönemde KeĢmir in durumu, Sultan Said Han ın ölümünden sonra hanlıkta meydana gelen olaylar eserin sayfalarında yer almıģtır. Vakayiname çok ilginç ve orijinal bilgiler vermesinden baģka, o dönemde geniģ bir coğrafyayı ele alan hemen hemen tek kaynak olmasından ötürü de araģtırmacıların ilgisini hep çekmiģtir. Eserin batı dillerine tercümelerinden en çok bilineni E. Denison Ross tarafından yapılanıdır. 22 Ġngilizce çeviri olan bu çalıģma birkaç kez baskı yapmıģtır. Ross un bu çevirisi Türkçeye Osman Karatay tarafından 2006 yılında kazandırılmıģtır. 23 Tarih-i Reşidî nin 1996 da, W. M. Thackston tarafından Farsça 24 ve Ġngilizce, yılında TaĢkent te yapılan Haydar Dughlat s Tarikh-i Rashidi: A History of the Khans of Moghulistan, English translation & annotation by W. M. Thackston, Cambridge: Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996, s. vii-viii. Diğer bir açıklama Ma Dazheng tarafından yapılmıģtır. Onun ifadesine göre, Moğul terimi, Altay dağlarından Talas nehrinin doğusundaki çöle, Tarbagatay dağlarından BalkaĢ gölüne kadar Tanrı dağlarının kuzeyinde kalan Moğulistan da yaģayan Müslüman Moğollar için kullanılmıģtır. Bkz. Ma Dazheng, The Tarim Basin, History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century, c: V, Editors: Chahryar Adle and Irfan Habib, Co-editor: Karl M. Baipakov, Paris: UNESCO Publishing, 2003, s Haydar Mirza, Tarikh-i-Rashidi: A History of the Moghuls of Central Asia, English version edited, with commentary, notes, and map by N. Elias, Lahore, Mirza Haydar Duglat, Tarih-i Reşidî: Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, çev. E. Denison Ross; Türkçesi Osman Karatay, Ġstanbul: Selenge Yayınları, Haydar Mirza, Mirza Haydar Dughlat s Tarikh-i-Rashidi: A History of the Khans of Moghulistan, Persian text edited by W. M. Thackston, Cambridge, Harvard University, Haydar Mirza, Mirza Haydar Dughlat s Tarikh-i Rashidi: A History of the Khans of Moghulistan, English translation & annotation by W. M. Thackston, Cambridge: Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996.

7 71 M.Bilal ÇELİK Rusça, te Tahran da yapılan Farsça 27 ve 2010 da TaĢkent te yapılan Özbekçe 28 gibi çeģitli çeviri ve basımları mevcuttur. Yukarıda bahsedilen Mirza Muhammed Haydar Duğlat a ait Tarih-i Reşidî isimli ve orijinali Farsça olan vakayinamenin XIX. yüzyılda yapılan Uygurca neģri ile ona yazılan ilave (zeyl)den de söz etmek gerekir. XIX. yüzyılın baģında Hoca Muhammed ġerif, Tarih-i Reşidî yi Uygurcaya tercüme ettiği gibi bu esere bir de ilave yazmıģtır. Eser beģ kiģilik bir tercüme grubu tarafından Uygurca ve Japonca tercümesi ile birlikte 2008 yılında Tokyo da yayımlanmıģtır. 29 KaĢgar hâkimi Emir Zuhuriddin, halkın kendi tarihlerini öğrenebilmesi için Tarih-i Reşidî nin tercüme edilmesi iģini Hoca Muhammed ġerif e vermiģ, o da bu kıymetli eseri Uygurcaya çevirerek ona 1253/ yılında ilave bir kısım yazmıģtır. İlave kısmında müellif olayları 1546 yılından baģlayarak 1840 a kadar getirmiģtir. Dolayısıyla eseri önem açısından iki kısma ayırmak mümkündür. Birincisi kendi döneminden önceki olayların anlatıldığı ve daha çok yazarın okuduğu kitaplar çerçevesinde konuların ele alındığı kısımdır. Ġkinci kısım ise kendi döneminde duyduğu veya bizzat Ģahit olduğu olaylara hasredilmiģtir. Bunlar arasında Yarkend Hanlığı nın Cungarlar ve King (Mançu) Hanedanı tarafından iģgali, King iģgali döneminde Doğu Türkistan ile KaĢgar hâkimi Zuhuriddin in faaliyetleri sayılabilir. Hoca Muhammed ġerif ilave kısmına Mevlâna Kemâleddin Ebu l-hayr ın Zikri ile baģlamaktadır. 30 Buhara Özbek Devleti hükümdarlarından Köçküncü Han ın oğlu Abdullatif Han, Nevruz Ahmed Han olarak da bilinen Barak Han, Ġskender Han ın oğlu II. Abdullah Han ın faaliyetlerinden bahsettikten sonra s. 349a (s. 14) dan itibaren Yarkend Hanlığı hükümdarlarından söz edilmiģtir Bunlar arasında olmak üzere AbdurreĢid, Abdulkerim, ġucaeddin Ahmed, Abdullah ve diğer hanlar sayılabilir. Eserde Doğu Türkistan da yaģamıģ din adamlarından da söz edilmiģtir. Son kısımda ise Zuhuriddin Hâkim Bey in vakıfnâmesi vardır Tezkire-i Hoca Muhammed Şerif: Türkistan da kaleme alınan tezkireler tarihçiler tarafından çok fazla kullanılan kaynaklardan değildir. Aslında bunlar sufi literatürünün bir parçası olarak Türkistan halklarının tarihini aydınlatmada önemli iģlevler 26 Haydar Mirza, Tarih-i Raşidi, vvedenie, perevod s persidskogo A. Urunbaeva, R. P. Celilovoy, L. M. Epifanovoy; primeçaniya i ukazateli R. P. Celilovoy i L. M. Epifanovoy, TaĢkent: Izd-vo Fan Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan, Haydar Mirza, Tarih-i Reşidi, tashih-i Abbaskulu Gaffari ferd, Tahran: Merkez-i NeĢr-i Miras-ı Mektub, 1383 h.ģ. 28 Haydar Mirza, Tarih-i Reşidiy, Vahab Rahmonov ve YangliĢ Egamova tercümesi, TaĢkent: ġark, Hoca Muhammed ġerif, Tarih-i Reşidi Türki Tercümesiğe İlave, ed: Amanbek Celilov, Kavahara Yayoi, Savada Minoru, ġinmin YasuĢi, Huri Sunao, Tokyo, Muhammed ġerif tarafından yapılan tercüme nüshanın 62a-65a sayfaları arasında Tarih-i Reşidi ve onun ilavesinin içindekileri verilmiģtir. 66b-69b sayfaları arasında mütercimin önsözü vardır. 69b-344a arası ise Tarih-i Reşidî nin Uygurca tercümesidir. Bkz. Amanbek Jalilov ve Shinmen Yasushi, Addendum to the Turkic Translation of Tarikh-i Rashidi by Khwaja Muhammad Sharif, Studies on Xinjiang Historical Sources in 17-20th Centuries, edited by James A. Millward, Shinmen Yasushi, Sugawara Jun, Tokyo: Toyo Bunko, 2010, ss Tarih-i Reşidi Türki Tercümesiğe İlave, s. 1 (344a).

8 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) 72 görebilirler. Ġnsanların sufi liderlerle iletiģimi, bu liderlerin halk ve yönetici elit üzerindeki itibarı ve nüfuzu, halkın değer yargıları ve Ġslamiyet ile iliģkileri gibi pek çok konu baģlığı hakkında bilgi tezkireler aracılığı ile elde edilebilir. Burada ele alacağımız ilk tezkire müellifi bilinmeyen Tezkire-i Hoca Muhammed Şerif olup XVI. yüzyılın ikinci yarısında kaleme alınmıģtır. Kaynağın konusu olan ve H (M / ) yılları arasında yaģayan Hoca Muhammed ġerif, Üveysiye Tarikatı na mensuptur. Bu tarikat Karahanlılar döneminde göçebeler arasında Ġslam ın kabul edilmesinden itibaren yaygınlık kazanmıģtır. Döneminde Hoca Muhammed ġerif tarikatın Ģeyhliğini yapmıģtır. Hoca Muhammed ġerif Sayram lıdır. Semerkand da medrese tahsili görmüģtür. Medrese eğitiminden sonra KaĢgar a gelerek burada göçebe Ģamanları Müslüman yapması nedeniyle oldukça ünlenmiģ, müridleri arasına AbdurreĢid Han da dâhil olmuģtur. Hoca hana hem öğretmenlik, hem de danıģmanlık yapmıģtır. 31 Hoca Muhammed ġerif 1565/1566 yılında vefat etmiģtir. Ondan sonra da tarikatın baģına Muhammed Veli Sufi geçmiģtir. Tezkire, Hoca Muhammed ġerif in ölüm hadisesinden sonra yeni Ģeyhe odaklanmıģtır. Hoca Muhammed ġerif, Saidiye Hanlığı hükümdarlarından AbdurreĢid Han ın çağdaģı olmasından ve hanla yakın iliģki kurmasından dolayı tezkirede siyasi olaylar zaman zaman yer almıģtır. Eserde en çok dikkati çeken siyasi olay AbdurreĢid Han ın Kırgızlarla olan savaģıdır. SavaĢın sebebi olarak da Kırgızların zekât vergisi vermeyi reddetmesi gösterilmektedir. Hanın Kırgızlara karģı yaptığı mücadelede Hoca Muhammed ġerif ona büyük destek vermiģtir. 32 Özellikle Kırgızlar tarafından öldürülen oğlu Sultan Abdullatif in intikamını almak için ordu toplayan AbdurreĢid Han a yapacağı sefer için Hoca Muhammed ġerif dinî onay niteliğinde fetva vermiģtir. 33 Tezkire menâkıb-nâme tarzında kaleme alınmıģ olup onun bilinen üç nüshası vardır. Bilindiği kadarıyla eserin bir neģri yapılmamıģ olmakla birlikte Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov isimli çalıģmada 146b-147b sayfaları arası Rusçaya tercüme edilmiģtir Heft İklim: Tezkire-i Heft İklim olarak da bilinen kaynağın yazarı Ġran ın Rey Ģehrinde doğan ve soylu bir aileden gelen Emin Ahmed Râzî dir. Eserin baģlığını da belirlerken etkili olan iklim kavramına göre, yazar onu yedi bölüme (iklim) ayırmıģtır. V. V. Barthold un da dikkat çektiği gibi, çalıģma Tarih-i Reşidî ile Bahru l-esrâr arasında bir geçiģ kaynağı olarak kabul edilebilir. 35 Çünkü Tarih-i Reşidî olayları 1546 yılına kadar getirebilmiģ, Bahru l-esrâr ın da yazımına 1634 te baģlanmıģtır. Dolayısıyla Heft İklim, kronolojik olarak Tarih-i Reşidî nin devamıdır denilebilir. Müellifin H ( ) yılları arasında kaleme aldığı ve Hindistan da tamamladığı çalıģması tarih, coğrafya ve biyografi kitabı niteliği taģır. Onu yazarken 31 MIKH, 1969, s A. M. Muginov, Opisanie Uygurskih Rukopisey İnstituta Narodov Azii. Moskova: Ġzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, 1962, s Çuras, 1976, s MIKH, 1969, ss V. V. Barthold, Otçet O Komandirovke v Turkestan, Soçineniya, c: VIII, Moskova, 1973, s. 173.

9 73 M.Bilal ÇELİK kendinden önceki eserlerden istifade ettiği gibi (mesela içindeki bilgilerin bir kısmı Tarih-i Reşidî den devģirilmiģtir) Ģahsi gözlemlerine de yer vermiģtir. Ġçinde çeģitli Ģehirlerin coğrafi özellikleri, mevkileri, nüfusları, halkın gelenek ve görenekleri, hatta sosyal ve iktisadi durumları yer aldığı gibi, VII. ile XVI. yüzyıllar arasında yaģamıģ olan Ģeyh, bilim adamı, yazar, Ģair ve siyasetçilerin biyografisi de mevcuttur. 36 Yedi Ġklim manasına gelen Heft İklim isimli çalıģmasında Râzî, birinci iklimi (bölüm) Yemen; ikinci iklimi Mekke, Medine, Yemame, Hürmüz, Ahmedabad (Gucerat ın baģkenti) vd.; üçüncü iklimi Ġran, Irak vd.; dördüncü iklimi Merv, Abiverd, Serahs, Belh, Meymene, BedehĢan vd.; beģinci iklimi Harezm, Buhara, Endican, Hocend, Fergana vd.; altıncı iklimi Türkistan, Cend, KaĢgar, Yarkend; yedinci iklimi de Bulgar, Saklab ve Batikli de yaģamıģ 1560 kiģinin biyografisine hasretmiģtir. Coğrafya ve biyografi eseri olmasının yanı sıra Heft İklim, aynı zamanda bir tarihî kaynaktır. Mesela Babür ün ölümünden sonra Hindistan daki Babürlü Devleti nin durumu, Belh Ģehri yüzünden ġibanîler ile Babürlülerin karģı karģıya gelmesi ve konumuzla esas ilgili olarak Doğu Türkistan tarihi, özellikle AbdurreĢid Han sonrası dönem, vakayinamenin sayfalarında yer almıģtır. Vakayinamenin 1972 yılı neģrinin beģinci cildinin 8-26 sayfalar arası Saidiye Hanlığı tarihi hakkında bilgi vermektedir. Eser Tahran da 3 cilt, 37 Kalküta da da 5 cilt 38 olarak farklı tarihlerde birkaç kez neģredilmiģtir Bahru l-esrâr Fî Menâkibu l-ahyâr: Vakayinamenin yazarı Astrahanî hükümdarlarından Nadir Muhammed in maiyetinden olan Emir Veli nin oğlu olup Mahmud b. Emir Veli veya Mahmud b. Veli olarak maruftur. Belh te doğan Mahmud b. Emir Veli iyi bir eğitim almıģtır te Belh ten ayrılarak Hindistan, Bengal, Sri Lanka (Seylan) da bulunmuģ, gezisi sırasında esir düģtüğü gibi 1628 de Babürlü Devleti imparatoru ġah Cihan ile görüģme imkânı bulmuģtur yılında Belh e dönmüģtür. Mahmud b. Emir Veli aldığı eğitim ve edindiği tecrübeler neticesinde pek çok eser kaleme almıģtır. Bunlar arasında Muhabbet-Nâme, Necm-i Sâkib, Revâyih-i Tayyibe, Risale-yi Bihâriye ve Ahlâk-ı Hüseynî sayılabilir. Ancak onun abidevî eseri Bahru l-esrâr Fî Menâkibu l-ahyâr dır ve bununla o, çağının en seçkin müellifleri arasında yer almıģtır. ÇalıĢma en eski zamanlardan XVII. yüzyılın ortalarına kadar Ġslam dünyasının madenleri, tarihî coğrafyası ve siyasi tarihi gibi pek çok konuda zengin malzeme sağlar B. A. Ahmedov, İstoriko-Geografiçeskaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv., (Pismennıe Pamyatniki), TaĢkent: Ġzdatel stvo FAN Uzbekskoy SSR, 1985, s. 139; Hermann Ethé, Catalogue of Persian Mansucripts in the Library of the India Office, c: I, Oxford, 1903, ss Emin Ahmed Razî, Heft İklim, ba tashih ve taʾlik-i Cevad Fazıl, Tahran: KitabfuruĢi-yi Ali Ekber ilmi ve KitabfuruĢi-yi Edebiye, Ayrıca bkz. Emin Ahmed Razî, Heft İklim, tashih, taʾlikat ve havaģı-i Muhammed Rıza Tahiri, Tahran: SuruĢ, 1378 h.ģ. 38 Emin Ahmed Razî, Heft İklim, Calcutta: The Asiatic Society, Ayrıca bkz. Emin Ahmed Razî, Heft-İklim: The Geographical and Biographical Encyclopaedia of Amîn Ahmad al-razî, edited by E. Denison Ross vd., Calcutta: Royal Asiatic Society of Bengal, MIKH, 1969, s Ahmedov, 1985, s. 65; D. Yu Yusupova ve R. P. Celilova, Sobranie Vostoçnıh Rukopisey Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan: İstoriya, TaĢkent: Ġzdatelstvo Fan Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan, 1998, s. 90.

10 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) 74 Nadir Muhammed Han ın isteği üzerine yazılan ve ona ithaf edilen çalıģma ağdalı bir Farsça ile kaleme alınmıģtır. 1 Rabiulahir 1044/24 Eylül 1634 tarihinde yazılmaya baģlanmıģ, 1641 den sonra da tamamlanmıģtır. Müverrih eserini yazarken çok sayıda kitaptan istifade etmiģtir. 41 Barthold, Mahmud b. Emir Veli nin eserini yazarken Hafız TaniĢ in eseri Abdullah- Nâme yi örnek aldığını iddia eder. Bunun yanı sıra, eseri araģtırmacıların ülkenin geçmiģiyle alakalı en ayrıntılı ve güvenilir bilgiye ulaģabileceği bir kaynak olarak tanımlar. Yedi cilt olan vakayinamenin her cildi rükn adı verilen dört bölüme ayrılmıģtır. 42 Bizi doğrudan ilgilendiren kısım altıncı cildin ikinci rüknüdür. Bu bölüm destan ismi verilen 50 parçadan oluģmaktadır. Bu kısım Mâverâünnehr ve Doğu Türkistan da hüküm süren Çağatay evladına hasredilmiģtir. Tarih aralığı olarak da yaklaģık 1224 ten 1638 e kadar olayları hikâye eder. Özellikle vakayinamenin Tarih-i Reşidî nin bir devamı ve tamamlayıcısı olduğu söylenebilir. Vakayiname XVI. ile XVII. yüzyıllarda Doğu Türkistan da meydana gelen dâhili geliģmelerinin yanı sıra komģu Özbek, Kazak ve Kırgız devlet ve halklarıyla ile iliģkiler konusunda da bilgiler verir. Buna ilaveten bölge tarihinin toplumsal ve iktisadi meselelerine de odaklanır. 43 Mahmud b. Emir Veli altıncı cildin ikinci rüknünün son kısmında Yarkend Hanlığı nın yaklaģık yüz yıllık dönemini ele alır. Yani Sultan AbdurreĢid Han ın tahta çıkıģından (1533) Sultan Ahmed Han ın ölümü ve KaĢgar tahtının Abdurrahim Han ın oğlu Abdullah Han tarafından deruhte edilmesine kadarki hadiselere (1047/ ) eserinde yer verir. Özellikle son dönem olayları çalıģmasında iģlerken daha çok iç karıģıklar nedeniyle Doğu Türkistan dan Batı Türkistan a kaçan soyluların anlatımlarına dayanır. 44 Bilindiği kadarıyla eserin tam bir neģri yapılmamıģtır. Ancak onun bazı bölümleri Riyazu l-ġslam 45 ve Hâkim Muhammed Said, Seyyid Muinu l-hak, Ensar Zahid Han 46 tarafından Farsçası neģredilmiģtir. Ayrıca Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov isimli çalıģmada vakayinamenin bir kısmının çevirisi mevcuttur Ziyâu l-kulûb: Kalplerin IĢığı anlamına gelen Ziyâu l-kulûb isimli çalıģma 1012/ yılında tamamlanmıģtır. Müellifi Muhammed Ġvaz Semerkandî dir. 48 Eser ġeyh Seyyid Ahmed Kasânî nin (Mahdum-ı Âzam) oğlu ve XVI. yüzyılda Doğu Türkistan ın en meģhur sufilerinden Hoca Ġshak ı konu edinen bir tezkiredir. Eser bütünüyle Hoca Ġshak ın 41 Kitapların listesi için bkz. Barthold, 1973, ss ; MIKH, 1969, s Ciltlerin tasviri için bkz. Yusupova ve Celilova, 1998, ss K. A. PiĢulina, Bahr Al-Asrar Mahmuda ibn Vali kak Ġstoçnik po Sotsial no-ekonomiçeskoy Ġstorii Vostoçnogo Turkestana XVI-XVII vv., Kazahstan, Sredniaya i Tsentralnaya Aziya v XVI-XVIII vv., Alma-Ata: Izd-vo Nauka Kazakhskoy SSR, 1983, s Cumanaliev, 2004, s Mahmud b. Emir Veli Belhî, Bahru l-esrar fî Menakibu l-ahyar: Sefer-Name-yi Hind ve Seylan, be-ihtimam ve mukaddime-i Riyazu l-islam, Karachi: Institute of Central & West Asian Studies, University of Karachi, Mahmud b. Emir Veli Belhî, Bahru l-esrar fî Menakibu l-ahyar, tedvin-i Hakim Muhammed Said, Seyyid Muinu l-hak, Ensar Zahid Han, Karaçi: Pakistan Historikal Sosayeti, MIKH, 1969, ss Her ne kadar Materiali Po İstorii Kirgizov i Kirgizii isimli eserde (s. 178) tezkirenin yazarı bilinmiyor denilse de, AkimuĢkin onun yazarının Muhammed Ġvaz Semerkandî olduğunu Tarih isimli vakayinamenin çevirisinin pek çok yerinde (mesela, s. 123, 130) belirtmiģtir.

11 75 M.Bilal ÇELİK biyografisine hasredilmiģtir. Onun biyografisi bundan baģka Câlis-i Müştakîn ve Menâkıb-ı Hoca İshak isimli eserlerde de ele alınmıģtır. 49 Önsözünde müellif Ziyâu l-kulûb un altı bölümden oluģacağını bildirmiģ, ancak bu planını uygulayamamıģtır. Tezkire, bölümlerin yerine hikâyelerden meydana gelmiģtir. Müellif Hoca Ġshak ın Kazaklar, Kırgızlar, Kalmuklar ile diğer kabile ve halklardan çok sayıda insanı Müslüman yaptığını ayrıntılarıyla anlatmıģtır. Bu anlatımlar sayesinde XVI. yüzyılda kabilelerin yerleģim alanlarını tespit etmek nispeten mümkün olabilmektedir. 50 Hoca Ġshak, Saidiye Hanlığı hükümdarlarından Abdulkerim Han ın ( ) çağdaģıdır. Kazak, Kırgız ve Kalmuklara ait 18 ibadethaneyi tahrip edip onlardan kiģiyi Müslüman yapınca, hem bölge yöneticileri hem de halk arasında itibarı artmıģtır. Hoca Ġshak, Yarkend Hanlığı na Abdulkerim Han ın daveti üzerine gelmiģ ve hanlıkta 12 yıl kalmıģtır. 51 Ancak Hoca Ġshak daha sonra oradan ayrılmıģtır. Zeki Velidi Togan yazmanın bir nüshasına Hokand da rastlamıģ ve konuyla ilgili yazdığı makalesinde tezkireden kısaca söz etmiģtir. Onun ifadesine göre, tezkire Mahdum-ı Âzam ın oğlu Hoca Ġshak hakkında olup eserde Abdulkerim Han, Ebu l-muhammed ve KureyĢ Sultan gibi KaĢgar yöneticileri hakkında bilgiler mevcuttur. 52 Vakayinamenin bilindiği kadarıyla neģri yapılmamıģ olup Materialı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii isimli eserde bazı sayfalarının çevirisi mevuttur Tarih: Vakayinamenin yazarı ġah Mahmud b. Mirza Fazıl Çuras tır. XVII. yüzyıl tarihçisi olan ġah Mahmud, Saidiye Hanlığı nda nüfuz sahibi olan Çuras Kabilesi nden olup NakĢibendiye Tarikatı na mensup Karadağlı (Ġshakiye) Hocaların taraftarıdır. 54 ġah Mahmud eserini basit bir Farsça ile kaleme almıģtır. Ancak V. V. Barthold onun dilinin çok kötü olduğunu söyleyerek acımasız bir eleģtiride bulunmuģtur yılları arasında yazılan vakayinamenin aslında bir ismi yoktur. 56 Ahmet Zeki Velidi Togan 1913 te TaĢkent te yazmanın bir nüshasına ulaģmıģ, ismini Tarih koymuģ ve vakayinameyi kısaca tanıttıktan sonra onun bütün bölüm baģlıklarını bir nevi içindekiler Ģeklinde hazırlamıģtır. 57 Eser Arlat kabilesinden Erke Bey in isteği üzerine kaleme alınarak Saidiye Hanlığı hükümdarlarından Ġsmail Han a ( ) ithaf edilmiģtir. Tarih bir giriģ ve zikr, guftâr veya kıssa olarak isimlendirilen 119 bölümden mürekkeptir. ÇalıĢmanın ilk 56 bölümü (3a-46b) Tarih-i Reşidî nin 77 bölümünün bir özetidir denilebilir ve orijinal değildir. Kalan kısım (46b-85a) ise orijinaldir ve kiģisel gözlemleri ile olaylara müdahil olan kiģilerden dinlediklerine dayanır. Vakayiname Doğu Türkistan 49 Menâkıb-ı Hoca İshak isimli eserden Zeki Velidi Togan makalesinde kısaca söz etmiģtir. Bkz. A. Z. Velidov, Vostoçnıya Rukopisi v Ferganskoy Oblasti, Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Arheologiçeskogo Obşestva, St. Petersburg, c: XXII, 1915, s Materialı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii, Moskova: Nauka, 1973, s Çuras, 1976, s. 276, dipnot 96; s. 30, dipnot Velidov, 1915, s Materialı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii, 1973, ss Yusupova ve Celilova, 1998, s V. V. Barthold, Çagatayskaya Literatura, Soçineniya, c: V, Moskova 1968, s Çuras, 1976, ss. 49, Velidov, 1915, ss

12 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) 76 yöneticilerini Yunus Han dan ( ) baģlayarak Ġsmail Han ın tahta çıkıģına kadar hikâye etmektedir. Bunun yanı sıra Kazaklar, Özbekler, Kırgızlar ve Kalmuklar hakkında da eserde zengin malumat vardır. 58 ÇalıĢmada son bahsedilen hadise 11 Zilkade 1080/2 Nisan 1670 tarihlidir. Eseri saray vakayinamesi, yazarı ġah Mahmud Çuras ı da Moğul kabile aristokrasisinin ideolojisini ifade eden biri olarak nitelemek mümkündür. Tarih-i Reşidî nasıl Duğlat Kabilesi nin bir tarihi ise, Tarih de Çuras Kabilesi nin bir tarihidir. 59 Esasında vakayinamenin orijinal kısmındaki bilgilerin sunumunun üç amaca hizmet ettiği söylenebilir. Bunlardan birincisi, eserinde Memleket-i Moğuliye olarak isimlendirdiği Doğu Türkistan daki hükümdarların tarihini yazmak, ikincisi Çuras Kabilesi nin hanlık içindeki rolünün önemini vurgulamak, üçüncüsü de Karadağlı Hocaların Yarkend Hanlığı içindeki nüfuzunu ortaya koymaktır. 60 Hanlık içinde siyasi bir güç olarak ortaya çıkıģları baģta olmak üzere Karadağlı hocalar hakkında Tarih kadar ayrıntılı bilgi veren baģka bir kaynak bilindiği kadarıyla yoktur. Ancak kaynak Akdağlı hocalar hakkında neredeyse hiçbir Ģey söylemez. Vakayinamenin orijinali Rusça çevirisi ile birlikte O. F. AkimuĢkin tarafından 1976 yılında Moskova da neģredilmiģtir. 61 Bu çeviri çalıģması 2010 yılında tekrar basılmıģtır. 62 Bundan baģka eser Uygurcaya da tercüme edilerek 1989 yılında KaĢgar da basılmıģtır Tarih-i Kaşgar: Dili Uygurca olan vakayinamenin kim tarafından yazıldığı belli olmamasına rağmen O. F. AkimuĢkin yedi gerekçeye dayandırarak onun müellifinin ġah Mahmud b. Mirza Fazıl Çuras olduğu kanısındadır. 64 Vakayinameyi 1902 yılında TaĢkent te bulup bilim âlemine ilk tanıtan kiģi olan V. V. Barthold, ona Tarih-i Kaşgar ismini vermiģtir. 65 Barthold, vakayinamenin Yarkend Hanlığı nın kesin olarak ortadan kalkıģına kadarki hadiseleri oldukça ayrıntılı ele aldığını belirterek baģlıkta kullandığı KaĢgar isminin bir Ģehirden ziyade bütün Doğu Türkistan ı kapsadığını vurgulamıģtır. Bu ifadeden hareketle 58 Çuras, 1976, s MIKH, 1969, s Çuras, 1976, s ġah Mahmud Çuras, Hronika, kritiçeskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovanie i ukazateli O. F. Akimushkina, Moskova: Nauka, ġah Mahmud Çuras, Hronika, Kritiçeskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovanii i ukazateli O. F. AkimuĢkina, 2-e izd, St. Petersbug: Peterburgskoe Lingvistiçeskoe ObĢestvo, ġah Mahmud Çuras, Saidiya Handanlıkı Tarihige Dair Materyaller, tr. Habibullah Eli, KaĢgar: KaĢgar Uygur NeĢriyatı, Ne var ki, çeviri kitabının son sayfasında Uygurca tercümenin AkimuĢkin in edisyon-kritiği temel alınarak yapıldı denilse de, bu tercümede orijinalinde olmayan birtakım bölüm baģlıkları vardır. Uygurca tercümedeki s. 205 ten s. 239 a kadar olan bölümler (ġutur Halife nin Olayları, Hz. Hoca ġadi Diye Ġsimlendirilen Hoca Muhammed Yahya Hakkında, ġutur Halife nin Oğlu Hoca Seyyid Muhammed Halife Hakkında, Dostu Huda Hazretleri Hakkında Bilgi, Danyal Hoca Hakkında Son Bilgiler, Yarkend e Kırgız Askerlerinin Ġkinci Kez Gelerek Muhasaraya Alması, Hz. Hocam ın Onlarla SavaĢarak Sonuçta Onları Mağlup Etmesi) AkimuĢkin in neģrinde yer almamaktadır. 64 Tarih-i Kaşgar: Anonimnaya Tiyurkskaya Hronika Vladeteley Vostoçnogo Turkestana po Konets XVII Veka, Faksimile Rukopisi Sankt-Peterburgskogo Filiala Instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk Rossii, Ġzdanie Teksta, Vvedenie i Ukazateli O. F. AkimuĢkina, Sankt-Peterburg, 2001, ss Barthold, 1973, ss

13 77 M.Bilal ÇELİK müellifin vakayinamede Yarkend ismini KaĢgar a göre daha fazla kullandığını, ayrıca devleti de Moğuliye olarak isimlendirdiğini belirten AkimuĢkin, aslında esere Tarih-i Moğuliye ismini vermenin daha doğru olacağı kanısındadır. 66 Tarih-i Kaşgar ın yazım tarihi muhtemelen 1696 dır. Vakayiname KaĢgar merkezli Moğul tarihine odaklanmıģtır. 73 bölümden oluģan çalıģmada bölümler zikr, kıssa, guftâr ve destân gibi isimlerle anılmıģtır. Bu bölümler ya hüküm süren hanın bir yılına, ya onun zamanında meydana gelen bir olaya, ya da özel bir konuya hasredilmiģtir. Eserde ilk bahsedilen hadise Nuh peygamber ve onun yaģadığı tufandır. Ġlerleyen sayfalarda Çağatay Han ve evladından söz edilerek Çağatay ulusunun sonraki dönemde Maveraünnehr ve Doğu Türkistan daki tarihleri ele alınmıģtır. Bu çerçevede bu çalıģmayı aslında iki ana kısma bölebiliriz. Sultan Said Han a kadar olan tarihî olayların anlatıldığı birinci kısım nispeten uzak geçmiģi hikâye ettiğinden, konumuz itibariyle bizi fazla ilgilendirmezken, Sultan Said Han dan itibaren 67 son 27 bölümde anlatılanlar konumuzla doğrudan ilintilidir. Ġkinci kısımda Sultan Said Han dan Muhammed Mümin Han a (AkbaĢ Han) kadar Saidiye Hanlığı nda meydana gelen olaylar aktarılmıģtır. Özellikle 1670 yılı sonrası anlattığı olaylar tamamen orijinaldir. Vakayinamede Saidiye Hanlığı döneminde yavaģ yavaģ nüfuz kazanmaya baģlayan Akdağlı ve Karadağlı hacegânından da bahis vardır. Bu hocalar hakkındaki bilgilerin çoğu ġah Mahmud Çuras ın Tarih isimli eserinden devģirilmiģtir. Ancak son 8 bölüm (99b-105a) ise tamamen orijinaldir. 68 ÇalıĢmada aktarıldığına göre, Akdağlı hacegânı KaĢgar ı, Karadağlı hacegânı ise Yarkend i kendilerine merkez edinerek XVI. yüzyılın baģından itibaren ülkenin siyasi, sosyal ve ekonomik hayatına etki etmiģlerdir. Vakayiname Rusça kaleme alınmıģ ayrıntılı bir önsözle birlikte O. F. AkimuĢkin tarafından neģredilmiģtir. 69 Ayrıca Materialı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii 70 ve Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov 71 adlı eserlerde bazı sayfaları Rusçaya tercüme edilerek yayımlanmıģtır Enîsu t-tâlibîn: ġah Mahmud bin Mirza Fazıl Çuras tarafından Menâkıb-nâme tarzında yazılan eser, Yarkend Hanlığı hükümdarlarından Muhammed Mümin Sultan ın vefatından sonra tamamlanmıģtır. YazılıĢ tarihi konusunda bir kaynakta yılı verilirken baģka bir kaynakta yılı verilmiģtir. Müellifin kapsamlı yazdığı eserlerin en önemlilerindendir. NakĢibendî tarikatının Ġshakiye koluna dair bir menâkıb-nâmedir. ÇalıĢma ġah Mahmud Çuras tarafından Karadağlı Hoca Danyal a ithaf edilmiģtir. Eserin yazılıģ amacı Karadağlı hocaları övme ve yaptıkları iģlerde onları haklı göstermedir. Ancak ya Ģahit olduğu ya da müdahil kiģilerden dinlediği olaylara eserinde yer verdiğinden bu bilgiler dikkate alınmalıdır. 66 Tarih-i Kaşgar, 2001, s Tarih-i Kaşgar, 2001, s. 52a/ Tarih-i Kaşgar, 2001, s Tarih-i Kaşgar: Anonimnaya Tiyurkskaya Hronika Vladeteley Vostoçnogo Turkestana po Konets XVII Veka, Faksimile Rukopisi Sankt-Peterburgskogo Filiala Instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk Rossii, Ġzdanie Teksta, Vvedenie i Ukazateli O. F. AkimuĢkina, Sankt-Peterburg, Materialı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii, 1973, ss MIKH, 1969, ss MIKH, 1969, s Çuras, 1976, s. 50.

14 Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları ( ) 78 Özellikle eserin son kısmı Yarkend Hanlığı tarihi açısından değerlidir. Burada Hoca Ġshak, Hoca ġadi, Hoca Danyal ın biyografileri verilirken Abdulkerim Han dan itibaren Yarkend Hanlığı nı derinden sarsan hadiselere de temas edilmiģtir. 74 Farsça yazılan kaynağın Uygurca çevirisi Refîku t-tâlibîn olarak isimlendirilmiģtir. Bu çeviri çalıģma ise Emir Devlet ġahbek ile oğlu Osman ġahbek e ithaf edilmiģtir. Eserin mütercimi Ebu Mansur dur. Ancak çeviri tam değildir. 75 Refîku t-tâlibîn in 85b-96a sayfaları arası Materialı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii isimli eserde Rusçaya tercüme edilmiģtir Hidâyet-Nâme: 1143/ yılında Mir Hâleddin el-kâtib b. Mevlâna Kadı ġah Küçek Yarkendî tarafından yazılmıģtır. Müellif Yarkendli olup Hoca Kelân ın torunu Hoca Hidâyetullah (Hoca Afak) ın taraftarlarındandır. Eserini de ona ithaf etmiģtir. 63 yaģına kadar 42 yıl boyunca onun ve oğulları Hasan Hoca ile Yahya Hoca nın hizmetinde bulunmuģtur. 77 Dolayısıyla Mir Hâleddin, KaĢgar da nüfuz sahibi olan Akdağlı Hocaların (IĢkıye) taraftarıdır. Uzun ömrü süresince Yarkend Hanlığı tahtında Abdullatif Han dan AkbaĢ Han a kadar 9 han görmüģ ve hanlığın çalkantılı siyasi hayatını yakından gözlemlediği gibi pek çoğuna da bizzat katılmıģtır. Özellikle hayatının sonuna doğru Cungarların baskısı altında hanlığın yıkılıģ sürecine ve bu sürecin Akdağlı Hocalar ile Karadağlı Hocalar arasındaki çekiģmeden dolayı daha da hızlandığına Ģahit olmuģtur. 78 Her ne kadar Hidâyet-Nâme nin ismini zikretmese ve müellifinin adını farklı yazsa da bu eseri bilim âlemine ilk kez H. W. Bellew tanıtmıģtır. 79 Kitabında bu eserden yararlanarak Hoca Afak hakkında bilgiler vermiģtir. Vakayiname bâb ismi verilen 26 bölümden oluģmakta ve XVII. yüzyılın sonu ile XVIII. yüzyılın baģında Doğu Türkistan tarihi hakkında önemli bilgiler içermektedir. Özellikle, Akdağlı Hocaların taraftarı olması nedeniyle Karadağlı Hocaların taraftarı olan ġah Mahmud Çuras ın verdiği bilgileri hem karģılaģtırma hem de tamamlaması açısından ayrıca önem arz eder Durru l-ahbâr: Vakayinamenin müellifi Zeyneddin Muhammed Emin Sadr-ı KaĢgarî olup eser Farsça yazılmıģtır. Ebu Abdullah Sultan Seyyid Burhaneddin e ( ) ithaf edilen çalıģma iki kısımdan mürekkeptir. Birinci kısım hilkatten baģlayarak Emir Timur dönemine kadar olayları tasvir eder. Ġkinci kısım ise Ebu Abdullah Sultan döneminin baģından 1760 yılındaki ölümüne kadar Doğu Türkistan tarihine hasredilmiģtir Çuras, 1976, s Muginov, 1962, s Materialı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii, 1973, ss M. A. Salahetdinova, SoobĢeniya o Kirgizah v Hidayet-Name Mir-Haleddina, İzvestiya Akademii Nauk Kirgizskoy SSR: Seriya Obşestvennıh Nauk, tom III, vıpusk 2, (Ġstoriya), Ġzdatel stvo Akademii Nauk Kirgizskoy SSR, Frunze, 1961, s Çuras, 1976, s Henry Walter Bellew, Kashmir and Kashghar: A Narrative of the Journey of the Embassy to Kashghar in , London, 1875, ss Ç. A. Stori, Persidskaya Literatura: Bio-Bibliografiçeskiy Obzor, v treh çastyah, perevel s Angliyskogo, pererabotal i dopolnil Yu. E. Bregel, c: I, Moskova, 1972, s. 463; Yusupova ve Celilova, 1998, s. 319.

15 79 M.Bilal ÇELİK İslam-Nâme: ġair Ahun lakaplı Molla Muhammed Abdulalim b. Ahund Muhammed tarafından yazılmıģtır. YazılıĢ tarihi hakkında iki görüģ vardır. Muginov 81 ve M. Kutlukov yılını verirken, Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov isimli eserde yılının daha doğru olacağı belirtilmiģtir. Müellif, Hocam PadiĢah ın isteği üzerine bu eseri kaleme almıģtır. Manzum olan çalıģma Doğu Türkistan daki Uygur Ģeyhleri ile onların Oyratlara karģı mücadelelerini konu edinmiģtir. 84 Özellikle Burhaneddin Hoca ve Han Hoca dan çok söz edilmiģtir. Ayrıca, o dönemde Cungarya ve Cungarların durumu, hanlıktaki taht kavgaları, bu taht kavgalarında Kazakların (özellikle Ablay Han ın) yardıma çağrılması, Çin-Cungar mücadeleleri gibi konular eserin sayfalarında yer almıģtır. Kaynağın 1963 te metin neģri 85 ile Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov isimli eserde 86 50a-57b sayfaları arası Rusça çevirisi mevcuttur Tezkire-i Hacegân (Tezkire-i Azizân): Kaynak hem Tezkire-i Hacegân, hem de Tezkire-i Azizân olarak maruftur. Müellifi Muhammed Sadık KaĢgarî yılları arasında KaĢgar da yaģamıģtır. 87 Çağatayca kaleme alınan çalıģma H (M ) yılında yazılmıģtır. Tezkirenin bilindiği kadarıyla yirmiden fazla elyazması vardır ve bunlar Oxford, Londra, Paris, Berlin ve birkaç Ģehrin kütüphanelerinde de mevcuttur. 88 Eserin önsözünde belirtildiğine göre, Muhammed KaĢgar tezkireyi KaĢgar hâkimi Osman Bek ibn Hâdi Bek ve onun annesinin talebi üzerine kayda geçirmiģtir. Eser, Mahdum-ı Âzam (Ahmed Kasânî) neslinden olup Doğu Türkistan da yaģayan NakĢibendî tarikatı mensubu Hoca Ġshak Veli ye ithaf edilmiģtir. ÇalıĢmada ondan itibaren Hoca Afak (Apak) Hidâyetullah, Hoca Cihan Yakub ve diğerleri anlatılarak konu 1758 yılına kadar getirilmiģtir. Bu çerçevede Tezkire-i Hacegân da, Cungar Hanlığı hükümranlığı altındaki Doğu Türkistan da yaklaģık olarak 1680 den 1750 lere kadar meydana gelen önemli olaylar tasvir edilmiģtir. Muhammed Sadık KaĢgarî bir yandan hocaların Akdağlı ve Karadağlı olarak bölünmesinden ve aralarındaki mücadeleden söz ederken bir yandan da o dönemde (XVI. ile XVIII. yüzyıllar arası) Doğu Türkistan da meydana gelen diğer olayları okuyucuya sunmaktadır. 89 Bunlar arasında olmak üzere, özellikle Karadağlı Hocaların Kalmuklarla mücadeleleri ve Kırgızların da bu mücadeleye dâhil olmaları eserde ayrıntılı olarak ele 81 Muginov, 1962, s M. Kutlukov, Ġz Ġstorii Mejdunarodnıh Svyazey v Tsentralnoy Azii v gg. (Svedeniya KaĢgarskih Ġstorikov), Malovskie Çteniya, (Materialı Konferentsii), Alma-Ata, Gılım, 1990, s MIKH, 1969, s Muginov, 1962, s Eho vekov; stihi uygurskih poetov XV-XIX vekov, Red. V. P. Yudin & M. Hamarov, Sost. M. Hamraev, V. Yudin, S. Mollaudov & I. Muhlisov, Alma-Ata, Kazgoslitizdat, 1963, ss MIKH, 1969, ss Amina Abdurahman ve Jin Yu-Ping, Une vue d ensemble des manuscrits tchagatay du Xinjiang, Cahiers d Asie Centrale, Numéro 8, 2000, s Sawada Minoru, Three Groups of Tadhkira-i Khwajagan: Viewed from the Chapter on Khwaja Afaq, Studies on Xinjiang Historical Sources in 17-20th Centuries, edited by James A. Millward, Shinmen Yasushi, Sugawara Jun, Tokyo: Toyo Bunko, 2010, s Muginov, 1962, s. 86.