Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Published Date Serenay ŞAHİN Niğde Üniversitesi, Niğde Teknik Bilimler MYO, Mülkiyet Koruma ve Güvenlik serenaysahin08@gmail.com SENDİKALARIN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDEKİ ROLÜ VE ÖNEMİ Öz Sendikalar çalışanların ekonomik ve sosyal çıkarlarını korumak için oluşturulmuş örgütlerdir. Bu amaçla oluşturulan örgütlerin iş kazaları ve meslek hastalıklarının artması nedeniyle ihtiyaç duyulduğu alan iş sağlığı ve güvenliğidir. Çünkü iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasında çalışanların beraber hareket etmeleri büyük önem taşımaktadır. Sendikaların çalışanları birleştirici bu gücü nedeniyle sendikalar, iş sağlığı ve güvenliği alanında sorunların çözümünde aktif ve etkili olarak rol oynayacak bir araçtır. Bu çalışmanın amacı sendikaların ve iş sağlığı ve güvenliğinin gelişimini incelemek, sendikaların iş sağlığı ve güvenliğindeki rolünü ve iş sağlığı ve güvenliği için neler yapabileceğini ortaya çıkarmaktır. Çalışmanın gerçekleşmesi amacıyla literatür taraması yapılmış ve elde edilen bilgiler yorumlanmıştır. Anahtar kelimeler: İş sağlığı, iş güvenliği, sendika, rol ve önem, tarihsel gelişim

2 1. GİRİŞ THE ROLE AND IMPORTANCE OF UNIONS IN OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY Abstract Unions are organizations that are protecting of workers economic and social interests. In the field of occupational health and safety is too much need to these organizations due to increase occupational accidents and diseases. Because acts together of employees are very important in the occupational health and safety. The aim of this study is to examine the development of occupational health and safety and unions, search out the role of the unions in occupational health and safety and their what can do for the occupational health and safety. Literature was researched for realization of study and the obtained results were thoroughly interpret. Keywords: Occupational health, occupational safety, union, role and importance, historical development Sendikalar, üyelerinin hak ve çıkarlarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla oluşturulmuş, çalışanların bir araya gelmesiyle faaliyetlerini sürdüren kuruluşlardır. Endüstri ilişkileri sisteminin varlığıyla sosyal taraflardan biri olan sendikalar, çalışma hayatının kurallarının belirleyicisi rolünü üstlenmekte ve bu yolla çalışma hayatını şekillendirebilmekte, baskı grubu rolü ile isteklerin kabul ettirilmesinde ve uygulatılmasında aktif bir çalışma sergileyebilmektedirler. Özellikle çalışma şartlarının kötüleşmesiyle çözüm arama noktasında örgütlenmenin öneminin anlaşılması sendikaların zamanla daha da güçlenmesine olanak sağlamıştır. Bu gücünü örgütlü çalışmadan alan sendikaların ilerleyen dönemlerde sadece maddi çıkar doğrultusunda üyelerinin çıkarlarını savunması değişen şartlarda sendikaların ayakta kalmalarını engelleyici bir durum olarak karşımıza çıkmıştır. Çünkü artık çalışanlar maddi beklentilerinin yanında sosyal varlık olmaları sebebiyle de sosyal çıkarlarının korunmasını talep etmektedirler. 328 Sendikaların çalışanları için yapabileceklerinin sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Ancak sendikaların sadece maddi çıkar konusunda faaliyet sürdürmeleri, hatta değişen şartlarda bazen işveren taraflı uygulamaları desteklemesi, bazen de sadece siyasi örgütlenme adına kendini göstermesi çalışanların geri planda kalmasına sebep olmaktadır. Bu geri planda kalmışlık sadece maddi kayba sebep olmamakta, günümüzde ülkemizi, çalışanları, ailelerini de sıkıntıya düşüren iş kazalarının ve meslek hastalıklarının artmasını da beraberinde getirmektedir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin önemsediği ancak gelişmekte olan bizim gibi ülkelerin henüz çok yol kat etmediği iş sağlığı ve güvenliği konusunda çözüm aranacak yolların sayısı oldukça fazladır. Bu yollardan biri de sendikal örgütlenmenin varlığı ve kuralların sektör bazında uygulanmasını sağlamaktır. Bu çalışmada sendikaların ve iş sağlığı ve güvenliğinin tarihsel süreçte gelişimlerinin nasıl olduğu, sendikaların iş sağlığı ve güvenliği açısından yaptıkları anlatılmıştır. Bu bilgiler ışığında literatür taraması yapılmış ve elde edilen bilgiler yorumlanarak öneriler sunulmuştur.

3 2. SANAYİ DEVRİMİ: İŞÇİ SINIFININ DOĞUŞU VE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İngiltere de gerçekleşen Sanayi devrimi örgütlenme ihtiyacının ortaya çıkmasında rol oynayan faktör olarak kabul edilmektedir. Sanayi devrimi gerçekleşene kadar bireyler sadece tarımla uğraşmakta, kendi karınlarını doyuracak kadar ürün elde etmek için çalışmaktaydı (Şahin,2015:490). Bu da tarımda ticareti ya da işverenliği, işçiyi meydana getirmemekteydi. Ancak fabrika düzenine geçişin başlamasıyla beraber artık işveren, işçi kavramları ortaya çıkmış ve işverenler ellerindeki sermayeyi değerlendirebilmek ve daha çok para kazanabilmek için işçilerden yararlanma düşüncesiyle hareket etmeye başlamışlardır. Yaşanan sanayi devrimi ile toplumda yeni sınıflar ortaya çıkmış (Yılmaz, 2010:196) ve toplum burjuvalar ve proleterler olarak adlandırılan iki sınıfa ayrılmıştır. Bu durum sınıflar arasında çatışmaların yaşanacağı işçi-işveren düellosuna dönüşecek yapıyı da beraberinde getirmiştir. Sanayi devrimiyle beraber, kırsaldan kente göçler artmaya başlamış, sanayi devrimi teknolojik alandaki gelişmelere ortam hazırlamış, köylüler ve zanaatkârlar geçim darlığına düşerek fabrikalarda çalışma yarışına girmişlerdir (Kurt, 2007: 18). Fabrika düzenine geçiş nedeniyle çalışma şartları ağırlaşmış, çalışma süreleri olabildiğince uzamış, iş kazaları ve meslek hastalıkları artmaya başlamış, bireyler sadece karınlarını doyurabilmek için insanca olmayan koşullarda ayakta kalmaya çalışmışlardır. Bu durumdan sadece erkekler değil, kadın ve çocuklar da fazlasıyla etkilenmişlerdir (Balcı, 1999: 10). Özellikle kadın ve çocuk çalışanlar tercih edilmekte, bunu da nedeni hem fiziksel özelliklerinin erkeklere göre daha küçük olması hem de düşük ücretlere razı olmaları olarak karşımıza çıkmaktadır (Taş, 2012: 64). Kapitalist sistemin etkinliğinin artırılmak istenmesinden dolayı o dönemde çalışanların herhangi bir sosyal güvenceleri bulunmamakta, iş sağlığı ve güvenliğinden söz edilememekteydi. Yani devlet sadece jandarma rolünde bulunmakta ve özellikle işverenleri destekleyecek liberal politikalar uygulanmaktaydı. 329 Çalışanlar önceleri bu duruma mecbur oldukları için katlanmak zorunda olduklarını düşünseler de zamanla bu can yakan koşullara karşı seslerini çıkarmaya başlamışlar ve ilk işçi hareketi olarak kabul edilen Ludizm Hareketini gerçekleştirmişlerdir. Kendilerine Ludist (Makine Kırıcı) denilen çalışanlar aslında sermayeyi elinde bulunduranı disipline etmek için bu hareketi gerçekleştirmişler (Orhan ve Savuk, 2014: 12) ve kullandıkları makineleri kırarak seslerini duyurmuşlar, örgütlenme ihtiyacının olduğunu ve örgütlenmenin önemini ortaya çıkarmışlardır. Bu işçi hareketinden sonra çalışanlar artık beraber hareket etmekten korkmamışlar ve gücün birlikten meydana geleceğinin farkına varmışlardır ancak yine de devlet ve işverenlerin baskısından korktuklarından örgütlenmelerini gizlice gerçekleştirmişlerdir (Taş, 2012: 64). Zamanla resmi olmayan örgütlenmeler artık sanayileşmenin de artmasıyla meşru hale gelmeye başlamış ve sendikalar fiziksel olarak da varlıklarını göstermişlerdir. O dönemde sendikaların amacı daha yüksek ücret, çalışma koşullarının iyileştirilmesi, iş sağlığı ve güvenliğinin uygulanması yönündeyken zamanla sendika üyelerinin aileleri de bu hareket kapsamının içine alınmıştır. Sanayi devriminin ilk olarak İngiltere de başlamış olmasından dolayı ilk sendikal örgütlenmeler de 1700 lü yılların başında İngiltere de başlamış ve sendikalaşma daha çok meslek sendikacılığı yönünde olmuştur (Yücel, 1980: 96). İlk yasal sendika 1820 yılında kurulmuştur (Çelik,1996: 8). Artık bu tarihten sonra çalışanlar beraber hareket ederek ve sendikalar kurarak işverene karşı

4 tepkilerini göstermişler ve çalışma hayatının kurallarının belirlenmesinde aktif rol oynamaya başlamışlardır İş Sağlığı ve Güvenliği nin Dünyada ve Türkiye de Tarihsel Gelişimi Sanayi Devrimi Öncesi Dünyada İş Sağlığı ve Güvenliği İlkel toplumlarda yani iş makinelerinin henüz kullanılmadığı, sadece toprağın işlendiği dönemlerde iş sağlığı ve güvenliğinden söz edilmesi mümkün değildir. Çünkü o dönemlere ait herhangi bir somut belgeye rastlanamamıştır (Durdu, 2006: 18). Ancak başlayan bu süreç iş sağlığı ve güvenliğinin gelişimini sağlayacak zeminin oluşturulmasına ve o dönemde yapılan iş ile sağlık arasındaki bağlantının ortaya çıkarılmasına yardımcı olmuştur. İş sağlığı ve güvenliğinin temelini atan ilk çalışmalar köleci toplum olan eski Roma da yani M.Ö. 460 yılından itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu çalışmalar günümüze de ışık tutan ve günümüzde de geçerliliğini koruyan bir özellik göstermektedir ki, bunlardan biri Heredot tarafından yapılmış ve çalışanların verimliliği için yüksek enerjili besinlerle beslenmeleri gerektiğine değinmiştir. Yani yapılan iş ile sağlık arasındaki bağlantıyı vurgulamıştır ( Ayrıca M.Ö. 370 yılında Hipokrat ilk kez kurşun elementinin zararlarından söz etmiş ve kurşunun insan üzerindeki etkilerini ortaya çıkaran bulguları da açıkça ortaya koymuştur. Bu etkileri kurşun koliği, halsizlik, kabızlık, felç ve görme bozukluğu olarak saptamış ve yine Roma döneminde toksikoloji ile ilgili birçok çalışma yapılmış, bitkisel zehir, arsenik gibi maddeler bulunmuştur. Bu çalışmalar sonucunda Dioscorides zehirleri bitkisel, hayvansal ve mineral kaynaklı olmak üzere 3 e ayırmıştır (Risk Med, 2012: 16). 330 Eflatun (Platon), ergonomik olmayan çalışma şekillerinin insan bedeninde meydana getirdiği duruş bozukluklarına değinmiş, Aristo ise gladyatörlerin sağlıklarını korumaları amacıyla beslenmelerine dikkat etmeleri gerektiğine vurgu yapmış ve özel bir diyet önermiştir. M.Ö. 200 lerde yapılan çalışmaları geliştiren Nicander, kurşun koliği ve kurşun anemisini incelemiş, bunların özelliklerini ortaya çıkarmış, kurşun zehirlenmesi ile kolik, kabızlık ve benizdeki sarılık arasındaki ilişkiyi kesinleştirmiştir (Durdu, 2006: 18-19). M.S. 23 ile 79 yılları arasında yaşamış olan Romalı Pliny, kurşun ve kükürdün zehirli etkilerini ele alarak, ilk kişisel korunma aracı olan deri maskeleri yapmıştır (Özaydınlık, 2014:3). Juvenal (M.S ) ayakta durarak çalışanlarda varis oluşumuna, demircilerde göz rahatsızlıklarına dikkat çekmiştir (Ersin, 2014: 7). Yunanlı Doktor Galen kurşun zehirlenmelerinin patolojisini ve bakır ocaklarındaki asit buharlarının zararlarını incelemiştir (Ayhan,2014:4) ve Galen, hastalıklarda çevre faktörleri üzerinde yapmış olduğu çalışmalara Miasma Teorisi adını vermiştir (Durdu, 2006: 20). Orta çağda bilimle birlikte bu tür çalışmalar da durmuş, Rönesans meslek hastalıkları ile ilgili çalışmaların devam ettiği bir dönem olmuştur (Özaydınlık, 2014: 3). Bu nedenle o dönemde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili ne tür faaliyetlerin, araştırmaların yapıldığı konusunda yeterli kaynak bulunmamaktadır. Sadece 1473 yılında kuyumcularla ilgili bazı hastalıkları inceleyen Urlich Ellenbrong araştırma yapmış ancak sadece araştırmalarını paylaşmakla yetinmiş ve herhangi bir çalışma gerçekleştirmemiştir (Risk Med, 2012: 16). Paracelsus ( ) Orta Avrupa da maden işletmelerinde çalışan işçilerin hastalıkları ile toz arasında ilişki bulunduğunu fark etmiş ve bazı koruma önlemleri önermiş (Usta, 2014: 23) ve dünyada ilk iş hekimliği kitabı olan " De Morbis Metallicis " i yazmıştır (Risk Med, 2012: 16).

5 Dünyada ilk mineroloji bilgini olarak bilinen ve 1494 ile 1555 yılları arasında yaşayan Georgius Agricola bazı zehirlerin etkilerini belirlemiş, koruyucu önlemler ileri sürmüştür. Ayrıca iş kazaları üstünde de durarak sorunları ortaya koymuş ve önerilerde bulunmuştur. Agricola, Jachymor'da hekimlik yaptığı yıllarda, mineraloji ve maden izabelerinde çalışanların sorunlarını incelemiş ve gözlemlerini 1530 yılında "De Re Metallica" isimli eserinde yayınlamıştır (Usta, 2014: 11). 17. yüzyılda İtalyan Bernardino Ramazzini nin ( ) iş ve hastalık ilişkisi üzerine yaptığı bilimsel çalışmalar günümüzün de temellerinin atıldığı iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarına kaynaklık etmektedir. İş sağlığının kurucusu ve babası kabul edilen Bernardino Ramazzini ayrıntılı çalışma öyküsü üzerinde durmuş, hastalara mesleğinin sorulması gerektiğini gündeme getirmiştir yılında yayınladığı De Morbis Artificum Diatriba isimli eserinde meslek hastalıkları ile ilgili ayrıntılı bir şekilde ilgilenmiş ve açıklamıştır ( Bu tarihsel süreç içerisinde isminden söz edilmesi gereken diğer bir kişi de Percival Pott tur. Pott, baca temizleyicilerinin ileriki zamanlarda skrotum kanserine yakalandığını ortaya çıkarmıştır. Henüz hastalılar hakkında bilginin olmadığı bir dönemde, iş sağlığı ve güvenliği için bu kadar yol alınabilmesi ileriki dönemlerde büyük başarıların sağlanmasına katkı sağlayacaktır. Yapılan bu çalışmalar sonucunda artık hukuksal zeminde de iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması düşüncesi ortaya çıkacak ve yasal düzenlemeler yapılmaya başlanacaktır. Ancak sanayi devrimi öncesi dönemde görülüyor ki henüz çalışanlar örgütlü herhangi bir harekette ve iş sağlığı ve güvenliği için bir talep de bulunmamışlardır. Bunun en önemli nedeni henüz çalışan kavramının ortaya çıkmış olmaması ve bu konuya da ihtiyaç duyulmamasıdır Sanayi Devrimi Döneminde İş Sağlığı ve Güvenliği 331 Sanayi devrimine kadar iş sağlığı ve güvenliği konusu tamamen incelememiştir. İş sağlığı ve güvenliği kavramının gerekliliği sanayi devrimi ile anlaşılmış ve bu dönemden sonra çalışanlar sadece para için çalışmamışlar, sosyal varlık olarak kendilerinin de korunması gerektiğinin farkına varmışlardır. Bunun en önemli nedeni artık emeğini arz ederek başkasının para kazanmasını sağlayan işçi kavramının kullanılmaya başlanması ve işçilerin güçlerinin farkına bu dönemden sonra varması olmuştur. Sanayi devrimi ile fabrika düzenine geçilmiş, artık büyük makineler kullanılmaya, çalışanların emeğine ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Bu düzen zaman içinde işçi ihtiyacını karşılamak için kırsaldan kente göçlerin yaşanmasına neden olmuş ve ihtiyaçtan fazla emek arzı oluşmuştur. Bunun sonucunda ücretler olabildiğince düşmüş, iş sağlığı ve güvenliği adına hiçbir uygulama yapılmamış, iş kazaları artmış ve çalışma koşulları da bir o kadar kötüleşmeye başlamış ve insanların fiziksel ve ruhsal olarak dayanamayacakları kadar uzun çalışma süreleri uygulanmıştır. Çalışanlar ise bu durumu kabul etmek zorunda kalmışlardır ki, bunun en önemli nedeni o dönemde ücretten başka hiçbir gelir kaynağının olmayışı ve işsiz kalma korkusu olmuştur (Korkut ve Tetik, 2013: 457). Özellikle o dönemde kadın ve çocuk işçiler daha fazla tercih edilmiştir. Bunun en önemli iki nedeni: kadın ve çocukların fiziksel olarak dar ve küçük alanlarda çalışabilmesi ve düşük ücrete kolayca razı olmalarıdır. Aslında bu dönemde de görülüyor ki çalışanlar ve iş sağlığı ve güvenliği kavramı önemsenmemiş, sadece para kazanma düşüncesiyle üretime devam edilmiştir.

6 Sanayi Devrimi Dönemi Sonrası ve Günümüze Kadar Uzanan İş Sağlığı ve Güvenliği Gelişmeleri Kötü çalışma koşullarına maruz kalan çalışanlar belli bir süre bu durumu kabullenmişlerse de bir süre sonra tepkilerini göstermeye başlamışlardır. Bu tepkilerin ortaya çıkması da sorunların çözülmesini zorunlu kılmıştır. İşverenler ve bilim insanları kötü çalışma koşullarının iyileşmesi, artan iş kazası ve meslek hastalıklarının ortadan kaldırılması için çaba göstermeye başlamışlardır. Özellikle iş kazalarında kadınların ve çocukların hayatlarını kaybetmeleri de iş güvenliğine önem verilmesi gerektiği bilincini ortaya çıkarmıştır. Bu bilincin ortaya çıkmasından sonra bu kötü koşulların hukuksal zeminde de korunması gerektiği düşüncesi hakim olmuştur. Konuya ilişkin ilk yasal düzenleme olarak kabul edilen ve Percival Pott un araştırması sonucu bulduğu baca temizleyicilerinin strokum kanserine yakalanmaları üzerine, İngiliz Parlamentosu 1788 de Baca Temizleyicileri Yasası nı kabul etmiştir (Tama, 2014: 8). İş sağlığı ve güvenliği için yapılan çalışmalardan en önemlilerinden bir diğeri 1802 yılında kabul edilen Çıraklık Sağlık ve Ahlak Yasası olmuştur. Bu kanunla çırakların günlük çalışma süreleri sınırlandırılmış ve 12 saat olarak belirlenmiştir. Bunun yanında yılda bir kez yeni bir elbise verilmesi, ayda bir kez kiliseye gönderilebilmeleri, fabrikaların iyi havalandırılmaları ve yılda iki defa badana edilmeleri zorunlu tutulmuştur (Durdu, 2014: 1). Bu gelişmelerden sonra 1833 yılında İngiliz Fabrikalar Yasası kabul edilmiştir. Bu yasa ile beraber 9 yaşın altındaki çocukların işe alınmaması ve işe başlamadan önce hekim muayenesinden geçirilmesi, iş güvenliği müfettişliği öngörülmüştür (Tongal, 2014: 22). Daha sonra yapılan düzenlemeler ise şu şekilde karşımıza çıkmaktadır (Uz, 2004: 2-3): yılındaki Maden Yasası ile kadınların ve 10 yaşından küçük çocukların maden ocaklarında çalıştırılmaları yasaklanmış ve bu konunun ve çalışma koşullarının hükümetin müfettişleri tarafından denetlenmesi gündeme getirilmiştir yılında ise iş yerlerindeki hekimlerin sorumlulukları genişletilerek sağlık açısından tehlikeli yerlerde çalışanların sağlık kontrolleri de bu hekimlerin görevleri arasına alınmıştır yılında çıkarılan On Saat Yasası ile de çalışma süreleri sınırlandırılmıştır yılında ise bazı tehlikeli meslek hastalıklarının bildirimi zorunlu hale getirilmiştir (Durdu, 2014: 26). Sanayi devriminin başladığı İngiltere de durum böyleyken, diğer ülkelerde bu gelişmelerden etkilenerek iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalar yapmışlar ve kanunlar çıkarmışlardır. ABD de 1877, İsviçre de 1840, Fransa da 1841 ve Almanya da 1849 yılında bu çalışmalar varlığını göstermektedir. Ulusal düzeyde bu gelişmelerin yaşanmasının yanında iş sağlığı ve güvenliği için uluslararası platformda atılan en güzel adımlardan biri 1919 yılında Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) kurulması ve iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerini odak noktası haline getirmesidir. ILO, insan haklarının, sosyal adaletin ve çalışma haklarının iyileştirilmesi için kurulmuş bir teşkilattır (Baloğlu, 2013: 35). ILO Anayasası, işçilerin genel ve mesleki hastalıklara ve iş kazalarına karşı korunması hususunu ana içerik konusu olarak benimsemiştir. Bu amaçla iş sağlığı ve güvenliği içinde çalışmalar yapmış ve bunlardan biri de 1944 yılında imzalanan Philadelphia Bildirgesi olmuştur. Bu bildirge ile çalışanların korunmasına destek verileceği açıklanmıştır yılında ise Dünya Sağlık örgütü (WHO) kurulmuş ve sağlık alanında uluslararası standartları sağlamak, sağlık araştırmaları yapmak kısacası iş sağlığının gelişmesine katkı sağlamak amacıyla

7 faaliyetlerine başlamıştır. AB ülkelerinin tamamının aynı zamanda ILO ve WHO üyesi olmaları sebebiyle, AB düzeyinde uygulanacak iş sağlığı ve güvenliği politikalarının ILO ve WHO politikalarıyla uyumlu olması gerekmektedir (Baloğlu, 2013: 35-36). Bu gelişmeler ışığında artık günümüzde iş sağlığı ve güvenliği bilimsel düzeyde önemsenen, yasal olarak korunan, gerekliliğine inanılan bir alan haline gelmiştir. Gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelere uygulamalarıyla örnek olmakta, gerekirse iş kazalarının ve meslek hastalıklarının azalması için gelişmekte olan ülkelere gerekli yardımları sağlamaktadır Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi Sanayinin gelişmesiyle dünyada iş sağlığı ve güvenliği için gelişmeler yaşanırken, ülkemizde de bu sürecin varlığı gelişmelerin temellerinin atılmasını sağlamıştır. Ülkemizin de iş sağlığı ve güvenliği için temellerini attığı tarihsel süreç aşağıdaki gibi sıralanabilir: Osmanlı İmparatorluğu Dönemi 16. ve 17. yüzyıllara denk gelen bu tarihsel süreçte Avrupa ülkelerinde fabrika üretimine geçilirken Osmanlı İmparatorluğu nda üretim tarımsal faaliyetler ve el sanatlarından öteye geçememiştir. Özellikle sanayi devrimi ile İngiltere de dokumacılık gelişmiş bu da Osmanlı İmparatorluğu döneminde var olan dokuma tezgâhlarının kapanmasına sebep olmuştur. Bu yüzden bu dönemden sonra konfeksiyon, giyim konusunda dışarıdan giyecek eşya alımına başlanmıştır (Risk Med, 2012: 23). 333 Bu durumdan sonra Osmanlı Devleti döneminde ilk sanayi kuruluşlarına II. Mahmut döneminde rastlanmaya başlanmıştır. Özellikle bu dönemde savaş sanayine verilen önem giderek artmış, askeri amaçlı işyerleri çoğalmış ve Sinop, İstanbul ve İzmit tersanelerinde buharlı gemi yapımı başlamıştır (Durdu, 2014: 28). Bu üretim devam ederken çalışma ilişkilerinin sağlıklı olduğunu söylemek mümkün değildir. O dönemde yürürlükte olan Mecelle temelini dinden alan kuralları barındırmakta, bu yüzden çalışma hayatına ilişkin düzenleyici kurallar içermemekteydi. Bunun yanında tersanelerde üretimin yapılabilmesi için o dönemde kömüre çok fazla ihtiyaç duyulmuş ve bunun sonucunda 1829 yılında ilk kömür havzası olan Ereğli Kömür İşletmeleri kurulmuş ve faaliyetlerine başlamıştır. Kömür işletmesinin faaliyetine başlamasıyla ve idaresinin Deniz Bakanlığı na geçmesiyle Tanzimat tan sonra çalışanlar adına düzenlemeler yapılmıştır ve çalışma koşullarının düzenlenmesi için kanunlar kabul edilmiştir (Erkan, 1999: 22). Osmanlı İmparatorluğu nda iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalar kurulan ilk işletmelerle başlamış ancak 1845 yılında yürürlüğe giren Polis Nizamnamesi (Doğan, 2012: 80) ile iş sağlığı ve güvenliği faaliyetleri engellenmiştir. Bu dönemde çalışma koşulları çok ağırlaşmış, çalışma süreleri 16 saate kadar çıkmış, kadın ve çocuk işçi sayısında artış olmuştur. Bu da iş kazalarının ve meslek hastalıklarının artmasına sebep olmuştur. Hatta o dönemde pnömokonyoz hastalığı da çalışanlarda görülmüştür. Bu dönemden sonra iş sağlığı ve güvenliği için ilk yazılı belge 1865 yılında çıkarılan Dilaver Paşa Nizamnamesi olmuştur. Bu nizamname sosyal yönünden çok ekonomik yönü olan bir nizamnamedir. Çalışanların dinlenme ve tatil sürelerini düzenleyen hükümler içeren bu nizamnameyi daha sonra 1869 da çıkartılan Maadin Nizamnamesi izlemiştir (Andaç, 2003: 21). Maadin nizamnamesi iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili önemli hükümler getirmiştir. Bu hükümler aşağıdaki gibidir (Risk Med, 2012: 24):

8 1. İşveren, işyerlerinde iş güvenliğinin sağlanabilmesi için iş kazasını azaltacak önlemleri almak zorundadır. 2. İş kazası geçirenlere veya ailesine mahkeme tarafından ödenmesi istenecek tazminat işveren tarafından ödenecektir. Eğer bu kaza, işverenin ihmali ya da kötü yönetiminden kaynaklanmasından dolayı meydana gelmişse işveren ayrıca altın tutarında tazminat ödeyecektir. 3. Kömür havzasında her işveren diplomalı bir hekim çalıştırmak ve eczane bulundurmak zorundadır. Bu gelişmelerden sonra Osmanlı İmparatorluğu nun son döneminde sanayinin oldukça gerilemesi ve yeniliklere ayak uyduramamasından dolayı iş sağlığı ve güvenliğine yönelik çalışmalar da geri planda kalmış ve bir ilerleme sağlanamamıştır Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Dönemi Bu dönemde yapılan çalışmalar ilk olarak 1921 yılında başlamıştır. Kurtuluş Savaşı yıllarında en çok ihtiyaç duyduğumuz kömürün aralıksız olarak üretilmesinin önemli bir konu olması sebebiyle Zonguldak ve Ereğli Kömür İşletmeleri nde çalışanların kötü çalışma koşulları önemsenmiştir. Bu düşünceyle dönemin Ekonomi Bakanı Mahmut Celal Bey, meclis kürsüsünde bu çalışanların sosyal ve ekonomik durumlarının düzeltilmesi, çalışma koşullarının iyileştirilmesini dile getirmiş ve kanunların çıkarılmasını sağlamıştır. O dönemde ilk çıkarılan mevzuat metni 1921 tarihindeki Zonguldak ve Ereğli Havzası Fahmiyesinde Mevcut Kömür Tozlarının Amele Menafii Umumiyesine Füruhtuna dair kanun olmuştur. Bu kanun ile amaçlanan kömürden arta kalan kömür tozlarının satılmasından elde edilecek gelirin işçilerin gereksinimlerini karşılamada kullanılması olmuştur (Durdu, 2014: 31). Bir diğer kanun ise yine 1921 yılında çıkarılan 151 sayılı Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun dur. Bu kanun ile kömür madeni çalışanlarının çalışma koşullarının iyileştirilmesi gerçekleştirilmek istenmiştir. Bu amaçla iş kazalarının yaşanması durumunda gereken yardımların yapılması, sigortalılığın sağlanması hükümleri de kanunda yer almıştır. Metin içerisinde iş sağlığı ve güvenliği açısından da şu hükümler yer almıştır ( Risk Med, 2012: 24, Baloğlu, 2013,73): 1. Günlük toplam çalışma süresi 8 saat olarak kabul edilmiş ve 18 yaşından küçüklerin madenlerde çalıştırılması yasaklanmıştır. 2. Çalışanlara asla zorla fazla çalışma yaptırılamaz ancak fazla çalışma yapılırsa da işçiye ücreti 2 kat olarak ödenecektir. 3. İşveren kömür havzalarındaki çalışanlara barınma ve fiziksel ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri konutlar sağlayacaktır. 4. İşveren, ödenen ücretleri ve işçi sayısını gösteren kayıtları tutacaktır. 5. İşveren, işçilerin kurduğu yardım sandığına işçinin ücretinin %1 inden az olmamak kaydıyla yardımda bulunacaktır. 334

9 6. İşveren, hastalanan ve kaza geçiren işçileri tedavi ettirecektir. Bu amaçla işyerinde hekim çalıştıracak, hastane ve eczane açacaktır. Kazada yaralananlar ile ölenlerin yetimlerine mahkeme kararı ile tazminat ödenecektir. Eğer kaza işverenin yönetim veya denetim hatası ile oluşmuş ise ayrıca TL fazla tazminat ödeyecektir Cumhuriyet Dönemi ve Günümüze Kadar Uzanan Gelişmeler Cumhuriyetin kabul edilmesiyle beraber artık sanayinin ve buna bağlı olarak iş sağlığı ve güvenliğinin de gelişmesi için adımlar atılmaya başlanmıştır. Özellikle 1923 yılında yapılan İktisat Kongresi, çalışanların da katılımının olması nedeniyle iyi koşulların elde edileceğinin göstergesi olmuştur. Çünkü bu kongrede amele kavramının yerine artık işçi kavramının kullanılması, hafta tatili gibi konular gündeme alınmıştır (Deniz,2007:139). Sanayinin gelişmesi demek iş sağlığı ve güvenliğinin de önemsenmesi gerektiği anlamına geldiğinden, bu tarihten sonra bu alan için yapılan bir hayli güzel çalışmalar mevcuttur. Bu amaçla cumhuriyetin ilanından sonra yapılan ilk düzenleme 1924 yılında yürürlüğe giren 394 sayılı Hafta Tatili Kanunu olmuştur (Ayhan, 2014: 5). Bu kanun ile çalışanlara haftanın bir günü çalışmalarına karşın dinlenme hakkı verilmiştir. Daha sonra 1926 yılında 818 sayılı Borçlar Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanunla iş kazası ve meslek hastalıklarını içeren hukuki sorumluluk öngörülmüştür. Özellikle sanayileşmenin hızla artması, devletin ekonomik politikaları nedeniyle 1930 lu yıllarda üretimin devamlılığın sağlanabilmesi, verimliliğin artırılması için yasal düzenlemelere ihtiyaç duyulmuştur. Bu düzenlemelerden biri 1930 da çıkarılan Umumi Hıfzıssıhha Yasası (Uz, 2004: 5) ve bir diğeri de Belediyeler Yasası dır. Umumi Hıfzıssıhha Yasası ile iş sağlığı ve güvenliği ve kadın-çocuk çalışanların korunması, gebe çalışanların çalışma koşulları, işçiler için gece hizmetleri hakkında yasal düzenlemeler yapılmıştır. Belediyeler Yasası ile de işyerlerinin iş sağlığı ve güvenliği açısından denetlenmesi görevi belediyelere verilmiştir. Yine bu dönemde Türkiye nin ILO ya üyeliği gerçekleşmiş ve 1932 de Milletler Cemiyeti toplantısına davet edilmiştir (Baloğlu, 2013: 75) yılına kadar bir iş kanunumuzun olmaması nedeniyle eksik kalan düzenlemeler 1936 da 3008 sayılı İş Kanununun kabul edilmesiyle giderilmiştir. Bu kanuna iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bölüm ve temel düzenlemelerin yer aldığı maddeler eklenmiş ve kanuna bağlı yönetmelikler çıkarılmıştır. İş sağlığı ve güvenliği açısından en önemli gelişmelerden biri de 1945 tarihinde kabul edilen İş Kazaları, Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortaları kanunu olmuştur. Bu kanun ile ilk defa iş kazası ve meslek hastalıkları sigortası uygulanmıştır. Yine 1945 yılında 4792 sayılı İşçi Sigortaları Kurumu Kanunu çıkarılmış ve İşçi Sigortaları Kurumu oluşturulmuştur (Baloğlu, 2013: 75). Daha sonra çalışma hayatının düzenlenmesi, çalışanların karşı karşıya kaldıkları toplumsal ve işyerindeki risklerin güvence altına alınması amacıyla Çalışma Bakanlığı, 1945 tarihli Cumhurbaşkanlığı tezkeresi ile kurulmuş ve hemen arkasından Çalışma Bakanlığı'nın Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun çıkarılmıştır ( Çalışma Bakanlığının kurulmasının ardından 81 sayılı Uluslararası Çalışma Sözleşmesi nin 9. maddesinin kabulüne dair 1950 tarihinde 5690 sayılı Kanunu kabul etmiştir. Bu kanun ile işyerlerinin iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetimini yapmak, yol gösterici uyarılarda bulunmak üzere hekim, kimyager ve mühendis gibi teknik elemanların görevlendirilmesi ile ilgili 174 Sayılı İş Yerlerinin İş Güvenliği ve Sağlığı Yönünden Denetlenmesine dair Kanun

10 çıkarılmıştır (Durdu, 2006: 34-35). İlk kez 1963 yılında İstanbul ve sonrasında Ankara, Zonguldak ve İzmir illerinde İş Güvenliği Müfettişleri Grup Başkanlıkları kurulmuştur (Risk Med, 2012: 27) yılında ise Sosyal Sigortalar Kanunu yürürlüğe girmiş ve artık iş kazası ve meslek hastalığı sigorta kolları aktif olarak çalışmaya başlamıştır. Daha sonra 1967 yılında yürürlüğe giren ve ikinci iş kanunumuz olan 931 sayılı yasa kabul edilmiştir. Ancak Anayasa Mahkemesi tarafından usul yönünden bozulduğu için 1971 yılında 1475 sayılı üçüncü iş kanunu kabul edilmiştir. Kanun iş sağlığı ve güvenliği için çağa uygun hükümler içermekteydi. Yine bu kanuna bağlı olarak tüzükler çıkarılmış ve uygulamaya konmuştur. Daha sonra 2003 yılında çıkarılan 4857 sayılı İş Kanunu yürürlüğe girmiştir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili maddeleri bünyesinde barındıran bu kanun 2012 yılına kadar iş sağlığı ve güvenliği için yol gösterici olmuş ancak ülkemizin 2012 yılında müstakil bir iş sağlığı ve güvenliği kanunu çıkarmasıyla artık bağımsız bir alan haline gelmiştir yılında kabul edilen 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu iş sağlığı ve güvenliğini her yönüyle değerlendirerek kazalar olmadan sorunların çözümünü hedeflemiştir. 3. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE SENDİKACILIĞIN TARİHSEL SÜRECİ Sendikalar, üyelerinin sosyal ve ekonomik hak ve çıkarlarını korumak ve geliştirmek amacıyla faaliyetlerde bulunan örgütlü kuruluşlardır. Ancak sendikalar bir anda çalışma hayatında yer almamış, belli aşamalardan geçerek ve toplumda bazı dönüşümlerin sağlanmasıyla kabul görmüştür. Sendikaların ortaya çıkması ve gelişebilmesi için aşağıdaki şartlara ihtiyaç vardır (Tokol, 2011: 16): 1. Sanayileşme olmalı, 2. Demokrasi olmalı, 3. Çalışanlar çıkar bilincine sahip olmalı, 4. Örgütlenmeyi isyana dönüştürmeyecek bir lider kadro olmalı, 5. Yasaların örgütlenmeye izin vermesi gereklidir. 336 Yukarıda belirtilen şartlar sağlandığında artık sendikaların ortaya çıkması için herhangi bir engel kalmayacaktır Dünyada Sendikaların Oluşumu ve Günümüze Kadar Gelişim Süreci Sanayi devriminden önce insanların sadece tarımsal faaliyetlerle uğraşması, küçük el işleri yapmaları onları örgütlenme yönünde etkilememiştir. Çünkü büyük işletmelerin olmadığı yerlerde üretim sadece kendine yetecek kadar yapılmakta ya da aile içi gerçekleşmektedir. Ancak sanayi devrimi ile beraber çalışma hayatında yaşanan değişim artık üretimin aile dışına çıkarak işveren adına yapılması zorunluluğunu doğurmuştur. Bunun en büyük nedeni insanların para kazanabilecekleri tek çarelerinin çalışmak olmasıdır. Bu durum kırsal kesimden kente göçü de artırmış ve emek talebinden fazla emek arzının olması ücretlerin olabildiğince düşmesine, çalışma koşullarının ağırlaşmasına neden olmuştur. Bu kötü koşullara karşın çalışanlar, daha önce değindiğimiz Ludizm Hareketi ni başlatmışlardır. Bu hareketle artık örgütlenmenin de önemi anlaşılmış, sendikal hareketlere zemin hazırlanmıştır. Bu hareketten sonra çalışanlar birlikte hareket etmeye başlamışlar, dernekler ve yardım sandıkları oluşturmuşlardır. Kurulan bu yardım sandıkları zamanla sendika özelliği

11 göstermeye başlamışlardır ancak faaliyetlerini gizli sürdürmüşlerdir. Bunun nedeni ise devletin ve işverenlerin baskısından kaynaklanmaktadır. Sanayi devriminin İngiltere de başlaması nedeniyle ilk sendikal örgütlenmeler de burada karşımıza çıkmaktadır (Taş, 2012: 64). 18. yüzyılda İngiltere de başlayan sendika oluşumu ABD ve diğer Avrupa ülkelerinde daha geç olmuştur. Sendikaların hemen devlet ve işverenlerden tarafından kabulü zor olmuş, bunun için işçiler uzun uğraşlar vermişlerdir. Hatta önce örgütler yasaklanmış ancak gizli örgütlenme devam ettiği için örgütlenmenin hukuken tanınması zorunluluğu doğmuştur. Bu anlamda İngiltere de ilk 1824 yılında kanunlarla sendikaların kurulmasına izin verilmiştir. Bunun neticesinde 1831 yılında kurulan Emeğin Korunması İçin Ulusal Dernek bu yönde atılmış ilk örgütlenme olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha sonra ABD de 1842, Almanya da 1869 ve yıllarında sendikaların kurulması için kanunlar çıkarılmıştır (Tokol, 2011, 16) yılında Paris te işçiler ilk işçi yönetimini kurarak varlıklarını ispat etmişlerdir. Ancak bu durum kanlı bir şekilde bastırılmış ve işçilerin örgütlenmesi engellenmiştir. Bu sınıf kavgası ve bunun neticesinde ortaya çıkan örgütlerin yasal olarak tanınmaması, 1884 yılında Fransa da sendikaların kurulmasına izin veren kanunun çıkarılmasıyla son bulmuştur. (Gülmez, 1991: 65). I. Dünya Savaşı ve devamında yaşanan 1929 ekonomik krizi sendikaların gelişmesini engellemiştir. Özellikle Kara Avrupası nda sendikaları bu şekilde etkileyen olumsuz duruma karşın ABD de Yeni Dönem Politikaları ile sendikalar desteklenmiştir. II. Dünya Savaşı ndan da olumsuz etkilenen sendikalar, 1970 li yıllara kadar birçok ülkede Keynesyen ekonomik politikaları ile altın çağlarını yaşamışlardır (Tokol, 2011: 16-17). Bu dönemde sendikalar çalışma hayatının belirlenmesinde önemli rol oynamışlardır. Ancak yavaş yavaş 1980 li yıllara gelindikçe sendikaların altın çağları sona ermeye başlamıştır li yıllarda artık dünya genelinde özellikle ABD de sendikasızlık ortaya çıkmış, yine sendikasızlaşma da ülkelerin sosyal ve ekonomik yapılarına göre farklılık göstermiştir (Şenkal, 1999: 93). 337 Ekonomik yapının neoliberal denilen ve özelleştirmenin benimsendiği bir yapıya kayması, devletin rolünün azaltılması, ekonomik ve siyasi faaliyetlerde bu politikaların etkisi ile sendikaların gücü zayıflamıştır. Devletin üstündeki sorumluluğu özel sektöre devretmesiyle sendikaların varlıklarının devam etmesi zorlaşmış ve küreselleşme ile değişen çalışma hayatı, çalışma ilişkileri, çalışma şekilleri, işçi ve işveren sınıfları sendikalar üzerinde de etkili olmuştur. Özellikle çalışma şekillerindeki esnek çalışma modelleri sendika üyeliğine ihtiyaç duymayan bir yapı meydana getirmiştir. Bu durumla beraber ücretlerin düşmesi, artan işsizlik de sendikaların üye kaybetmelerine neden olmuş, bu nedenle de güçleri daha fazla sınırlandırılmıştır. Ve son olarak artık beyaz yakalı işçi sayısının giderek artması ve bu çalışanların da örgütlenmeye ihtiyaç duymamaları sendikaları geri planda bırakan başka bir neden olarak karşımıza çıkmaktadır (Yılmaz, 2010: ) Türkiye de Sendikaların Oluşumu ve Günümüze Kadar Gelişim Süreci Cumhuriyet Öncesi Dönem Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1908 yılına kadar endüstri ilişkileri sisteminin geliştiği söylenemez. Avrupa ülkelerinde üretim artık sanayi yani fabrika düzenine geçmişken Osmanlı İmparatorluğu tarım toplumu özelliğini devam ettirmekteydi. Bu da işçi sınıfının ortaya çıkmasını ve örgütlenmeyi geciktirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde yapılan faaliyetler

12 Ahilik teşkilatı kurallarıyla gerçekleştirilmekteydi. Ahilik teşkilatı çırak-kalfa-usta hiyerarşisinin var olduğu hem mesleki hem ahlaki bilgilerin öğretildiği bir teşkilattır. Ahi örgütlerinden sonra var olan düzeni lonca adı verilen örgütler devam ettirmişlerdir. Çıraklık, kalfalık ve ustalık hiyerarşisinin uygulandığı loncalar işçi sınıfını bünyesinde barındırmıştır. 18. yüzyılda Avrupa daki ülkelerin büyük makineli üretimler gerçekleştirmeye başlamaları, kapitülasyonlar, yapılan ticaret anlaşmaları Osmanlı İmparatorluğu sanayisinin zayıflamasına neden olmuştur. Sanayileşmenin gelişememesi nedeniyle de işçi sayısı sınırlı kalmış hatta Osmanlı İmparatorluğu farklı ulusları da bünyesinde barındırdığı için vasıflı ve yarı vasıflı işlerde Rum, Ermeni ve Museviler tercih edilmiş, vasıfsız işlerde ise Türk işçiler tercih edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu nda II. Meşrutiyet dönemine kadar toplu iş ilişkileriyle ilgili kapsamlı bir çalışma da yapılmamıştır (Tokol, 2012: 1-9). II. Meşrutiyet in ilanına kadar 2 sendikadan söz edilmektedir. Bunlardan ilki yardım derneği olarak kurulan Amelperver Cemiyeti dir yılında kurulan bu sendika aslında sadece yardım amacıyla faaliyet göstermesinden dolayı işçi kuruluşu olarak kabul edilmemektedir. Diğer bilinen sendikal Amele-i Osmani (Osmanlı Amele) Cemiyeti dir (Taş, 2012: 69). Bu kuruluş faaliyetlerine uzun süre devam edememiş, yalnızca kurulduktan 1 yıl sonra kapatılmış ve yöneticileri tutuklanmıştır (Tokol, 2012: 9). Meşrutiyetin ilan edilmesinden sonra işçi hareketlerinde artış yaşanmış, grevlerin sayısı olabildiğince artmaya başlamıştır (Yılmaz, 2010:200). Hatta 1908 yılının Ağustos ve Eylül aylarında yaklaşık 30 grevin yapıldığı kaynaklarda yer almaktadır. O dönemde yer alan Polis Nizamnamesi işçi hareketini yasaklamasına karşın yeterli olmamaktaydı. Bu duruma karşılık çözüm Tatil-i Eşgal Kanunu Mukavemeti ile aranmıştır. Bu kanun ile kamu işlerinde örgütlenme yasaklanmış, grevlere sınırlamalar getirilmiş ve grev kararının verilebilmesi için bazı ön şartlar kabul edilmiştir (Taş, 2012: 69). Yine 1908 yılında demiryolları çalışanlarını kapsayan Osmanlı-Anadolu Demiryolları Memurin ve Müstahdemin Cemiyet-i Uhuvvetkarisi, İzmir Elbise Amelesi Cemiyeti, 1909 da Mürettibin-i Osmani Cemiyeti kurulmuştur (Tokol, 2012: 12) da çıkarılan 121 sayılı Cemiyetler Kanunu da o dönemde etkili olmuştur. İlk cemiyetler kanunu olarak kabul edilen bu kanun ile kamu hizmeti yürüten kuruluşlar dışında kalanlara örgütlenme hakkı ile ilgili sınırlar çizilmiştir (Gülmez, 1991: 367). Örgütlenmeye karşı yasal düzenlemeler yapılırken yaşanan 31 Mart 1325 Olayı ( ), sıkıyönetim hali, Bab-i Ali Baskını, I. Dünya Savaşı ayrıca örgütlenmenin önündeki engeller olmuştur. I. Dünya Savaşı nın bitmesiyle artık örgütlenmeler için yeni bir dönem başlamış ve 1920 de Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti kurulmuştur. Hükümetin kurulmasıyla birlikte 1921 tarihinde Teşkilat-ı Esasiye Kanunu kabul edilmiş ancak bu kanun sadece devletin temel nitelikleri ile ilgili maddeler içerdiğinden işçi haklarına yer vermemiştir tarihinde ulusal çıkar düşüncesiyle oluşturulan İstanbul Umum Amele Birliği, Türkiye İktisat Kongresinde sunulacak işçi isteklerinin ve ihtiyaçlarının belirlenmesi için bir kongre yapılmasını öngörmüştür (Tokol, 1994: 13) yılında Türkiye İktisat Kongresi yapılmış ve bu kongrede işçiler ilk defa bir araya gelerek taleplerini söylemişlerdir. Bunun sonucunda da Türkiye Umum Amele Birliği oluşturulmuştur (Üstün, 2007: 42).

13 Cumhuriyet Dönemi ve Günümüze Kadar Gelen Süreç Cumhuriyet döneminin başlamasından sonra 1924 Anayasası ile toplanma ve dernek kurma hakkı getirilmiştir. Ancak 1925 yılında Takrir-i Sükun Kanunu çıkartılmış ve işçilerin örgütlenmesi yasaklanmıştır yılında çıkarılan Ceza Kanunu nda da 1933 yılında yapılan değişiklikle işçilerin toplu olarak işlerini bırakmaları cezalara bağlanmıştır. Yine aynı yılda çıkarılan Memurin Kanunu nda memurların grev yapmaları yasaklanmış, grevi örgütleyen ve greve katılan memurlar için çeşitli yatırımlar öngörülmüştür (Tokol, 2012: 42). Ayrıca daha önceki yıllarda işçi bayramı olarak kutlanan 1 Mayıs da, 1925 de yasaklanmış ve 1 Mayıs 1935 yılında çıkarılan yeni bir kanunla Bahar ve Çiçek Bayramı olarak ilan edilmiştir (Taş, 2012: 70) da 3008 sayılı iş kanunu çıkarılmış ve bu kanunla beraber grev ve lokavt yasaklanmış, işçilerin birlik olmaları engellenmeye çalışılmış, bu yollara başvuranlara da çeşitli cezalar öngörülmüştür. Ancak toplu pazarlık ile ilgili olumlu düzenlemeler Borçlar Kanunu nda yer almış ve kanunun 316. ve 317. maddeleri toplu iş sözleşmesinin yapılabileceğini, sözleşmenin süresinin nasıl olması gerektiğini düzenlemiştir yılında Cemiyetler Kanunu içerisinde bazı değişiklikler yapılmış ve örgütlenme serbest bırakılmıştır yılında 5018 sayılı İşçi İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun kabul edilmiş ve bu kanunla beraber örgütlenme hakkı tanınırken bir yandan da sendikaların denetimlerinin idari ve yargı denetimi olarak kabul edilmesi dezavantaj olarak karşımıza çıkmıştır. 339 Cemiyetler kanunu içinde yapılan değişiklikle 1946 dan sonra işçiler sendikalarda örgütlenmeye başlamışlar ve siyasi partiler de bu oluşumu destekleyici nitelikte davranmışlardır. Bu partilerden 1946 tarihinde kurulan Türkiye Sosyalist Partisi bir sendikacılık modeli oluşturmuş ve ilk işkolu sendikası olan Türkiye Deniz İşçileri Sendikası adı ile kurulmuştur (Tokol, 2012: 60). Bu örgütlenme beraberinde federasyonu, birlikleri de getirmiştir. Bu dönemde sendika sayılarının artmasıyla, üye sayılarında da artış olduğu görülmüştür (Makal, 2002: 276) de ilk işçi konfederasyonu olan Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-İŞ) kurulmuş, ancak 1950 den sonra siyasi iktidarın sendikalar üzerinde baskı yapması, TÜRK-İŞ in hükümetle karşı karşıya gelmesine neden olmuş ve 1957 de TÜRK-İŞ in faaliyetleri durdurulmuştur. (Tokol, 2012: 68) yılında yürürlüğe giren yeni Anayasa ile sendikalar açısından önemli gelişmeler yaşanmıştır. En önemli gelişmelerden biri 1961 Anayasası ile çalışanlara grev hakkı tanınmış olmasıdır. Yine bu anayasa ile beraber memurlara sendikalaşma hakkı verilmiş ve 1963 yılında çıkarılan 274 sayılı Sendikalar Kanunu ve 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile de sendikaların gelişimini sağlayacak adımlar atılmıştır (Yazıcı, 1996: 54). Gelişmelerle 1967 de Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK), 1970 yılında Milliyetçi İşçi Sendikaları Konfederasyonu (Milli-İş MİSK) kurulmuştur, 1976 da ise Türkiye Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu (HAK-İŞ) kurulmuştur (Taş, 2012: 73). Ancak 12 Mart 1971 tarihinde askeri müdahale ile Anayasa da değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerin en önemlilerinden biri memurların sendikaya üye olmalarının yasaklanmasıdır. Bu yüzden memur sendikaları kapatılmıştır (Yılmaz, 2010: 202) yılında yapılan askeri Darbe ile endüstri ilişkileri sisteminde yeni bir başlangıç yapılmıştır. Bu müdahale sonrası sendikalar kapatılmış ve grev- lokavt uygulamaları ertelenmiştir. Bunun

14 yanında işçilerin aldıkları ücretlerine ek olarak %70 oranında daha fazla ödeme yapılacağı belirtilmiştir (Tokol, 2012: ). Yani bu dönem sendikaları ortadan kaldırıcı faaliyetlerin başladığı dönem olmuştur. Ancak 1984 yılından sonra çalışanlar sendikal haklarını tekrar kullanmaya başlamışlardır. Hakların kullanılmasına örnek olarak Kazlıçesme, Netaş ve Migros grevleri gösterilebilir (Taş, 2012: 74). İşçi sınıfı artık yasaklamalardan korkmadığını göstermiştir. Yine bu dönemde çıkan 2821 ve 2822 sayılı kanunlarla sendikal faaliyetler sınırlandırılmış ve kapsamı daraltılmıştır. Bu dönemden sonra faaliyetlerin sadece ekonomik istekler başlığı altında yapılması uygun bulunmuştur. Yaşanan bu durum yeni bir kanuna ihtiyacı artırmış ayrıca ILO nun 87 ve 98 sayılı sözleşmelere mevzuatımızın uygun hale getirilmesi söz konusu olmuştur. Yapılan çalışmalar neticesinde 6353 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu 2012 yılında kabul edilmiş ve yürürlüğe girmiştir. Bu kanunla sendika kurma ve sendikaya üye olma özgürlüğü getirilmiş ve sendika üyeliği yaşı 15 olarak belirlenmiştir. Yine yapılan yasal düzenlemeyle bireysel ve kollektif sendika özgürlüğü tanınırken sendikaların sadece kendi işkollarında faaliyet bulunmaları hükmü kabul edilmiştir (Tokol, 2012:223). 4. SENDİKALARIN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN GELİŞİMİNDEKİ ROLÜ Sendikalar büyük toplumsal güce sahip örgütlenmelerdir. Yani sendikaların bu örgütlü gücü toplumda tahmin edilemez dönüşümler yaratabilir. Eğer toplumu bilinçlendirmede doğru şekilde kullanılırsa istenilen sonuçların elde edilmemesi söz konusu değildir. Sendikalar bir devletin sahip olabileceği en iyi potansiyel oluşumlardan biridir. Ancak tarihsel sürece baktığımızda sendikaların bu gücünü iş sağlığı ve güvenliği alanında görememekteyiz. Örgütlenme ihtiyacının doğuşu sanayi devriminin kötü çalışma koşullarına, düşük ücretlerine karşı olsa da o dönemden sonra günümüze kadar sendikalar iş sağlığı ve güvenliği açısından aktif olarak çalışma hayatında yer almamıştır. 340 Ülkemizde yaşanan iş kazaları bu alan için özel bir çaba gerektirir hale gelmiştir. Henüz yeni olarak bu alan için özel çalışmalar yapılıyor olmasından dolayı eksiklikler bulunmaktadır. Ancak bu eksikliklerin giderilmesi açısından da önerilerde bulunulması gerekmektedir. Sendikalar sadece yaşanan iş kazaları sonucu yaptıkları açıklamalarla önlem alınmadığı yönünde suçlamalarda bulunmakta, hâlbuki sendika olarak kendisinin de işyerinde bir koruma görevi üstlendiğini unutmaktadırlar. Sendikaların bu tavrı, onları sadece ayakta tutacak kadar siyasi faaliyeti destekleme eğilimine yöneltmektedir. Oysa sendikaların toplum bilinci yaratacak potansiyele sahip olduğu gerçeği unutulmaktadır. Sendikalar değişen şartlara ayak uyduramadıkları ve sendikal faaliyetlerin özünün sadece çalışanın korunması olduğunu anlamadıkları sürece iş sağlığı ve güvenliği açısından faaliyette bulunmaları neredeyse imkânsız görünmektedir. Sendikaların çalışma hayatının koşullarının iyileştirmesine yardımcı olması gerekmektedir. Bunun için de sendikalar yeniden çalışan sınıfı bilinciyle harekete geçmeli ve sadece çalışma hayatı, çalışanın ekonomik-sosyal korunması ile ilgili faaliyetlerine devam etmelidir. Ancak bu şekilde sendikalar iş sağlığı ve güvenliği açısından anlamlı hale gelecektir.

15 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Çalışma hayatının kurallarının belirlenmesinde, taraflar arasında köprü oluşturulmasında sendikaların varlıkları son derece önemlidir. Ancak çalışma koşullarının değişmesi, sendikaların siyasi yapılanma düşüncesiyle çalışma hayatından uzak kalmaları, değişen şartlara ayak uyduramamaları sendikaları çalışma hayatında pasif hale getirmiştir. Çekirdek işgücünün sahip olduğu koşullar onları hem maddi hem manevi olarak korurken çevre işgücü için kesinlikle sendikaya ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle iş sağlığı ve güvenliği alanında sendikasız bir yapılanmanın düşünülmesi mümkün değildir. Modern piyasaların rekabeti artırıcı etkisiyle çalışma saatlerinin fazlalaşması, sosyal güvenliği olmayan işlerde çalışılması, ücretlerin düşük olması nedenlerinin hepsi iş sağlığı ve güvenliğini olumsuz şekilde etkilemektedir. Bu olumsuz etkinin ortadan kaldırılmasında sendikaların üstlenebilecekleri görevler bulunmaktadır. Ancak sendikalar iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görevler üstlenirken öncelikle toplumun sendikalara olan güvenini geri kazanmalarını sağlamak zorundadırlar. Eğer toplum olarak sendikaların gerçek anlamda sendikacılık faaliyeti yapacaklarına, siyasi faaliyeti gerçekleştirebilmek için sadece göstermelik üyelere sahip olmadıklarına inanılırsa sendikalar tekrar güçlerini kazanabilirler. Sendikaların bu güveni kazanmalarından sonra iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak üstlenebileceği görevlerden biri toplumun bilinçlendirilmesini sağlamak olmalıdır. Üyeleri ile beraber ciddi bir potansiyele sahip olan sendikalar hem üyelerinin hem onların aile bireylerinin iş sağlığı ve güvenliği konusunda bilinçlenmelerini sağlayarak toplumsal bir bakış açısı yaratabilecekleridir. Bu bakış açısı zamanla yaşam tarzı haline gelecek ve iş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesinde bize yardımcı olacaktır. Sendikalar bilinçlendirme faaliyetlerini konferanslar, sempozyumlar aracılığıyla gerçekleştirebilirler (Akın, 2012: ). 341 Sendikalar iş kazası ya da meslek hastalıkları sonucunda devleti ya da yetkili kişileri suçlamayı bırakarak aktif olarak politikaların belirlenmesinde, kurulu oldukları işyerlerinde ve işkollarında iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin geliştirilmesinde rol oynamalıdırlar sayılı iş Sağlığı ve Güvenliği kanunumuz ile de Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi çalışmalarında sendikalara bu anlamda söz hakkı tanınmıştır. Sendikalar birebir çalışanlarla beraber oldukları için onların sıkıntılarını dinleme noktasında da çalışma hayatı için avantajlı durumdadırlar. Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili şikâyetlerini, önerilerini dinleyerek beraber hareket etme fırsatı bulabileceklerdir. Önlemlere duyulan ihtiyaç da doğrudan sorumlu tarafa aktarıldığı için uygulanması daha kolay hale gelecektir. Ayrıca işyeri sendika temsilcilerinin çalışan temsilcisi olma fırsatı da sendika-iş güvenliği ikilisini birbirine sıkı sıkıya bağlamaktadır. Bunun yanında çalışanların mevzuat hakkında bilgilendirilmesi de sendikaların üstlenebileceği faaliyetler arasında yer almaktadır. Bunların dışında sendikalar bünyelerinde kurabilecekleri iş sağlığı ve güvenliği organlarıyla, kurulu oldukları işyerlerinde ve/veya iş kollarında iş kazalarının ve meslek hastalıklarının takibini yapabilirler, raporların tutulmasına destek olabilirler. Ayrıca kaza nedenlerini araştırarak işverenden sadece ücret talep etmek yerine çalışanların can güvenliği için de uygulamalar isteyebilirler. Sendikalar işverenlerle birebir ilişki kurarak işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği sisteminin uygulanmasına yardımcı olmalıdırlar. Kurulu oldukları işyerlerinde ya da

16 iş kollarında iş kazalarının ve meslek hastalıklarının oluşmaması ya da oluşuyorsa engellenmesi için beraber ne yapmaları gerektiğine karar vermelidirler. Sendikaların bu potansiyel gücünü hem toplum hem işveren hem de ülke için olması gerektiği gibi kullandığımızda insan onuruna yakışmayan hiçbir çalışma sahası kalmayacaktır. KAYNAKLAR Alarko Carrier. (2015). İş sağlığı ve güvenliğinin kavram ve kuramlarının gelişimi. adresinden erişildi. (ET: ) Amele Birliği Biriktirme ve Yardımlaşma Sandığı. (2015). Ereğli havzai fahmiyesi maden amelesinin hukukuna müteallik kanun. adresinden erişildi. (ET: ) Andaç F. (2003). İş hukuku. Ankara: Yargı Yayınları. Ayhan, N. B. (2014) sayılı iş sağlığı ve güvenliği kanunu kapsamında devlet, işveren ve çalışan açısından imalat sektörünün değerlendirilmesi. Bitirme Projesi, Yeni Yüzyıl Üniversitesi. İstanbul. Balcı, Y. (1999). Sendikacılık ve toplu pazarlık ekonomisi. İstanbul: Alfa Yayınları. Baloğlu, C. (2013). Avrupa Birliği ve Türkiye de iş sağlığı ve güvenliği. İstanbul: Beta Yayınları. ÇSGB. (2015). adresinden erişildi. (ET: ) Çelik, M. (1999). Türkiye de Endüstri İlişkileri. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı. Deniz, Ö. (2007). Cumhuriyet Dönemi Çalışma Hayatı. ÇITAD, VI (15), Doğan, C. (2012) Polis Nizamnamesi 12. ve 13. Maddeler üzerine Bir Yeniden Değerlendirme. The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 5 Issue 5, 80. Durdu, A. (2006). İşçi sağlığı ve iş güvenliği düzenlemeleri ile ilgili işgörenlerin tutumlarını belirlemeye yönelik bir araştırma. Yüksek Lisans Tezi, T.C. İstanbul Üniversitesi: İstanbul. Erkan, N. (1999). İşletmelerde insan gücü verimliliği için işçi sağlığı, iş güvenliği. Ankara: MPM Yayın. Ersin, N. (2014) sayılı iş sağlığı ve güvenliği kanunu kapsamında çalışmakta olduğumuz inşaat sektörünün işveren, çalışan ve devlet açısından değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Projesi, Yeni Yüzyıl Üniversitesi: İstanbul. Gülmez, M. (1991). Türkiye de çalışma ilişkileri (1936 öncesi). Ankara: TODAİE Yayınları. Korkut ve Tetik (2013) sayılı iş sağlığı ve güvenliği kanunu nun getirdiği yenilikler ve temel sorunlar. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Y.2013, C.18, S.3, Konya Üniversitesi. (2015). İş sağlığı ve güvenliğinin tarihi gelişimi. adresinden erişildi. (ET: ) Kurt, M. (2007). Endüstri ilişkileri çerçevesinde çokuluslu şirketler, sendikal faaliyetler ve küreselleşme. Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi: Sivas. Makal, A. (2002). Türkiye de çok partili dönemde çalışma ilişkileri: Ankara: İmge Kitabevi. Orhan S. ve, Savuk F. (2014). Emek-teknoloji-işsizlik ilişkisi. ÇSGB Çalışma Dünyası Dergisi, Cilt: 2,