T.C. Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı (Doğa Koruma ve Milli Parklar) VII. Bölge Müdürlüğü-Mersin ġube Müdürlüğü. Proje Sahibinin Adı

Transkript

1

2 2

3 T.C. Proje Sahibinin Adı Adresi Telefon ve Faks Numaraları Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı (Doğa Koruma ve Milli Parklar) VII. Bölge Müdürlüğü-Mersin ġube Müdürlüğü Yeni Mah Sok. No:31 Mezitli / MERSĠN Telefon : 0 (324) Faks : 0 (324) Projenin Adı Akdeniz Foku (Monachus monachus) Tür Koruma Eylem Planı Hazırlanması Hizmet Alım ĠĢi Projenin Yeri Mersin Ġli Raporu Hazırlayan KuruluĢun Adı Turunç Peyzaj Tasarım Planlama Uygulama Proje ĠnĢaat Organizasyon ve DanıĢmanlık Hizm. Ltd. ġti. Plan Revizyonu: Mersin ġube Müdürlüğü Adresi GMK Bulvarı Onur ĠĢhanı 12/143 Kızılay Çankaya/ANKARA Telefon ve Faks Numarası Telefon : 0 (312) Faks : 0 (312) Rapor Sunum Tarihi 26 / 12 / 2012 Plan Revizyon Tarihi: Nisan 2014

4 ÖNSÖZ Akdeniz foku (Monachus monachus) uluslararası sözleģmeler ve ulusal mevzuatlarla koruma altında olan bir türümüzdür.yerelde yaģayan insanlar tarafından fok balığı olarak adlandırılan Akdeniz fokunun, birçok ülkede korunması ve neslini devam ettirmesi için farklı yöntemler kullanılmaktadır. Kıyılarımızda Akdeniz Fokunun doğal bir düģmanı olmamasına rağmen neslinin gittikçe azalmasının nedeni, sorumsuz ve plansız insan faaliyetleridir. 4 Ülkemiz denizlerinde yaklaģık 100 adet olduğu bilinen Akdeniz fokunun 50 ye yakın bireyinin Mersin Ġli kıyılarımızda yaģaması; Mersin ilimizin, temiz deniz kıyısına sahip olduğunun göstergesidir.uluslararası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) Kırmızı Listesinde Kritik Derecede (CR) korunması gerekli türler arasında bulunan Akdeniz Foku,yaĢam habitatında yapılan en küçük müdahalelerden olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu nedenle konusunda uzman akademisyenler, Kamu Kurum ve KuruluĢları ile sivil toplum kuruluģlarının yoğun çabasıyla oluģturulan Akdeniz Foku Tür Koruma Eylem Planı, Ülkemizde bu amaçla yapılan ilk plan olması açısından da önemlidir. Planda sunulan her bir faaliyet ; geniģ bir katılım ve mutabakatla hazırlanmıģtır. Akdeniz Foku Tür Koruma Eylem Planı hazırlanma sürecinde olduğu gibi, uygulama aģamasında da ilgili kurum ve kuruluģların sağlayacağı katkı ve katılım; Akdeniz Foku nun kıyılarımızda uzun yıllar yaģamasına imkan verilecek değerli bir adımdır. Etem BOZ VII. Bölge Müdürü

5 AKDENĠZ FOKU (Monachus monachus) TÜR KORUMA EYLEM PLANI T.C. ORMAN VE SU ĠġLERĠ BAKANLIĞI (Doğa Koruma ve Milli Parklar) VII. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ MERSĠN ġube MÜDÜRLÜĞÜ Etem BOZ Yüksel ABĠDĠNOĞLU Halil KORKMAZ Dr. AyĢe DÜRGEN Orhan KARAKAYA Bölge Müdürü Bölge Müdür Yardımcısı Mersin ġube Müdürü Veteriner Hekim Biyolog 5

6 DOÇ. DR. MEHMET GÖKOĞLU (Hidrobiyolog, Su Ürünleri Uzmanı/DALGIÇ-PROJE KOORDĠNATÖRÜ) YRD. DOÇ. DR. MUSTAFA YAVUZ (Biyolog (Memeli Hayvanlar ve Omurgalı Uzmanı)) Mustafa Süleyman KAÇAR (Orman Yüksek Mühendisi-Planlama ve Yaban Hayatı Uzmanı) 6 DESTEK PERSONEL Seda Yıldız (Proje Yürütücüsü, Peyzaj Yüksek Mimarı) Rabia Nurhan DÜNDAR (Proje Yürütücüsü, Peyzaj Yüksek Mimarı) Dolunay ERCAN (Kamu Yönetimi-Proje Asistanı) Atila ÖZTAN (Su Ürünleri Teknikeri/Dalgıç-Proje Asistanı) Hüseyin KARAGÖZ (Peyzaj Mimarı) Cahit GÜVEN (Peyzaj Teknikeri)

7 ĠÇĠNDEKĠLER 7

8 8

9 9

10 10

11 EKLER EK-1 HARĠTALAR: EK1.1 (a), EK.1.1 (b), EK1.1 (c) Akdeniz Foku Gözlem Ġstasyonlarının 1/ ölçekli Haritası EK1.2 Akdeniz Foku YaĢam Alanlarını Gösterir 1/ Ölçekli Haritası EK-2: Mersin Ġli Akdeniz Foku YaĢam Alanlarını Gösterir 1/ Ölçekli Haritası EK-3: Mersin Ġli Akdeniz Foku Habitatlarının 1/ Ölçekli Haritada Gösterilmesi EK-4: FOTOĞRAFLAR Öncelikli Fotoğraflar 11

12 1. GĠRĠġ Akdeniz foku (Monachus monachus), Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayımlanan Kırmızı Listede soyu kritik derecede tehdit altında olan (CR) tür olarak sınıflandırılmıģtır. Tür, bu kritik durumundan dolayı ülkemizin de taraf olduğu BarselonaSözleĢmesi nin Eki olan Cenova Deklorasyonu, Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (BARSELONA) (Türler Dördüncü Protokolü), Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi (BERN) ve Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticaretine ĠliĢkin SözleĢme (CITES) ile koruma altına alınmıģtır. Ayrıca, 1380 Sayılı Su Ürünleri, 4915 Sayılı Kara Avcılığı ve 2872 Sayılı Çevre Kanunları ile de ulusal düzeyde korunmaktadır. 12 Akdeniz fokunun ülkemizde korunması için yapılması gereken çalıģmaların, planlamaların ve alınması gereken önlemlerin; sadece bu türün değil, tüm kıyısal doğal varlığımızın korunması ile sonuçlanacağı muhakkaktır. Dünyadaki nüfusunun yaklaģık birey olduğu tahmin edilen Akdeniz Foku; bugün sadece Yunanistan, Türkiye, Moritanya ve Madeira Adaları'nda yaģamaktadır. Bir insan ömrü süresinde yok olma sınırına gelen ve doğal düģmanı olmayan bu nadir tür, tamamen plansız ve aģırı insan faaliyetleri yüzünden gittikçe azalmaktadır (Veryeri 2006 ve Güçlüsoy 2004). Kıyı alanlarının büyük bir hızla turizme açılması ve betonlaģması sonucunda yaģam alanlarının giderek daralması veya yok olması, aģırı balık avcılığı Akdeniz fokunun dünyadaki dağılım alanlarının ve nüfusunun hızla azalma nedenlerinden baģlıcalarıdır. Bunun sonucunda da Akdeniz fokları, gerçek bir fok kolonisi özelliği göstererek birlikte yaģamak yerine insan baskısı nedeniyle çoğu zaman tek tek dolaģmak ve yaģamak zorunda kalmaktadır. Dünyada birbirinden kopuk iki bölgede, doğu Atlantik kıyıları ve Akdeniz de yaģama savaģı veren Akdeniz foklarının büyük bölümü Ege Denizi nde bulunmaktadır(veryeri 2006, Ok 2006).Bu gerçek, türün korunmasında en büyük rolü Ege Denizi üzerinden komģu olan iki ülkenin, Yunanistan ve Türkiye nin üstlenmesini gerekli kılmaktadır. Ġstanbul Boğazı'nda bile 1950'li yıllarda yaģamını sürdürebilen Akdeniz foklarından birini görmek mümkün olmamakta ya da günümüzde yaygın olarak bulunduğu Ege bölgesinde görmek artık aylarca zamanımızı alabilmektedir. Kıyılarımızda yaklaģık 100 bireyden oluģan Akdeniz foku populasyonunun varlığı, bu türün korunmasında Türkiye ye çok önemli bir görev yüklemiģtir. Akdeniz fokları, Türkiye kıyılarında belli bölgelerde yoğunlaģmaktadır. Marmara Denizi nde Marmara Adaları ile Kapıdağ Yarımadası nın kuzey sahilleri, Ege'de;Gelibolu Yarımadası nın Ege kıyıları ile Behramkale arası, Yeni Foça dan Datça ya kadar olan sahil Ģeridi, Akdeniz'de ise Datça ile Kemer, Alanya ile TaĢucu ve Hatay Samandağ ile Suriye sınırı arasında kalan sahiller Akdeniz foklarının var olma mücadelesini sürdürdüğü bölgelerimizdendir.

13 Sahillerimizde Akdeniz foku ölümleri olduğu gibi yavrulamalar da gözlenmektedir.(anonim , Öztürk 1998, Veryeri 2004 ve 2006, Ok 2006). Mersin Ġli Akdeniz Foku Tür Koruma Eylem Planı kapsamında; Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayımlanan Kırmızı Listede de soyu kritik derecede tehdit altında olan Akdeniz foku (Monachus monachus) ve bu türün Mersin Ġli sınırlarında bulunan yaģam alanlarının korunmasına temel olacak araģtırmalar yapılarak mevcut durum ortaya konulmuģtur GENEL BĠLGĠLER 2.1 AKDENĠZ FOKU (MONACHUS MONACHUS) UN BĠYOEKOLOJĠSĠ Akdeniz Fokunun Bilimsel Sınıflandırma Ve Biyolojisi Akdeniz fokları Monachus cinsi içinde yer almakta olup, Pinnipedia (yüzgeç ayaklılar) alttakımına aittirler. Bu alttakım içerisinde yer alan Phacidae familyasının iki alt familyasından Monachinae altfamilyasının Monachus cinsi içerisinde bulunmaktadır. (ġekil )Bu alttakımın günümüzde bilinen 34 türü bulunmakla birlikte bunlardan Karaib keģiģ fokunun (Monachus tropicalis) 1952 yılından bu yana görülmemesi nedeniyle neslinin tükendiği kabul edilmektedir (Banish and Gilmartin, 1987, Dailey 1988). Dünyada Ģu anda görülen 33 yüzgeçayaklıdan biri olan, ülkemiz kıyılarında da görülen Akdeniz foku (Monachus monachus) dünya üzerinde nesli tehlike altında olan en önemli 12 deniz memelisinden biridir.

14 14 Kaynak: ġekil Akdeniz Fokunun Sistematikteki Yeri Akdeniz foku silindirik bir gövdeye sahip olup, 0,5 cm uzunlukta kısa kıllardan oluģan bir postu vardır. Bu postun altında ortalama 3-6 cm kalınlığında bir yağ tabakası yer alır. Bu kalın yağ tabakası hayvanı dıģarıdan gelebilecek mekanik ve fiziksel tehlikelere karģı koruduğu gibi ısı izolasyonunda da rol oynar. Bu sayede uzun süre çok soğuk havalarda ve soğuk sularda kolaylıkla yüzebilir. Genellikle suda yüzerken görünen sadece kafasıdır. DiĢiler ve erkekler arasında morfolojik olarak dıģarıdan görülebilen bir farklılık (uzunluk, ağırlık ve Ģekil bakımından belirgin olarak) yoktur. Ancak karakteristik olarak diģi ve erkek arasında renk açısından farklar mevcuttur. Erkek bireyler siyah-koyu kahve renkli olup, karın bölgesinde belirgin bir beyaz leke vardır. Bu leke diģilerde, açık kahve veya gri, boyun altından kuyruğa kadar uzanan açık renkli bir banttır. Yavru ise yeni doğduğunda cm uzunlukta ve 20 kg kadar bir ağırlıktadır. 1-1,5 cm uzunlukta siyah uzun kıllardan oluģan yumuģak bir kürke sahiptir. Karın kesiminde beyaz lekenin Ģekli diģi ya da erkek olduğunu belirten iģarettir. Kürk yavru iki aylık olduktan sonra kılların dökülmesiyle yetiģkin formunu almaya baģlar (Dailey, 1988). Akdeniz foklarının yavrularının kürk değiģimi diģilerde 64, erkeklerde ise 82 günlükken gerçekleģir (Badosa et al. 2006). Bu kürk değiģimi, yaklaģık on beģ gün sürer. Yavrular 4-5 aylıkken sütten kesilir. Kolonideki diģiler birbirlerinin yavrularına bakabilmektedirler (Pastor and Aguilar 2003, Aguilar et al. 2007).

15 Fotoğraf Mersin Ġl inde Kıyıya VurmuĢ Genç DiĢi Birey (Mersin Ġl ġube Müdürlüğü ArĢiv) 15

16 16 Kaynak: Eduardo Saiz, ġekil Akdeniz Fokunun YaĢam Evrelerinde Genel Görünümleri

17 Bundan sonra yavrunun geliģmesiyle birlikte eģeysel olgunlaģma, yaklaģık 5-6 yıl sonrasında ve ortalama olarak 4 yılda gerçekleģir. Hamilelikleri ortalama 11 ay sürer. Yılın hemen hemen her zamanı, yavru doğumu mevcuttur. Sadece bazı kolonilerde yaz ile kıģ baģı arasında bir doğum sezonu görülür. Türkiye de bu durum, ağustos ile kasım ayları arasında gözlenmiģtir (Gücü vd. 2004). Genellikle doğum, mayıs-kasım ayları arasında, daha sıklıkla da eylül-ekim aylarında olmaktadır. Ġki doğum arasında ortalama ay kadar bir süre geçer. Emzirme yavrunun aksine bir talebi olmadığı sürece normalde 6 hafta veya hafta kadar sürmektedir. DiĢiler, 3-4 yaģlarında cinsel olgunluğa eriģmektedirler. Yavruların hayatta kalma oranları oldukça düģük olup ancak, %50 den azı ilk iki ayı çıkarabilmektedirler. Eylül ve ocak ayları arasında doğan yavruların hayatta kalma oranı %29 dur. Bunun nedeni; yüksek dalgalar, fırtınalar ve az da olsa soy içi üremedir. Buna karģın yılın geri kalanında doğan yavruların hayatta kalma oranı ise %70 tir (Gazo, et al. 2000). Ömür uzunluklarının doğal ortamlarında 20 yıl kadar olduğu düģünülmekle birlikte, kaptivde (esaret altında) 24 yıl ve daha fazla yaģayabilmektedirler. Oldukça iri olan bu deniz memelilerinin diģileri yaklaģık 300 kg, erkekleri kg bazı bireyler 450 kg dan da ağır olabilmektedir (Wilson ve Reeder 2005). 17 Akdeniz foklarının bir alanda varlığı o bölgenin habitat özelliklerinin henüz bozulmamıģ olduğunun, besin kaynakları olan canlıların varlığının ve sağlıklı olduğunun önemli göstergesidir. Bu özelliğiyle M. monachus dengede ve temiz bir deniz ekosistemi için gösterge bir tür olarak kabul edilebilir. Akdeniz fokunun doğal habitatı olan Akdeniz Havzası, Karadeniz kıyıları ve Kuzeybatı Afrika kıyıları ile adaları iken, günümüzde bu tür sadece izole gruplar halinde Kuzey Afrika nın Fas, Moritanya kıyılarında ve en büyük popülasyon olacak Ģekilde Ege Denizi ndeki adalarda, Yunanistan ve Türkiye kıyılarında yaģam mücadelesi vermektedir (Öztürk, 1998, Ok 2006) Akdeniz Fokunun Bazı Fizyolojik Özellikleri Akdeniz fokunun genellikle sakin ve gözlerden uzak kıyı Ģeritlerindeki mağara ve kaya çatlaklarında barındıkları bilinmektedir. Diğer taraftan, homoitermal metabolizması nedeniyle vücut ısısını korumak zorunda olan tür, deniz içindeki yüzeysel kayalıklara veya sahildeki düz kayalıklara uzanarak güneģ ıģınlarından yararlanma yoluna gitmektedir. Zira bu tip kayalık alanlar denizdeki diğer biyotoplara göre daha sıcak olmalarının yanında, stratejik bir noktada seçilecek bir kayalık dinlenme sırasında fokun kendisini daha iyi korumasında yardımcı olabilmektedir. Karada, suda olduğuna göre daha hantal olan Akdeniz foku herhangi bir tehdit durumunda suya en çabuk ulaģabileceği yerlerde dinlenmeyi tercih etmektedir. Suda saatte km ye varan hızlarda hareket edebilen bucanlılar avlarını yakalamak için mükemmel bir hareket kabiliyetine ve esnekliğe sahiptirler. Akciğer solunumu yapmaları nedeniyle sık sık su yüzeyine çıkıp nefes tazelemek zorundadırlar.

18 Tek bir nefeste, su altında dk kalabilmelerine rağmen, zorda kaldıklarında dk. kadar hareketsiz bir Ģekilde su altında kalabilirler. Bu durumda kalmıģ ve su yüzeyine çıkmıģ bir fokun tekrar dalıģ yapması için bir süre dinlenmesi gerektiği bilinmektedir. Karada kalplerinin atıģ sayısı 100 civarındayken, daldıklarında 10'a kadar düģebilir. Suyun altında yarı uyur vaziyette kalabilirler. Fizyolojik olarak uyumanın ve dalmanın genel görünüģü aynıdır. Fok bu iki durumda da burundaki kasları kasar ve burun giriģi kapanır. Kalp atım hızı azalır. Bunun neticesinde kan akımı yavaģlar, fakat kalp ve beyin gibi hayati organlarda yeterli dolaģım vardır. Kandaki oksijen miktarı ortalama 15 dakika sonra azalır ve reseptörler vasıtasıyla dönmesi veya uyanması gerektiğini hisseder. Uyanıp tekrar nefes alır. 18 Akdeniz fokları diğer yüzgeç ayaklılar ile karģılaģtırıldıklarında sığ derinliklere dalan canlılardır. En derin dalıģları m arasındadır (Groombridge,1994). Kıyılarda beslenen ve üreyen bir canlı olan fokların hem nocturnal (gececil), hem de gündüz aktif olabildikleri bilinmektedir. KıĢ uykusuna yatmamakla birlikte kıģ durgunluğu yaģadıkları bir gerçektir. Özellikle havaların soğumasıyla birlikte daha az avlandıkları ve hareketlerinin yavaģladığı gözlemlenmiģtir Akdeniz Fokunun YaĢam Alanı Dolanım alanları besin varlığına ve besinin bulunabilirliğine göre değiģiklik göstermektedir. Genellikle bol besin varlığında birkaç kilometre (km) karelik bir alanda aktivite gösterirken, besin bulmakta zorlandığı durumlarda onlarca hatta yüzlerce km yol kat edebilirler. Genel olarak bakıldığında foklar, iki tip kıyı alanında bulunurlar: adalar ve anakara kıyıları. Bu tip kıyılar genellikle insanların ulaģamadığı, sessiz, tenha, bozulmamıģ alanlar olup, fokların yerleģmeyi tercih ettikleri alanlardır (Sergeant et al.,1978, Gücü et al. 2004). Akdeniz fokları genel olarak büyük karasal avcıların olmadığı geniģ, boģ plajları kullanırlar. Bunun yanında mağaraları da yavrulamak için kullanırlar (Goedicke 1981, Gilmartin and Forcada 2002, Ok 2006). Akdeniz fokları gerek uyumak, gerekse barınmak ve hatta doğum yapmak için, gözlerden uzak ve ulaģması zor olan mağaraları kullanırlar. Özellikle sualtı giriģleri olan mağaralar bu canlıların barınma ve üremeleri için daha fazla tercih ettikleri yerlerdir. Bu sayede karasal avcılar, bu mağaralara giremez. Ancak mağaraların içyapıları değiģtikçe kullanım oranları da değiģmektedir (González ve ark 1997). Çoğu bilim insanına göre mağara kullanımı insan baskısına karģı fokların bir reaksiyonu-adaptasyonu olarak görülebilir. Günümüze kadar ki bulgular; sahillerin foklarca kullanımının Akdeniz ve yakın çevresinde 18. yüzyıla kadar yaygın olduğunu göstermektedir (Allen, 1980). Akdeniz foku, üzerinde yapılaģma olmayan, insanların kolay ulaģamadığı veya insan faaliyetlerinden uzak, tercihen üreme ve/veya barınma iģlevleri gören kıyı mağara ve

19 kovuklarına sahip; sessiz ve tenha kayalık sahilleri yaģama alanı olarak seçmekte ve bu alanların bozulmasından direkt olarak etkilenmektedir. Öte yandan bundan yola çıkarak Akdeniz foklarının farklı yapıda sahilleri (örneğin kumsal kıyılar ve kıyı yerleģim bölgeleri) kullanmadığı sonucuna varılamaz. Akdeniz fokunun özellikle beslenmek için ıssız kayalık sahillerin dıģına çıkarak dolaģım alanını geniģlettiğini, kumluk, çakıllık kıyılar ve nehir ağızlarına da uğradığı bilinmektedir. Akdeniz Foku aktif göç yapan (migrant) bir tür olmadığı için belirli bir göç güzergâhı ve periyodundan bahsedilemez. Fok ancak, besin bulmak için veya zorunlu yer değiģtirme durumunda yaģam alanını (territoryumunu) bırakarak, barınma ve üreme alanlarından kilometrelerce uzaklara gidebilir Akdeniz Fokunun Besin Tercihleri Ülkemizde fokların habitatları ve denizel ortamlarında birlikte yaģadıkları organizmalar ile ilgili ilk çalıģma Okudan ve ark (2001) tarafından yapılmıģ olup; özellikle Karaburun Adaları nda 234 takson bulunmuģtur. Daha sonra Salman ve ark (2001) tarafından Akdeniz foklarının besinleri olan canlıların tespiti için yapılan çalıģmada, Ege Denizi nde ölü olarak bulunan iki Akdeniz fokunun mide içeriği ve toplam 26 örnek ve beģ türe ait parçaları analiz edilerek bu alanda Türkiye için ilk çalıģmalardan birini yapmıģlardır. Sonuçlara göre, ağırlık olarak baskın örnekler Cephalopoda filumuna ait olup bunun yanında, Porifera filumundan (Sarcotragussp.), makrofitadan (Posidonia oceanica) tespit edilmiģtir. Bu çalıģmadaki Akdeniz fokunun besini kafadan bacaklılardan, Eledone moschata ve Bathyploypus sponsalis türleri ilk kayıt özelliğindedir. Akdeniz fokuna ait türlerden; kendisi avlanabilecek hale gelen yetiģkinler omurgasız hayvanlardan (kabuklular, yengeçler, ahtapotlar vb) omurgalı hayvanlara kadar geniģ bir yelpazede beslenirler. Genel olarak, Akdeniz foku ahtapot türleri (Octopus spp.), deniz kaplumbağası yavruları (Caretta caretta), vatoz türleri (Raja spp.), yılan balıkları (Anguilla spp.), yengeçler (Pachygrapsus spp.), deniz salyangozları (Patella spp.), mercan balıkları (Sparidae familyasından sarpa balığı Sarpa salpa, Sparus aurata, Dentex dentex), kupez balığı (Boops boops), papağan balığı (Sparisoma cretense) ve mürekkep balığı (Sepia officinalis) gibi canlılarla beslenmektedir (Sergeant et al. 1978, Margaritoulis et al. 1996, Neves, 1998, Salman et at., 2001).

20 2.2 AKDENĠZ FOKUNUN DÜNYADAKĠ VE TÜRKĠYEDEKĠ DAĞILIMI- NÜFUSU Akdeniz fokları genellikle 20 ve daha fazla bireylerden oluģan küçük koloniler halinde yaģamaktadırlar. Bu koloniler 5-8 li gruplardan da oluģabilmektedir. Ancak geçmiģte bu canlıların çok daha büyük koloniler oluģturacak Ģekilde, büyük sahillerde yaģadığı da bilinmektedir (Mursaloğlu, 1988).Türün dağılımı bir zamanlar tüm Akdeniz, Karadeniz, Ege ve Marmara Denizleri nde görülürken, bugün fok nüfusu ufak gruplara bölünmüģtür (Aguilar 1999). GeçmiĢte dağılımları Karadeniz ve Baltık Denizi nden, Atlantik Okyanusu ve Senegal e ve Afrika nın kuzeybatı kıyılarına kadar uzanmakta iken günümüzde en geniģ koloni Yunanistan ve Türkiye arasında bulunan Ege Denizi ve adalarındadır. Ancak oldukça geniģ bir alanda alt populasyon birimleri Ģeklinde yayılan bu populasyon bir bütünlük arz etmemektedir. Yapılan çalıģmalara göre; dünyada var olan tüm populasyonun %75 i Ege Denizi nde bulunmaktadır (IUCN, 1997). Ege kıyıları ve adaları, türün en yoğun bulunduğu yerler iken, Kuzey Atlantik kolonilerinden geriye kalanlar Cap Blanc (Moritanya kıyıları) Desertas Adaları nda bulunmaktadır. Bu türün tüm dünyadaki populasyon büyüklüğünün birey kadar olduğu tahmin edilmektedir. Bunların 100 bireyinin Türkiye de olduğu düģünülmektedir(güçlüsoy 2004). Dünyadaki koloniler içinde gerçek bir koloni yapısına ve dinamiklerine sahip tek koloni, bu Ģartlar için gerekli birey sayısına sahip olan Cap Blanc (Moritanya kıyıları) kolonisidir. Bunların dıģındaki koloniler, genel olarak 5-6 bireylik ufak grupların esnek birlikteliklerinden oluģmaktadır (UNEP/MAP 2005). 20 Genel olarak, Akdeniz foku populasyonunun orjininin Ege Denizi (Yunan adaları ve Türkiye kıyıları) çıkıģlı olduğu kabul edilmektedir (IUCN, 1997). Populasyonun dağılımı Kuzeybatı Afrika da bulunan Sporad Adaları ve Batıda Marmara Adaları ile güneyde Girit ve Lyon Denizi ile Akdeniz kıyılarına kadar uzanmaktadır. Akdeniz havzasında ise batıda güney Akdeniz kıyıları, Fas, Mısır boyunca Tunus ve Cezayir kıyılarıdır. Lübnan, Kıbrıs ve Türkiye nin doğugüney orta bölgelerinde az sayıda birey olduğu da bilinmektedir. Atlantik populasyonu ise oldukça düzensiz, uzak mesafelerle birbirinden ayrılmıģ populasyonlar halindedir. Bu izole populasyonlar, Desertas Adaları, Madeira Adası ve güneyde Moritanya sahillerinde bulunur. Azor Adaları ndan da kayıtlar mevcuttur (Sergeant et al. 1978). Veryeri (2006) ya göre, 1992 yılından sonra yapılan araģtırmalar sonucunda elde edilen veriler, Akdeniz foklarının Fransa, Ġspanya, Ġtalya ve Tunus ile Mısır, Ġsrail, Kanarya Adaları, Kırım Yarımadası, Kıbrıs, Lübnan ve Suriye ana karalarında yok olduklarını göstermektedir.

21

22 22 Kaynak: IUCN ġekil Akdeniz Foku (Monachus monachus) Popülasyonlarının Akdeniz ve Ege Denizinde ki Dağılımları

23

24 Tablo Mersin Ġl Sınırları Ġçerisinde Akdeniz Fokunun Korunduğu Bölgeler Sıra No Ġlçesi Statüsü Mevkii 1 Anamur I.Derece Doğal Sit Alanı Nasrettin Köyü 2 Anamur I.Derece Doğal Sit Alanı Karaağan Mevkii 3 Anamur I.Derece Doğal Sit Alanı Karladıran Mevkii 4 Aydıncık I.Derece Doğal Sit Alanı Sancak Burnu 5 Aydıncık I.Derece Doğal Sit Alanı Ġncekum Mevkii 6 Aydıncık I.Derece Doğal Sit Alanı Bozuklu Mevkii 7 Bozyazı I.Derece Doğal Sit Alanı Tekeli Beldesi 8 Bozyazı I.Derece Doğal Sit Alanı Tekeli Beldesi Keltepe 9 Gülnar I.Derece Doğal Sit Alanı Büyükeceli Beldesi Akkuyu Mevkii 10 Silifke I.Derece Doğal Sit Alanı Akdere Beldesi Eğribük Mevkii 11 Silifke I.Derece Doğal Sit Alanı YeĢilovacık Kaynak: 24 Akdeniz fokunun 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamınca 1. Derece doğal sit alanı olarak korunduğu 11 adet korunan alan dıģında Silifke ilçesi sınırları içerisinde I. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanı olarak ayrılmıģ Güvercin Adası, Dana Adası ve Boğsak Adası nda da türün uygun yaģama alanları bulunduğu tespit edilmiģtir. 20/2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN SözleĢmesi) uyarınca Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları (Erdemli, Akkum, TaĢucu yakınlarında Nato Ġskelesi civarı, Kızılliman, Melleç, Karladıran, Façaini Mağarası, Tisan Yarımadası, Dana Adası kıyıları, BaĢparmak Adası) koruma altına alınmıģtır. 12/6/1981 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (Barcelona SözleĢmesi) uyarınca korumaya alınan alanlar içerisinde de nesli tehlike altında olan deniz kaplumbağaları ve Akdeniz fokunun yaģama ortamları olarak belirtilen alanlar da koruma altına alınmıģtır. 23/10/1988 tarihli ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı olarak beģ alan (1. Çanakkale Gökçeada, 2. Ġzmir: Aliağa-Menemen arası ve Karaburun Yarımadası, 3. Ġzmir: ÇeĢme, Aydın-KuĢadası arası, 4. Muğla: Bodrum Yarımadası, 5. Antalya: GazipaĢa- TaĢucu) belirlenmiģ olup, bu alanlarsöz konusu protokol gereği, Akdeniz foku yaģama alanları öncelikli özel koruma alanıolarak ilan edilmiģtir. Ulusal Biyolojik ÇeĢitlilik Stratejisi ve Eylem Planı (UBÇSEP 2007) na göre; Akdeniz foku (Monachus monachus) Ege ve Akdeniz de yaģayan ve dünyada nesli tehlike altında 12 türden biridir. Yüzgeçayaklıların Akdeniz deki tek temsilcisi ve Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından soyu kritik derecede tehlike altında olarak sınıflandırılan Akdeniz foku (Monachus monachus) kıyılarımızda parçalı ancak geniģ bir dağılım

25 göstermektedir. YaklaĢık 100 bireylik bir popülasyona sahip olduğu tahmin edilen tür ile ilgili, 1994 ve 2002 yılları arasında 17 yavrulama ve 22 ölü fok kaydı elde edilmiģtir. Diğer taraftan, Türkiye kıyıları boyunca çok farklı jeolojik yapılara sahip olan ve birçok balık türünü ve diğer deniz canlılarını barındıran binlerce deniz mağarası bulunmaktadır. Bu mağaraların bazıları Akdeniz fokunun barınma ve üreme alanı olarak tanımlanmıģtır. Sualtı AraĢtırmaları Derneği Akdeniz Foku AraĢtırma Grubu (SAD-AFAG) tarafından günümüze kadar bu türün kullanabildiği 51 mağara Karadeniz kıyılarında, 39 mağara ise Ege ve Batı Akdeniz kıyılarında tespit edilmiģtir. 25 UBÇSEP (2007) nında da belirtildiği üzere; Akdeniz foku, Türkiye nin taraf olduğu Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (Barcelona SözleĢmesi), Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi (BERN) ve Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticaretine ĠliĢkin SözleĢme (CITES) kapsamında korunması gerekli türler listesindedir. Ayrıca, 1380 Sayılı Su Ürünleri ve 2872 Sayılı Çevre Kanunu ile de ulusal düzeyde koruma altına alınmıģtır yılında Avrupa Konseyi tarafından Akdeniz Foku nun yaģadığı bütün alanları kapsayan bir eylem planı hazırlanmıģ ve Türkiye tarafından da kabul edilmiģtir yılında Avrupa Konseyi Bern SözleĢmesi Komitesi ile Çevre ve Orman Bakanlığının birlikte düzenlediği Akdeniz Foku nun Korunması Hakkında Uluslararası Toplantı sırasında alınan kararlar çerçevesinde, Ulusal Strateji belirlenmiģtir. Ulusal Strateji, Türkiye çapında ulusal bir iģbirliğini öngörmektedir. Buna göre, ulusal yetkililer ile uzmanlarca belirlenen ve uygulanması gereken bir strateji olup, araģtırma, koruma ve eğitim adı altında 3 ana baģlıktan oluģmuģtur. Bakanlığın koordinatörlüğünde bütün ilgi gruplarının yer aldığı ulusal bir komite kurulmuģtur. Ulusal Fok Komitesi kararıyla, Ulusal Stratejinin uygulama çalıģmaları çerçevesinde Foça ve Bodrum/Yalıkavak ta pilot projeler yürütülmüģtür. Bu projelerle Akdeniz fokunu tehdit eden faktörler belirlenmiģ ve koruma çalıģmalarının etkinliği artırılmıģtır. Bu proje çalıģmaları sırasında Bodrum ÇavuĢadasında önemli bir fok mağarasını da içeren bir fok habitatının petrol kirliliğine maruz kaldığı görülmüģ ve mülga Çevre ve Orman Bakanlığının maddi desteğiyle Sualtı AraĢtırmaları Derneği ile birlikte temizlenerek fokların yuvalarına geri dönmeleri sağlanmıģtır. Yapılan bu temizlik faaliyeti Bakanlık tarafından belgesel bir film haline dönüģtürülmüģ ve bu belgesel film Ulusal ve Uluslararası platformda eğitim ve tanıtım çalıģmalarında kullanılmıģtır. Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı koordinasyonunda Ulusal Fok Komitesi toplantıları düzenlenmekte olup, bu güne kadar Türkiye genelinde 17 alan, önemli fok alanı olarak belirlenmiģtir.

26 Bu alanlarda çalıģmalar (eğitim, bilgilendirme, su ürünleri avcılığı ile ilgili sirkülerler vasıtası ile düzenleme, turizm aktivitelerine sınırlama vb ) sürdürülmektedir. Cenova Deklarasyonu nun (Ġmza Tarihi ve Yeri: 16 ġubat 1976, Barselona Yürürlüğe GiriĢ Tarihi: 12 ġubat 1978; Türkiye nin Ġmza Tarihi: 16/2/1976 Onay ġekli: Bakanlar Kurulu Kararı Bakanlar Kurulu Kararı Tarih No: 7/12/1980-8/2067 Resmi Gazete Tarih Sayı: 12 Haziran ) 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin YaĢama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar içerisinde Akdeniz Foku yaģama alanı olan TaĢucu sahilleri de yer almaktadır. 26

27 27

28 2.3.1 Akdeniz Fokunun Proje Kapsamında Belirlenen Mersin İl Sınırları İçerisinde Potansiyel Olarak Kullandığı Yaşam Alanları; Mersin il sınırları içerisinde yaģayan Akdeniz foku için hazırlanmakta olan bu eylem planı kapsamında; 8-10 Aralık 2012 tarihleri arasında türün kullandığı alanların tespiti amacıyla arazi çalıģmaları yapılmıģtır. Arazi çalıģması öncesinde kapsamlı literatür taramaları yapılmıģ, Sivil Toplum KuruluĢları (SAD-AFAG Bölge Temsilcisi), balıkçılar, bölge halkı, balıkçı kooperatifleri, yöre esnafı, turizmciler, iģletmeciler, daha önce fok ile karģılaģmıģ kiģiler, bölgede fok çalıģmalarında bizzat bulunmuģ yöreyi iyi bilen tekne sahibi kaptanlar, ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü ile ön görüģmeler gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan bu görüģmelerdenve arazi çalıģmalarından elde edilen bilgiler EK1.1 (a), EK1.1 (b) ve EK1.1 (c) haritalara iģlenmiģtir. Buna göre fokların sıklıkla görüldüğü alanlar ġekil de verilmiģtir. Diğer taraftan, yapılan çalıģmalar neticesinde tespit edilen istasyonların koordinatları, özellikleri ve genel görünümleri aģağıda verilmiģtir. 28 Tablo Proje Kapsamında Yapılan ÇalıĢmalarda Tespit Edilen Akdeniz Foku (Monachus monachus) Gözlem Ġstasyonları Sıra No Lokalite Adı Boğsak Adası ġahin Kayası (Bozburun) Eğribük Plajı Güvercin Adası- Barbaros Koyu SalvataĢı Koyu Foca (Fokini) Mağarası Ġlçe Nokta Koordinatları UTM ED 50 Z-36-6 X Y Biyotop Özelliği Silifke Ada Silifke Kayalık Silifke Plaj olarak kullanılıyor Silifke Kayalık Silifke Avlanma bölgesi Silifke Mağara 7 Küçük Ġnler Silifke Ġn Dana Adası Mavikent Yazlık Konutları Tisanönü (Köselelik Silifke Silifke Silifke Kayalık, Mağara Sahilkumsal Kayalıklaryar Açıklamalar Fokların dolanım ve beslenme alanı Fokların uygun dinlenmesine Foklar pek kullanmıyor. Ancak atılan balık ağlarına geliyorlar Fokların zaman zaman geldiği bir yer Küçük inler de mevcut, beslenmek için uygun Dana Adasının kuzeyinde 10 m derinliği var. Foklar için uygun yaģama ortamı Fokların dinlenmesine uygun Fokların önemli barınma ve beslenme alanı Foklar için uygun değil Dinlenme alanı olabilir

29 mevkii) Küçük kumsal Ġnsan faaliyeti var. Olta avcıları ve dalgıçlar görüldü Küçük koy Bölgede tatil köyü var 11 EĢek Adası Silifke Kayalık-yar Fokların görüldüğü yer KöpüktaĢı Koyu Büyük Mağara YeĢilovacık Kaklık Deliği Silifke Kayalıkküçük mağara Silifke Mağara Silifke Kaklık yarığı 14 Soğuksu Aydıncık Mağara Bozuklu Mevkii Muz bahçesinin altı Kızıl Liman ve Mayıs Burnu Bozyazı Mağara Bozyazı Mağara Bozyazı Mağara Yarık Bozyazı Kayalık Mağaranın batısı Bozyazı Kayalık Mağara Bozyazı Mağara 17 Lalezarkuyu Bozyazı Mağara 18 Yedidelik mağarası Anamur Mağara Yavrulama için uygun yerler Fokların kullandığı bir yaģama alanı Fokların kullandığı bir yaģama alanı Foklarının Üreme ve barınmasına uygun Fokların kullanabileceği bir habitat. Daha önce foto-kapan kurulmuģ. Foklar için uygun bir mağara olduğu tespit edildi. Ergin foklar için küçük ancak yavrular için uygun olduğu tespit edildi. Foklar için uygun olmayan bir kaya yarığı Foklar için uygun Ģartlar taģımıyor bu bölgede avlanmak için ağ da atılmıyor Ġçerisinde küçük bir kumsalın olduğu uygun yaģama ortamı Mağaranın bir bölümü göçmüģ ancak batı kısmında fokların kullanabileceği uygun yer bulunuyor. Foklarının üreme ve barınmasına uygun 29 * Yapılan arazi çalışmaları sırasında hava koşulları nedeniyle 2 lokalitede (14 ve 18. lokaliteler) dalış yapılamamış ve bu nedenle harita üzerine işaretlenmemiştir. Ancak yöre halkı, balıkçılar ve kurumlarla görüşmeler neticesinde Tablo deki lokaliteler belirlenmiştir.

30 30 * Yapılan arazi çalıģmaları sırasında hava koģulları nedeniyle 2 lokalitede (14 ve 18. lokaliteler) dalıģ yapılamamıģ ve bu nedenle harita üzerine iģaretlenmemiģtir. ġekil Mersin Ġlinde Önemli Kıyı Alanlarında YapılmıĢ Olan Arazi ÇalıĢması Sırasında Kontrol Edilen Noktalar

31 2.4 AKDENĠZ FOKUNUN KORUNMASINA YÖNELĠK YAPILAN BAZI ÇALIġMALAR VE TÜRÜ TEHDĠT EDEN FAKTÖRLER-SORUNLAR ĠLE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ Ġnsanların Akdeniz foku ile iliģkisi tarihsel olarak 15. yy kadar uzanmaktadır. 15. ve 16. Yüzyıllarda Fas ve Cezayir de fok av partileri düzenlendiği, fokların mağaralarında ateģli silahlarla katledildiği bilinmektedir. Diğer taraftan, balık ağlarına verdikleri zarar nedeni ile balıkçılar ile aralarında bir rekabet olup, balıkçılar tarafından kasıtlı olarak da öldürülebilmektedirler (Groombridge,1994). GeliĢenekolojik-çevresel yaklaģımlar neticesinde 19. yy. ortalarından itibaren bu türün de önemli bir değer olduğu ve korunması gerektiğinin farkına varılmıģtır. 31 Akdeniz fokları populasyon büyüklükleri hızla azalan canlıların baģında gelmektedir. Populasyonun azalmasını hızlandıran en büyük etken 20. Yüzyılın baģlarından itibaren özellikle derileri için öldürülmeleri olmuģtur (Roland, 1973, Gilmartin, 1987, Mace, and Balmford, 2000). Literatüre göre; 1966 yılında Akdeniz Havzası nda küçük koloni oluģturacak kadar sayıları azalmıģtır. Son yıllarda, balıkçılarla olan rekabetleri ve bunun sonucunda fokların insanlarca rahatsız edilmeleri, uzaklaģtırılmaları veya öldürülmeleri nedeni ile sayıları daha da azalmıģtır. Akdeniz fokları insanların sebep olduğu faktörlere karģı çok hassastır ve sayıları günümüzde ancak kadar kalmıģtır. Akdeniz foku korunması gereken dünyanın en nadir deniz memelisidir (IUCN, 1990). Akdeniz foku, IUCN (Uluslarası Doğa Koruma Birliği) tarafından 1949 da yapılan ilk toplantıda, Neslinin Korunması Ġçin Acil Önlem Alınması Gereken 14 memeli türünden biri olarak listelenmiģtir. Bu tür ayrıca Nesli Tehlike Altında Bulunan Türlerin Uluslararası Ticareti Konvansiyonu (CITES) listelerinde Ek I kategorisinde almaktadır. (IUCN, 1990). AĢağıda türün zamana göre değiģen IUCN Statüsü durumları listelenmiģtir. IUCN Statüsü: yılları arasında: Nesli tehlike altında olan tür (EN) yılları arasında: Nesli kritik derecede tehlike altında tür (CR) Görüldüğü gibi populasyonun durumu her geçen yıl daha kötüye gitmekte ve hızla yok olma eģiğine doğru gelinmektedir.

32 Dünyada aktüel bir tür olan ve kamuoyunun dikkatini çeken Akdeniz fokları ile ilgili çok sayıda çalıģmalar yapılmıģ ve yapılmaktadır. Bunlardan en çok göze çarpanlardan biri Dendrinos ve ark (2000) tarafından Güney Kıbrıs ta Akdeniz foklarının varlığını belirlemek amacıyla fokların yaģayabileceği öngörülen on sekiz mağara incelenmesi sonucunda iki mağaranın foklar tarafından kullanıldığı belirlenmiģtir. Böylece Güney Kıbrıs ta Akdeniz foklarının tükenmediği ortaya konmuģtur. Daha sonra, Pastor ve ark (2004) tarafından yapılmıģ çalıģmada; Moritanya da yaģayan Akdeniz foku kolonisinin genetik çeģitliliğini belirlemek amacıyla 52 bireyden alınan örnekler 42 mikrosatalit lokusu bakımından incelenmiģ, sonuçlar koloninin genetik çeģitliliğinin azaldığını ve genetik verimliliğinin düģük olduğunu göstermiģtir. Sonuçlara göre, düģük yoğunluklu ve genetik çeģitliliği düģük bir populasyon olan Moritanya Akdeniz foku populasyonunun tükenme riskinin yüksek olabileceği vurgulanmıģtır. 32 Adamantopoulou ve ark (2009) tarafından, fokların Yunanistan da Sporades Kimolos ve Karpathos Adalarında bulundukları belirtilmiģtir. Genellikle açık plajları tercih etmelerine karģın, son yıllarda insan etkisi nedeniyle su altından birden fazla giriģi olan ve içerisinde kuru alanların bulunduğu mağaralara çekildikleri vurgulanmıģtır. Türü tehdit eden faktörler habitat kaybı ve parçalanması, kasten öldürülme ve balık ağlarına takılarak ölme olarak belirtilmiģtir. Daha sonra Mo (2011) tarafından yapılan çalıģmada; Ġtalya da yaklaģık 20 yıl önce tükendiği belirtilen Akdeniz foklarının yıllarında gözlem kayıtları ile orta-batı ve kuzey-batı Ġtalya kıyılarında varlığı ortaya konulmuģtur. Diğer taraftan, bu verilerin fokların Ġtalya da ürediklerini kanıtlamadığı ve komģu ülkelerde yaģayan bireylerin bölgeden transit geçmeleri veya beslenme ve benzeri faaliyetleri için bölgeyi kullanmaları olasılığı da belirtilmiģtir. Son olarak, Scheinin ve ark (2011) tarafından, son bireyin 1958 yılında gözlendiği ve Ġsrail populasyonun tükendiği iddiaları çürütülmüģ, 2009 ve 2010 yıllarında Akdeniz fokunun Ġsrail kıyılarında tekrar gözlendiği fotoğraf ve video kayıtları ile belgelenmiģtir. Ülkemizde ise; Akdeniz foklarıyla ilgili ilk ciddi akademik çalıģmalar Dede (1994) tarafından Akdeniz Foku (Monachus monachus, Hermann 1779) nun Foça Bölgesi ndeki Dağılımı adlı çalıģma ile yapılmıģtır.sonra Karaburun Yarımadası nda Globalizasyon ve Akdeniz foku (Monachus monachus) konulu yüksek lisans tezinde Veryeri (2004), insan faaliyetlerinin çevre üzerinde her zaman dinamik bir etkisinin,

33 sürekli değiģime neden olduğunu ve bu değiģimin de genel olarak doğal alanları, habitatları olumsuz olarak etkilediğini belirtmiģtir. Her bir türün ekosistem içerisinde belirli bir rolünün olduğunu ve denizel ekosistemlerde yürütülen projelerin de gösterdiği gibi milyonlarca yıldır yaģamıģ olan bir türün yok olmasının, ekosistemde dramatik bir boģluk yaratacağına dikkat çekmiģtir. Özellikle 2004 ve 2007 yılları arasında GÜCÜ ve ekibinin Akdeniz foklarının gözlenmesi, populasyon durumları ve bulunurluklarıyla ilgili makaleleri Monachus Guardian dergisinde yer almıģ, yılları arasında Mersin ve Kıbrıs kıyılarında fokların korunmasıyla ilgili WWF destekli projeler yapılarak ulusal ve uluslararası kamuoyunun dikkati yeniden foklar üzerine çekilmiģtir. 33 Daha sonra Ok (2006) Akdeniz Foku nun (Monachus monachus, Hermann 1779) Kuzeydoğu Akdeniz deki GeçmiĢi, Bugünkü Durumu ve Geleceği- Metnin Aslı Ġngilizce isimli yüksek lisans tezinde Kuzeydoğu Akdeniz de yaģayan Akdeniz foklarının statüsü ve dağılımını araģtırmıģtır. Bu çalıģma süresince Kilikya baseninde bulunan tüm Akdeniz foku mağaraları, özellikle üreme amacıyla kullanılanlar, kontrol ve takip edilmiģtir. ÇalıĢma süresi boyunca biri ölü bulunan toplam 7 yavru tespit edilmiģtir. Yapılan gözlemler, doğumun geçmiģ çalıģmalarda Kilikya kıyıları için rapor edilen 39 mağaraya ek olarak 2 yeni mağarada daha gerçekleģtiğini göstermiģtir. AraĢtırmacıya göre; üreme mağaralarının sayısındaki artıģ türün üreme alanlarının 5 yıl içerisinde geniģlediğini göstermekte ve Kilikya kolonisinin 2005 yılı itibariyle 30 bireyden oluģtuğu tahmin edilmektedir. Ayrıca, araģtırıcı tarafından Ġskenderun Körfezi nde türün populasyon statüsü ve tür için uygun habitatların var olup olmadığı da araģtırılmıģtır. Buna göre; 7 si Akdeniz foku için uygun olmak üzere toplam 30 mağara bulunmuģtur. Veryeri (2006) doktora tezinde Karaburun Yarımadası nda bulduğu üç üreme mağarası ve 15 barınma mağarası ve kovukların fokların tercihlerini etkilediğini söylemektedir. Buna göre; fokların en fazla gözlendiği alanlar, bu üreme ve barınma amaçlı kullandıkları mağaraların, kovukların çevresidir ve bu alanlar besin kalite ve kantitesi açısından uygun olan alanlardır (Mursaloğlu 1964). Bu tez çalıģmasında, Akdeniz fokunun habitatı olan Karaburun Yarımadası kıyılarında, habitat makro biyolojik çeģitliliklerinin belirlenmesi ve canlı topluluklarının dağılım gösterdiği yaģam alanlarının sınıflandırılması amaçlanmıģtır. ÇalıĢmanın yürütüldüğü bölge, denizel ekosistemin, jeomorfolojik açıdan kıyısal alan olarak belirlenen bölgesidir. Alan çalıģmaları canlı türlerinin büyük bir kısmının yer aldığı, ıģığın en etkin olduğu, denizel ekosistemin ekolojik bölümlerinden bentik bölgeye ait supralittoral, mediolittoral, infralittoral ve pelajiğe ait epipelajik zonlarına (kıyıya yakın dip bölgesi ve karadaki

34 nemli bölgeler) denk düģen bölümlerinde yoğunlaģtırılmıģtır. Sonuçta Karaburun Yarımadası nın kuzey, kuzey-doğu kıyılarında denizel makro flora ve faunaya dahil Phycophyta, Spermatophyta, Porifera, Cnidaria, Annelida, Echiurida, Mollusca, Arthropoda, Echinodermataya, ait türler tespit edilmiģ ve bunların dağılım gösterdiği 11 farklı biyotop tipi belirlenmiģtir. Proje ekibimizden Doç. Dr. Mehmet GÖKOĞLU tarafından oluģturulmuģ bir çalıģma grubunca Antalya Körfezi nde de kapsamlı bir çalıģma yapılmıģtır. Buna göre; Akdeniz fokunun Antalya Körfezi nde Side ile Gelidonya Burnu arasındaki varlığını araģtırmıģ ve on noktada türün yaģadığını tespit etmiģlerdir. AraĢtırmacılar çalıģmaları sırasında rastladıkları 1-2 yaģında olduğunu tahmin ettikleri fokun görüntülenmesinden üç gün sonra öldürülmesinin, türün ne derece büyük bir tehdit altında olduğunun kanıtı olduğunu ifade etmektedirler (Acar ve ark 2008). Bu genç diģi bireyin su altında çekilmiģ videolarından elde edilmiģ fotoğrafları aģağıda verilmiģtir. 34 Fotoğraf Genç Bireyin DalıĢ Sırasında, Dalgıç Ekibini Yakından Ġzlemesi

35 Fotoğraf DalıĢ Sırasında Kameranın Çok Yakınına Kadar Çekinmeden Gelen Genç Bir Birey 35

36 36 Kaynak: Doç. Dr. Mehmet GÖKOĞLU. Fotoğraf Balıkçılar Tarafından, Ġçerisine Ekmek Konulup Bırakılan Sepeti Yoklamak Ġçin Gelen Genç Birey

37 37 Kaynak: Doç. Dr. Mehmet GÖKOĞLU. Fotoğraf DalıĢ Ekibinden UzaklaĢıp Giden, Orta Suda Hızla Ġlerleyen Genç Birey Son olarak, Gücü ve ark (2009) Antalya Olympos-Beydağları Milli Parkı sınırları içerisinde yer alan kıyılardaki falezler ve kayalıklarda ve yakın adacıklarda 39 adet mağarayı araģtırmıģlardır. Bu mağaralardan 8 tanesine toplam 11 fotokapan yerleģtirmiģler ve bu mağaralardan da üçünde 2 yetiģkin 2 genç bireyin fotoğrafla kimlik tespitini yapmıģlardır. Bu çalıģmalarda araģtırmacılarantalya Olympos-Beydağları Milli Parkı insan etkisinden uzakta olmasından dolayı özellikle üreme faaliyeti için uygun olduğunu ve Üçadalar, Olympos ve Adrasan ın çok sıkı korunması gerektiğini belirtmiģlerdir. Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı(Doğa Koruma ve Milli Parklar) VII. Bölge Müdürlüğü Mersin ġube Müdürlüğü, Mersin Ġl sınırları içerisinde bulunan Akdeniz foklarının korunması ve geliģtirilmesine yönelik tür koruma eylem planı hazırlanması için bu proje gerçekleģtirilmiģtir. Projenin Gerekçesi Akdeniz foku (Monachus monachus), Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayımlanan Kırmızı Listede de soyu kritik derecede tehdit altında olan tür olarak sınıflandırılmıģtır. Ekosistem içerisinde, her canlının belirgin bir yeri ve yerine getirdiği görevi vardır. Akdeniz foku, Ege ve Akdeniz kıyı ekosistemlerinin temsilcisi konumundadır. Kıyı sularında avlanan; dinlenmek, üremek ve yavrusunu büyütmek için karaya bağımlı olan bu

38 deniz memelisi, kıyılarımızda besin halkasının son halkasını oluģturmaktadır. Akdeniz foku ve benzeri geliģmiģ etçil canlılar (Örneğin; Su samuru) yaģadıkları ortamın sağlık göstergesidir. Doğal ortama zarar veren faktörlerden ve ekosistemdeki değiģikliklerden ilk önce ve en ileri düzeyde bu canlılar etkilenmektedir. Tür, kritik durumundan dolayı ülkemizin de taraf olduğu Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (BARSELONA) (Türler Dördüncü Protokolü), Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi(BERN) (Ek II) ve Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticaretine ĠliĢkin SözleĢme (CITES) ile koruma altına alınmıģtır. Ayrıca, 1380 Sayılı Su Ürünleri, 4915 Sayılı Kara Avcılığı ve 2872 Sayılı Çevre Kanunu ile de ulusal düzeyde korunmaktadır. 38 Mersin Ġli kıyıları, Akdeniz fokları açısından Türkiye kıyılarındaki önemli yaģam alanlarını barındırmaktadır. Proje alanında izleme çalıģmaları, 1994 yılından bu yana çeģitli ilgi grupları tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Ancak, Ġlin tüm kıyılarını kapsayacak, tüm birey ve yaģam envanterini ortaya çıkaracak, eğitim ve bilinçlendirmenin destekleneceği bilinçlendirme çalıģmalarını tamamlayacak etkinlikler alan bazında irdelendiğinde eksik kalındığı tespit edilmiģ olup; bu projenin hazırlanmasına gereksinim duyulmuģtur. Proje kapsamında; Mersin Ġli sınırlarında türün yaģadığı mağara ve birey sayıları belirlenmiģ, türü ve yaģam alanlarını tehdit eden faktörler ortaya konulmuģ ve tehdit unsurlarının ortadan kaldırılmasına yönelik tedbirler belirlenmiģtir, bu türün neslinin devamı için gerekli çalıģmalar yapılmıģtır. Ayrıca, halkı bilinçlendirmek için eğitimler planlamıģ ve bu eğitimlerde kullanılan materyaller türün tanınması ve korunmasında faydalı olacak bilgileri içerecek Ģekillerde oluģturulmuģtur. Akdeniz Foku Tür Koruma Eylem Planı Projesi kapsamında; gerek uluslararası yükümlülüklerimiz, gerekse ulusal mevzuatımızdan kaynaklanan sorumluluklarımız gereği; Biyolojik zenginliğimiz ve değerimiz olan Akdeniz fokunun (Monachus monachus) korunması, neslinin devamını tehdit eden faktörler ve bu faktörlerin engellenmesi için yapılması gereken çalıģmaları belirlemek üzere Mersin Ġli nde Tür Koruma Eylem Planı T.C. Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı (Doğa Koruma ve Milli Parklar) VII. Bölge Müdürlüğü Mersin ġube Müdürlüğü tarafından hazırlattırılmıģtır. Projenin Temel Hedefleri Projenin temel hedefi; Akdeniz foku (Monachus monachus) nun yaģam alanlarının korunmasını ve uzun vadede neslinin devamını sağlamak için yapılacak çalıģmalara rehberlik edecek bir tür koruma eylem planı hazırlamaktır. Türkiye çevrenin korunması ve iyileģtirilmesi çabalarında geliģmekte olan ülkeler arasında ön

39 planda yer almaktadır. Çevre Kanunu nu 1983 yılında yürürlüğe sokan Türkiye de, 1991 yılında da Çevre Bakanlığı nın kurulması ile daha etkili çalıģmalar yapılması sağlanmıģtır. Ekolojik zenginliklerini korumayı ve gelecek nesillere aktarmayı baģarabilecek olan ülkeler önümüzdeki yüzyıla daha güvenle adım atacaklardır. Bir dünya mirası olan Akdeniz foku (Monachus monachus), ülkemiz de dahil olmak üzere birkaç ülkenin kıyılarında yaģam mücadelesi vermektedir. Bir canlının soyunun tükenmesi, söz konusu türün son bireylerinin de yeryüzünden silinmesi anlamındadır. Bir canlının soyunun tükenmesi türün kaybolduğu ülke ve tüm dünya için doğal bir mirasın bir daha geri gelmemek üzere yok olmasıdır, geri dönüģümü mümkün olmayan bir kayıptır. 39 Bu nedenle proje kapsamında yapılan tüm çalıģmalar; uluslararası düzeyde, Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi (BARSELONA) (Türler Dördüncü Protokolü), Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi(BERN) ve Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticaretine ĠliĢkin SözleĢme (CITES); ulusal düzeyde ise, 1380 Sayılı Su Ürünleri, 4915 Sayılı Kara Avcılığı ve 2872 Sayılı Çevre Kanunu kapsamında gerçekleģtirilecektir. Projede Uygulanan Metot Projeye baģlamadan önce konuyla ilgili gerekli literatür çalıģmaları yapılmıģtır. Bölgede bulunan balıkçı, esnaf, dalgıç, sivil toplum kuruluģları, kooperatif, dernek ve konuyla ilgili bilimsel çalıģmalara yardımcı olmuģ kaptanlarla görüģmeler yapılmıģtır. Yine Mersin Ġli nde bulunan ve konuyla ilgili kamu, kurum ve kuruluģlarıyla görüģülmüģtür. Bu görüģmelerden ve arazi çalıģmalarında fokların bulunabileceği mağara ve kovuklar EK1.1 (a), EK1.1 (b) ve EK1.1 (c)harita üzerine iģaretlenmiģtir. Önceden belirlenen program dahilinde Akdeniz foklarının en çok bulanabileceği iki bölgede tekne ile araģtırmalar yürütülmüģtür. Bu bölgeler Boğsak Köyü YeĢilovacık ve Bozyazı Kızıl Liman hatlarıdır. Tekne sahipleri bu bölgeleri çok iyi bilen ve fokları daha önce bölgede gören ve foklarla ilgili çalıģmalara katılan balıkçılardan seçilmiģtir. AraĢtırmalar boyunca önceden belirlenen koordinatlara göre teknelerle kıyıya çok yakın seyir yapılmıģ ve kıyısal alan gözlenmiģtir. Kıyıda görülen bütün mağara ve kovuklara scuba ve serbest dalıģ yapılarak girilmeye çalıģılmıģtır. ÇalıĢmalarda suyla bağlantısı olmayan karasal mağara ve kovuklar da kontrol edilmiģtir. AraĢtırmalarda 2 adet scuba dalıģ takımından

40 yararlanılmıģ ayrıca karasal ve sualtı mağara ve kovukların kontrollerinde 2 adet sualtı feneri kullanılmıģtır. Mağaraların fotoğraf çekimlerinde Canon G 12 marka fotoğraf makinesi ve Housing den (su geçirmez kılıf) yararlanılmıģtır. ÇalıĢmalar sırasında fokların girebileceği bütün mağaraların GPS ile koordinatları alınmıģ ve mağaraların foklar açısından durumu ayrıca kaydedilmiģtir. 40 Fotoğraf Orman ve Su ĠĢleri VII. Bölge Müdürlüğü Mersin Ġli ġube Müdürü Halil KORKMAZ Ġle Makamında Yapılan GörüĢme

41 41 Fotoğraf Bölgede Balıkçılık Yapan ve GeçmiĢ Dönemlerde Fok ÇalıĢmalarınaKatılmıĢ Tecrübeli Bir Kaptan Olan Bekir BAKIR Ġle Yapılan GörüĢme Fotoğraf DalıĢ Sonrası Karasal Alanda Yapılan Ġncelemelerden Bir Görünüm

42 42 Fotoğraf Scuba DalıĢı Sırasında Üstünden ve Su Altından Görünüm (1) Fotoğraf Scuba DalıĢı Sırasında Üstünden ve Su Altından Görünüm (2)

43 Tablo Proje Kapsamında Yapılan ÇalıĢmalarda Tespit Edilen Akdeniz Foku (Monachus monachus) Gözlem Ġstasyonları ĠSTASYON ADI ĠLÇE ADI YER - MEVKĠĠ 1 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Boğsak Adası 2 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi ġahin Kayası-Bozburun AKD 3 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Eğribük Plajı ENĠ 4 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Güvercin Adası-Barbaros Koyu Z 5 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi SalvataĢı Koyu FOK LAR 6 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Foçini (Fokini) Mağarası I VE 7 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Küçük Ġnler YAġ 8 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Dana Adası AM 9 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Mavikent Yazlık Konutları Sahili A ALA NLA RI (KA RAD A VE DEN ĠZD E) ĠLE ĠLGĠLĠ ALAN KULLANICILARI, KULLANICILARIN ALANA BAĞIMLILIKLARI, KARġILIKLI FAYDA-ZARAR ĠLĠġKĠLERĠ 2.5. AKDENĠZ FOKLARI VE YAġAMA ALANLARI (KARADA VE DENĠZDE) ĠLE ĠLGĠLĠ ALAN KULLANICILARI, KULLANICILARIN ALANA BAĞIMLILIKLARI, KARġILIKLI FAYDA-ZARAR ĠLĠġKĠLERĠ 10 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Tisanönü- Köselelik Mevkii 11 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi EĢek Adası 12 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi KöpüktaĢı Koyu 13 Nolu Ġstasyon; Silifke Ġlçesi Büyük Mağara-YeĢilovacık Kaklıkdeliği 14 Nolu Ġstasyon; Aydıncık Ġlçesi Soğuksu Mevkii 15 Nolu Ġstasyon; Bozyazı Ġlçesi Bozuklu Mevkii-Muz Bahçesialtı 16 Nolu Ġstasyon; Bozyazı Ġlçesi Kızıl Liman-Mayıs Burnu-Mağara Batısı 17 Nolu Ġstasyon; Bozyazı Ġlçesi Lalezarkuyu 18 Nolu Ġstasyon; Anamur Ġlçesi Yedidelik Mağarası 43 Akdeniz fokları ve kullandıkları habitatlarla ilgili olarak göze çarpan en önemli ilgi grupları ve paydaģlar ile bunların alanla olan iliģkileri, alandan olumlu/olumsuz etkilenmeleri ve beklentilerini içeren ilgi grupları analizi tablosu aģağıda verilmiģtir. Buna göre Akdeniz fokları ile doğrudan ya da dolaylı olarak 12 adet kamu kurumu, bir adet sivil toplum kuruluģu, 5 adet akademik kurum ile yerel halk ve yazlık konut sakinlerinden oluģan ilgi grupları bulunmaktadır. Bu ilgi gruplarından balıkçılar ve balık üretme çiftlikleri türün bireyleri ile aynı bölgeyi kullanmakta olan alan kullanıcıları olup, geçim kaynakları açısından alana bağımlıdırlar.

44 Tablo Akdeniz Foku Ġlgi Grupları Analiz Tablosu Ġlgi grubu (PaydaĢ) Adı Mersin Valiliği Alanla ve Tür Ġle ĠliĢkisi Ġlin mülki idaresinden ve yasaların uygulanmasından sorumlu Alana Olumlu/ Olumsuz Etkisi Sahanın korunmasında kuruma katkı sağlar Alandan Olumlu/ Olumsuz Etkisi Sahanın korunması ilin tanıtımına katkı yapar Alandan Beklentileri Sahanın doğal kaynaklarının korunması Ġlçe Kaymakamlıkları (Silifke, Bozyazı, Aydıncık ve Anamur) Ġlçelerin mülki idaresinden sorumlu Alanın korunmasında kuruma katkı sağlar Alanın korunması sorumlu olduğu ilçenin tanıtımına katkı sağlar Sahanın kaynaklarının korunması 44 doğal Ġlçe ve Belde Belediyeleri Belediye sınırlar içinde kalan yerlerde altyapıdan sorumlu Sahanın korunmasında idareye katkı sağlar Sahanın korunması ilçe tanıtımına katkısı yapar Sahanın kaynaklarının korunması doğal Adana Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonu ve Adana Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Bölgedeki doğal ve arkeolojik sit alanlarından sorumlu Sahanın korunması asli görevleri arasındadır Alanın korunması kurumsal idari iģlevini yerine getirmiģ olur Sahanın kaynaklarının korunması doğal Orman ve Su ĠĢleri Mersin ġube Müdürlüğü Ġlçe Orman ĠĢletme Müdürlükleri Ġlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü Türün korunmasından sorumlu Kıyı kenar çizgisine kadar yer alan ormanların iģletilmesinden ve korunmasından sorumlu. Bölgedeki su ürünleri faaliyetlerinden sorumlu Bölgedeki yapılaģmalardan ve kontrolünden sorumlu Sahanın daha iyi korunması ve yönetilmesi Sahanın korunmasında en önemli desteği sağlar Balıkçılıkla ilgili düzenlemeler ve kontrolü türün korunmasına katkı sağlar YasadıĢı yapılaģmanın kontrolü ve engellenmesi tehditleri azaltır Türün yeterince korunması Ġleride yapılabilecek yönetim planı faaliyetleri ormancılık faaliyetlerini kısıtlayabilir Sahanın kontrolü iģ yüklerini arttırabilir Bölgenin kontrolü iģlerini zorlaģtırabilir. Sahanın doğal kaynaklarının korunması Sahanın doğal kaynaklarının korunması ve iģletilmesi Sahanın doğal kaynaklarının sürdürülebilir iģletilmesi ve korunması Kıyıların korunması