ABD NİN GÜNEY KAFKASYA POLİTİKASI ( )

Transkript

1 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI ABD NİN GÜNEY KAFKASYA POLİTİKASI ( ) Yüksek Lisans Tezi Elnur Jamilli Ankara

2 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI ABD NİN GÜNEY KAFKASYA POLİTİKASI ( ) Yüksek Lisans Tezi Elnur Jamilli TEZ DANIŞMANI Prof.Dr. Hasan Köni 167

3 Ankara

4 İÇİNDEKİLER Giriş...1 I. BÖLÜM Güney Kafkasya da Devletlerin Jeostrateji ve Ekonomi Uğruna Rekabeti A. Kafkasya Stratejisi Üzerine...4 B. ABD nin Güney Kafkasya Politikası...8 C. Rusya ve Güney Kafkasya...13 D. Türkiye ve Güney Kafkasya...16 E. İran ve Güney Kafkasya...21 F. Çin Halk Cumhuriyeti ve Güney Kafkasya...23 II. BÖLÜM AZERBAYCAN -AMERİKA İLİŞKİLERİ( ) A. Genel Deyerlendirme...26 B. Azerbaycan -Türkiye İlişkileri...27 C. Azerbaycan Rusya İlişkileri...30 D. Azerbaycan İran İlişkileri...33 E. Azerbaycan-Avrupa İlişkileri İngiltere Azerbaycan-Fransa Azerbaycan- Almanya İlişkileri...38 F. Azerbaycan-ABD İlişkileri ABD- Azerbaycan İlişkilerinin Tarihi

5 2- Ayaz Mütallibov Döneminde Azerbaycan-ABD İlişkileri Ebülfez Elçibey Dönemi Azerbaycan ABD İlişkileri Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası ve ABD Azerbaycan la ABD Arasında Ticari ve Ekonomik İlişkiler: Petrol Anlaşmaları ve Boru Hatları Projeleri...62 A. Ekonomik İlişkiler...62 B. Petrol ve Doüal Gaz Boru Hatları Projeleri Bakü Tiflis Ceyhan Petrol Boru Hattı Bakü Supsa Petrol Boru Hattı Bakü Novorossiysk Petrol Boru Hattı Bakü Tiflis Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı...72 C. Hazar Denizi Statüsü ve ABD...73 D. Dağlık Karabağ Sorunu AGİT ve ABD nin Tutumu...78 III. BÖLÜM Gürcistan ABD İlişkileri( ) A. Genel Değerlendirme...90 B. Genel olarak Gürcistan-Rusya ilişkileri C. Genel Olarak Gürcistan Türkiye İlişkileri...94 D.Gürcistan AB İlişkileri E. Zviad Gamsahurdia Dönemi Gürcistan ın ABD yle Olan İlişkileri...98 F. Eduard Şeverdnadze Dönemi Gürcistan ın Dış Politikası ve ABD le Olan İlişkileri Şeverdnadze Dış Politikasında Rusya

6 2-Şeverdnadze Dış Politikasında Dost Türkiye Anlamı Gürcistan ın Komşu Devletler Olan Azerbaycan ve Ermenistan la İlişkileri Ermenistan Azerbaycan Şeverdnadze Yönetiminin ABD yle Olan İlişkileri ABD Gürcistan Ekonomik ve Ticari İlişkileri G. Abhaziya Sorunu ve Çözüm Yolları H. Acaristan Problemi İ. Güney Osetya Problemi IV. BÖLÜM Ermenistan ABD İlişkileri( ) A.1. Sovyetlerin Çöküşü ve Ermenistan ın Bağımsızlığını İlan Etmesi A.2. Ermenistan Rusya İlişkileri..128 A.3. Ermenistan Türkiye İlişkileri A.4. Ermenistan İran İlişkileri A.5. Ermenistan ABD İlişkilerinin Tarihi B.1. L. T. Petrosyan Döneminde Ermenistan ın Dış Politikası B.2. Petrosyan Dış PolitikasındaTürkiye B.3. Petrosyan Dış Politikasında Rusya..138 B.4. Petrosyan Dış Politikasında İran

7 C. Robert Koçaryan Döneminde Ermenistan Dış Politikası C.1. Rusya İle Olan İlişkiler C.2. Koçaryan Dönemi Ermenistan-İran İlişkileri C.3. Koçaryan Dönemi Ermenistan-Türkiye İlişkileri D. Petrosyan ve Koçaryan İktidarlarının ABD yle Olan İlşkileri E. Ermenistan ın İç Ve Dış Politikasında Dağlık Karabağ F. Ermenistan ın Dış Politikasında Terör ve Soykırım F.1. Terör F.2. Soykırım SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET SUMMARY KISALTMALAR AB ABD AGİT : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı 172

8 AGİK AHC AIOC AK AKP AMİP AMOCO BDT BM BMDHS BP DKÖB ECHO ECO ECU EUH GIOC İİC İKÖ KEİ KGB :Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Komisyonu : Azerbaycan Halk Cephesi : Azerbaijan International Operating Company : Avrupa Komisyonu : Adalet ve Kalkınma Partisi : Azerbaycan Milli İstiklal Partisi : American Oil Company : Bağımsız Devler Topluluğu : Birleşmiş Milletler : Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi : British Petroleum : Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi : European Commission Host Organization : Economic Cooperation Organization : European Currency Unit : Ermeni Ulusal Harekatı : Georgian International Oil Corporation : İran İslam Cumhuriyeti : İslam Konferansı Örgütü : Karadeniz Ekonomik İşbirliği : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet Güvenlik Komitesi) KİP NATO RF : Kafkas İstikrar Paktı : North Atlantic Treaty Organization : Rusya Federasyonu 173

9 SOCAR SSCB : State Oil Company of Azerbaijan Republic : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği TACIS : Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States TPAO USCR : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı : United States Committee for Refugees 174

10 GİRİŞ 1991 yılında SSCB nin tarih sahnesinden silinmesinin ardından dünya yeni bir yapılanmaya gitti. Eski SSCB mekanında Asya ve Doğu Avrupa da yeni bağımsız devletler oluşmaya başladı. SSCB nin dağılmasının ardından onun iki jeostratejik bölgesi olan Baltık ve Kafkasya ülkeleri hızlı bir şekilde bağımsızlığa ve Rusya dan koparak Batıya entegre yoluna girmiştir. Ama Rusya nın kendisini SSCB varisi sayması ve çabuk toparlanması Kafkasya nı kuzeyinin bağımsız olmasını engelledi. Rusya Kuzey Kafkasya daki bağımsızlık hareketlerini tam kontrolü altına ala bildi. Bu başarı Güney Kafkasya da verimli olamadı. Güney Kafkasya da üç bağımsız devlet Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri oluştu. Yenice bağımsızlığını kazanan bu üç devletten ikisinin Azerbaycan ve Gürcistan ın dış politikası daha çok ABD ve Avrupa yönlü olmasıyla seçildi. Ermenistan ınsa kendine özgür bir dış politikası olmadı ve Rusya nın etkisinde kendi bağımsızlığını sürdürmeyi kararlaştırdı. Ama zaman-zaman Ermenistan Rusya nın etkisini azaltmaya ve ABD yanlı politikalar da izlemiştir. Güney Kafkasya nın bu üç ülkesinin dış politikasının ilginç tarafları vardır. Bu üç ülkenin dış politikasının ilginçliğini bölgedeki süper devletlerin rekabet ile de bağlaya biliriz. Bölge üzerinde en güçlü rekabet ABD ve Rusya arasında sürmektedir. Rusya nın bölgeye yönelik politikası az da olsa her kese malumdur. Rus üst yöneticileri Kafkasya ya eski Politbüro yöneticilerinden farklı bir politika yürütmüyorlar. Rusya Güney Kafkasya yı halen kendi toprağı olarak görüyor ve gerçeklerle barışmak istemiyor. Rusya nın bu tutumu Kafkasya da olumlu karşılanmıyor ve artan Rus baskılarını önlemek için yenice bağımsız olmuş bu cumhuriyetler ABD ve Avrupa ile işbirliğine gitmek zorunda kalmışlardır. İlk başlarda bu cumhuriyetlerle Avrupa ve ABD arasında işbirliği Türkiye aracılığıyla sağlanmıştır. Çünkü Türkiye SSCB dağıldıktan sonra da bu bölgede batının güvenilir bir 175

11 müttefiki olarak kalmıştır. Diğer yandan Güney Kafkasya nın bu üç ülkesinin Türkiye ile sınırının bulunması Türkiye nin bu bölgeye etkisinin güçlü olmasına neden olmuştur. Türkiye bu bölgede etkisini ilk başlarda Azerbaycan ile ilişkilerinden başlasa da sonradan Gürcistan ile de sıkı işbirliğine gitmiştir. Bölgenin yalnız bir ülkesinde Ermenistan da Türkiye etkisinin olmadığını görüyoruz. Bununda bir çok nedenleri vardır. Bu nedenleri aşağıdaki gibi şöyle sıralaya biliriz. 1. Ermenistan Dış Politikasında Soykırımın öne çekilmesi, 2. Ermenistan tarafından Türkiye nin topraklarına sahip olma iddiası, 3. PKK terörist örgütüne destek, 4. Dağlık Karabağ savaşı nedeniyle Azerbaycan topraklarının Ermenilerce işgal olunması. Türkiye den farklı olarak İran Ermenistan ile iyi ilişkide olan bölgenin en büyük Müslüman ülkesidir. İran ın Ermenistan la iyi ilişkiler kurmasına neden onun bölgeden dışlanması olmuştur. Çünkü İran içerisinde yaşayan 30 milyon Azerbaycan Türkü nedeniyle bağımsız Azerbaycan ı kendisi için bir tehdit olarak algılamış ve Azerbaycan a karşı işğalcılık politikası yürüten Ermenistan la sıkı ilişkilere gitmiştir. Yukarıda söylediğim bu ülkelerin Güney Kafkasya ülkeleri ile ilişkilerini tezimin içerisinde yeterince araştırmaya çalışmışım. Bu bölgede komşu olmasa da en etkili güç sayılan ABD nin bu bölgeye yönelik politikası çok az araştırılmış ve bu bölgeyle ABD nin ilişkilerinin hangi durumda olduğu hepimize belli değildir. Bu yüzden bir Güney Kafkasyalı olarak ABD nin bu ülkelerle olan ilişkilerini ABD nin Güney Kafkasya Politikası ( ) Yüksek Lisans tezi olarak araştırmaya çalıştım. 176

12 Konu çok büyük olduğu için içeriği de bir o kadar geniştir. Söz konusu araştırmamı dört bölüme ayırarak çalışmayı daha doğru buldum. 1. Güney Kafkasya da Devletlerin Jeostrateji ve Ekonomi Üzerine Rekabeti, 2. ABD Azerbaycan İlişkileri , 3. ABD Gürcistan İlişkileri , 4. ABD- Ermenistan İlişkileri Araştırmam içeriğin genişliği nedeniyle uzun bir devri tahminen 1 yıllık bir süreyi kapsamıştır. Araştırmamı iki ülkede Türkiye ve Azerbaycan da yürüttüm. Ayrıca Türk, Rus, İngiliz ve Azerbaycan dilindeki kaynakları kullandım. Bölüm I Güney Kafkasya da Devletlerin Jeostrateji ve Ekonomi Uğruna Rekabeti A. KAFKASYA STRATEJİSİ ÜZERİNE 177

13 Kafkasya, Karadeniz i Hazar Denizi nden ayıran kıstağı baştan başa kapsayan ve kuzeyde Maniç Oluğu na kadar uzanan ve km 2 yi aşan bir yüzölçümüne sahip toprakları içerir. Güneyde Türkiye ve İran, kuzeyde Rusya Federasyonu vardır 1. Dünyanın çatısı olarak görülen Kafkasya, bu değimi sadece coğrafi değil, aynı zamanda ekonomik, politik stratejik nedenlerle de hak etmiştir. Soğuk savaşın sona ermesinden bu yana yaşanan gelişmeler Avrasya coğrafyasında iktidarın ve dünya barışının Kafkasya da atılacak adımlarla mümkün olacağını kanıtlamıştır. Kafkasya da bağımsız Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan ın yanı sıra Rusya sınırları içerisinde bulunan Adigey, Karaçay Çerkez, Kuzey Osetya, Çeçenistan, Dağıstan, İnguşetya ve Kabarday Balkar Özerk Cumhuriyetleri de var. Kafkasya, hem kendisi zengin bir petrol havzasıdır, hem de Basra körfezini kontrol eden stratejik bir mevkie sahiptir. Kafkaslar: Rusya-Akdeniz, Rusya - Afrika, Rusya Ortadoğu yolları üzerinde tek geçit yeri olması, kuzey güney yönünün boğum noktasında bulunması nedeniyle, bu coğrafi konumdan kaynaklanan jeopolitik bir değer taşımaktadır. İki kutuplu dünyada Kafkasya tümü ile Rusya nın egemenlik alanında kalıyordu. Pax Sovyetika adı altında Sovyetler Birliğinin dünyanın üçte birine getirdiği barış düzeni bu bölgede geçerliydi. Bu nedenle diğer emperyalist ülkeler Kafkasya ya ne gire biliyordu nede bölgenin diğer ülkeleri kendi çıkarları doğrultusunda bir düzen kurabiliyordu 2. Kafkasya daki tüm problemlerin temelinde bölgenin pek çok ülkeye bölünmüş olması değil tam tersi, daha öncede olduğu gibi 1990 lı yıllarda bölgenin Rusya gibi bir egemen ülkenin tiranlığı altında yaşamaya mecbur edilmesi yatmaktadır. Kafkas milletlerinin birbiri ile uzlaşma sağlamasının rolü, taraflar arasında bir al ver dengesinin kurulmasına bağlıdır. Aksi halda bölgenin ekonomi bakımından geri kalmışlığı ve ticari dezavantajı sürecektir. Bu nedenle Kafkasya daki istikrarlı istikrarsızlığı aşmak gerekmektedir. Kafkasya da arzu olunan 1 Ramazan ÖZEY Kafkasya ve Kafkas Ülkeleri, Avrasya Etütleri, TİKA yayınları, Sayı 17, İlkbahar Yaz, 2000, S ÇEÇEN,A. Kuzey Kafkasya ve Çeçenistan, SAD (der), 2000/2. S

14 gelişmenin başlatılabilmesi için, Kafkasya ile komşu olan ülkeler arasındaki mevcut işbirliğinin artırılması ve bir ortak anlayışın oluşması gerekmektedir. Kafkasya da Türkiye nin faaliyetleri Rusya ve İran ın baskıları tarihi gerçeklerle dengelenmektedir. Tüm bunlar Transkafkasya ülkelerine sınırlı bir bağımsızlık ve batılı güçlerin bölgeye girebilme imkanı sağlamaktadır 3. Güney Kafkasya da takip ettiği yanlış politikalar nedeniyle Rusya ya karşı bölge halklarında bir tepki yaranmıştır. Abhaz-Gürcü ve Azerbaycan-Ermenistan savaşında taraf olan Rusya bölgede bulundurduğu ve bulundurmak istediği üsler yüzünden de bölge halkları arasında büyük bir huzursuzluk oluşturuyor. Rusya nın bu tür politikalarından en çok rahatsız olan ülkelerin önünde Azerbaycan durmaktadır. Azerbaycan Dağlık Karabağ Savaşında Ermenilerin işgal ettiği Azerbaycan topraklarının arkasında Rusya nın olduğu kanaatindedir. Azerbaycan ayrıca arazisinde hiçbir Rusya üssü bulundurmayan Kafkasya ülkesidir. Rusya ya karşı oluşan bu olaylar Washington yönetiminin bölgede aktifleşmesini sağlayan esas unsur olmuştur. Ama ABD nin bu girişimleri Rusya nın karşı adımlar atmasıyla sonuçlanmıştır. Rusya Kafkasya da artan anti Rusya ve ABD ye sempati yolundaki girişimleri önlemeye çalışmıştır. Bu nedenle de 1999 yılının Kasım ayında Aliyev, Şeverdnadze ve Koçaryan ı Moskova ya davet ederek ABD ye Kafkasya da hale etkin güç olduğu mesajını vermeye çalışmıştır 4. Ama 2001 yılının 11 Eylülünde New York ve Washington a yönelik terör saldırılarının olması dünyanın da siyasi düzenini büyük ölçüde etkilemiş ve bir çok bölgelerde yeniden yapılanmaya gidilmiştir. Bu yeni oluşumun, dünya düzenindeki Amerikan etkisini artıracağı ve yeni hegemonya ilişkileri kuracağını da dikkate almak gerekmektedir. Uluslararası sistem üzerinde bu kadar etkili olan 11 Eylülün Kafkasya daki yapılanmaya da tesir etmesi kaçınılmazdır. 11 Eylül sonrası ortaya çıkan ikili yapıda Güney Kafkasya devletleri olan Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan tahmin edileceği gibi sulh alanında yer almak isteyeceklerdir. Kafkasya nın ötesinde olan bölge ülkeleri Türkiye, İran ve Rusya nın 3 KURBANOV, E. Azerbaycan ın Güvenlik Kaygıları: Dağlık Karabağ Üzerinde Ermenistan la Çatışma ve Diğer Ülke İçi Anlaşılmazlıklar, Avrasya Etütleri, TİKA yayınları, Sayı 4, Kış 1996/97, S Cumhuriyet, 25 Ocak

15 bu tercihe hiç bir itirazı bulunmayacak. Bu ülkelerden ikisi İran ve Rusya Kafkasya da hiçbir zaman güvenlik ve istikrarın olmasını istememektedirler. Türkiye yse tarihi, dini, dili ve kültürel benzerlikleri olan Kafkasya da istikrarın yerleşmesini istemektedir 5. Kafkasya ve yakın bölgesi açısından daha dikkatli bir bakış ile 11 Eylül Türkiye, Rusya ve İran arasında yakın ilişki ve karşılıklı bağımlılığı artıracak bir ortam da oluşturmuştur. Eğer 11 Eylül sonrası Gürcistan a getirilmiş Amerikan askerleri eski bölünmeleri ortadan kaldırır ve ortaya çıkan problemleri çözmeye çalışırsa bölgede güvenlikten konuşa biliriz. Bu yalnızca Amerikan askeri güçlerine bağlı bir işte değil. Yerli yönetimlerin de çabalarını gerektirmektedir. Bu yüzden de hale 11 Eylülden önce Azerbaycan ve Gürcistan NATO ile yakınlaşma girişimlerinde bulunmuş bununla da Rusya nın bölgedeki askeri varlığını dengelemeye çalışmışlardır. Bu bağlamda batıyla her yönden bütünleşmek eğiliminde olan Azerbaycan, önce Ermeni saldırısına uğramış ve bir kısım toprakları işgal edilmiş içeride darbeler ve darbe girişimleri yenilenerek, işgalle beraber iç savaş ortamına sürüklenmek istenmiştir; Gürcistan sıkıntılı bir iç savaş yaşamıştır. 26 Mayıs 1995 te, Beyaz Rusya da Yeltsin başkanlığında ve daha sonra yapılan toplantılarda Bağımsız Devletler Topluluğu müşterek bir savunma anlaşmasına zorlamıştır. Amaç ise RF nun cumhuriyetlerde güç bulundurması ve işgali için hukuki kılıfın hazırlanmasıdır 6. Diğer yandan Kafkasya nın jeostratejik önemi dışında zengin enerji kaynaklarına sahip olması bu bölgede büyük devletlerin rekabetine hız vermektedir. Özellikle Hazar enerji kaynaklarının işletilmesi ve dünya piyasalarına çıkartılması üzerinde Avrupa ve ABD bölgede çıkarlarının üst üste düşmesi nedeniyle İran ve Rusya yla büyük bir rekabet içerisindedir. Rusya içinde bulunduğu ekonomik şartlara ve Kremlindeki güç çekişmelerine rağmen bölgedeki etkinlik siyasetinden vazgeçmedi. Yalnızca büyük Rus petrol firmaları bölgedeki bütün konsorsiyumlarda yer SEVİNÇ, T. Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye, SAD (der), Sayı 2, Şubat 2000, Ankara, S

16 almakla kalmadı, aynı zamanda Rusya aktif olarak kendi ulaştırma önerileriyle ortaya çıktı 7. İran ilk önce taşınacak olan Hazar petrollerinin kendi arazisinden geçmesini istese de sonradan bunun çok zayıf bir ihtimal olduğunu görerek ABD Azerbaycan Türkiye Gürcistan ın önerdiği Bakü Tiflis Ceyhan hattına karşı Rusya nın önerdiği Bakü Novorossiysk hattını savunmuştur. Yukarıda Kafkasya üzerinde giden oyunlara kısada olsa değindik. Ama Kafkasya nın büyük bir kısmını oluşturan Güney Kafkasya ve onun üzerine büyük devletlerce oynanan iyi ve kötü oyunların Güney Kafkasya politikasına aşağıda ayrılıklı olarak dokunacağız. B. ABD nin Güney Kafkasya Politikası Sovyet İmparatorluğunun çöküşünü ardından Güney Kafkasya da eski SSCB üyesi olmuş üç cumhuriyet Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan bağımsızlıklarını kazandılar. Eski SSCB mekanında oluşan bu bağımsız devletlerin varlığı ABD nin dış politikasında yeni bir yol açmış oldu yılına kadar bu bölgeyi kendisi için bir tehdit olarak algılayan ABD artık burayı kendi nüfus alanına salmayın planlarını çizmeye başlamıştır. Kafkasya nın jeostratejik önemi, Büyük İpek Yolunun merkez noktasında bulunması, Uzak Doğu, Orta Asya nı Avrupa yla birleştirecek ticari yolların geçtiği arazide olması ve doğal enerji kaynaklarına sahip olması, ABD nin bölgeye girişiminin esas nedenleriydi. Özellikle de Hazar denizi petrollerinin dünya pazarına sürülmesi yolunda ABD, Almanya ve Rusya arasında ciddi bir rekabet yaşanmaktadır. Washington bölgede etkinliğini artırmak için bu arazide giden etnik çatışmalara Rusya dan farklı olarak çözüm arayışı içindedir. Ama Washington un bu çözüm arayışlarına çoğu zaman kendi senatosunda büyük engeller oluşturulmaktadır. ABD Güney Kafkasya daki Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki savaşı çözmeye çalışsa da kongrenin 24 7 SEZGİN, M. N, Güney Kafkasya da Ulaştırma ve Jeostrateji, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı 25, Mayıs 2002, S

17 Ekim 1992 yılında Azerbaycan a karşı ekonomik Ambargonun uygulanmasını öngören 907. ek maddenin kabulü ABD nin çabalarını çok kötü yönde etkilemiş oldu. Söz konusu 907. ek madde Azerbaycan dışında olan tüm eski SSCB ülkelerine Özgürlüğü Destekleme Kanunu (Freedom Support Act) çerçevesinde ABD devleti tarafından mali yardımı öngörüyordu 8. Ermeni lobisinin baskısıyla kongrenin bu tür karar alması neyinki Dağlık Karabağ savaşında ABD nin girişimlerini hiçe indirmiş oldu, hatta Hazar petrollerinin işletilmesinde de ABD nin kollarını bağlanmış duruma getirdi. Bu yüzden ABD Hazar petrollerini işletmek için 1992 yılında oluşturulmuş konsorsiyumun başkanlığını İngiltere şirketi olan BP ye bırakmak zorunda kaldı. ABD nin Güney Kafkasya daki ilk başarısızlıkları bu olmadı. Ermenistan ın bağımsızlığını kazandıktan sonra yeniden tamamen Rusya nın etkisine girmesi ve Gürcistan da başlatılan Rusya nın Kafkasya dan çıkarılmasına karşı düşüncelerin desteklenmemesi ABD nin başarısızlık politikasının devamı da saya biliriz. Genel olarak baktığımızda 1994 yılı Azerbaycan da petrol anlaşmaları imzalanana kadar ABD bölgede çok zayıf bir konumdaydı. ABD nin bu tür konumunun olmasının esas iki nedeni vardı. Birincisi ABD nin Kafkasya yı hale de Rusya nın arka bahçesi olarak tanıması ve Rusya yla karşılaşmamak için uzaktan yürütülen etkisiz politikalar. İkincisiyse her üç Cumhuriyet yönetiminin Rusya yönlü politikalar izlemesi. Bu Cumhuriyetlerden Ermenistan her zaman olduğu gibi Rusya nın uydusu olarak kalmakta devam etmeye üstünlük vermiş, Azerbaycan ve Gürcistan sa ABD ve Avrupa nın yeterli siyasi desteğini alamadıkları için mecburi olarak Rusya yönlü politikalar izlemiştir yılında petrol anlaşmalarının imzalanmasıyla ABD nin Güney Kafkasya politikasında yeni bir canlanma yarandı. ABD bu bölgede işletilmesi öngörülen tüm enerji kaynaklarında öncülüğünü oluşturmak ve onu korumak için girişimlerini hızlandırmıştır. Bu nedenle de bölgede AB, Rusya ve Çin in etki 8 CEFERSOY, N. Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası (Haziran 1992 Haziran 1993), ASAM yayınları, Ankara 2001, S

18 alanlarını daraltmaya çalışmıştır 9. Süper güç olma peşinde ilerlemek isteyen ABD nin Güney Kafkasya daki olayları da denetiminde tutması şarttır. Artık ABD bu amacını gerçekleştirmek için hem siyasi hem de ekonomik girişimlerini önemli ölçüde geliştirmiştir. ABD nin bölgeye yönelik politikasını aşağıdaki tarzda özetleye biliriz. Bölgeye yönelik yatırım yapan ABD şirketlerine destek sağlanması, bu şirketlerin garanti altına alınması için bölgede siyasi ve ekonomik istikrarı sağlamak. İran ın bölge dışı tutulması için bölge ülkeleriyle birlikte İran a baskı oluşturmak. Rusya nın da İran gibi bölgeden dışlanmasını sağlamak amacıyla her üç Cumhuriyetle beraber hareket etmek ve onların Rusya ya bağlı olduğu ekonomik ilişkileri kurmak için karşılıksız mali yardımda bulunmak Böylece orta doğudan sonra ikinci stratejik ve zengin enerji kaynakları olan Kafkas lar da tek başına başat güç olmak ABD nin Kafkasya dan Rusya ve diğer rakiplerini dışlamak politikası enerji kaynaklarının işletilmesiyle sınırlı kalmamıştır. Washington yönetimi işletilecek petrolün hangi ülke vasıtasıyla dünya piyasalarına çıkmasına da büyük önem vermiştir. Bu yüzden Washington la Moskova arasında büyük bir çekişme yaşanmıştır. Washington yönetimi petrol boru hattının Rusya arazisinden geçmekle dünya piyasalarına çıkmasını desteklemiş, Rusya da en uygun projenin Bakü Novorossiyisk projesi olduğunu savunmuştur. Rusya nın bu girişimlerini tek başına değil ABD tarafından ekonomik ambargolar uygulanan İran la beraber yürütmektedir 10. Rusya nın bu girişimleri sonuçsuz kaldığı için bölgedeki güvensizlik yeniden hız kazanmaya başlamıştır. Rusya Azerbaycan ve Gürcistan ı Çeçen savaşçılarına her türlü yardımlar etmekte suçlamağa başladı. Olayların gelişimi ve Ermenistan ın tamamen Rusya etkisine girdiğini gören ABD bu arazide yalnızca Rusya nın var olmadığını göstermeye çalıştı. Washington kendi çıkarlarında Azerbaycan ve Ermeni liderlerinin barış için tavize 9 ONAY, Y. Hazar Enerji Kaynaklarının jeopolitik ve jeoekonomik Dinamikleri, Avrasya Etütleri, TİKA yayınları, Sayı 23, Yaz Sonbahar 2002, S NESIROV, E. Azerbaycan ABD İlişkileri ( ), Kanun yayınları, Bakü 1998, S

19 zorlamıştı. İstanbul daki AGİT toplantısında ABD yönetimi her iki lideri barış için toprak değişimini de içeren bir öneri sunmuştur. Karabağ sorunun çözümü için bu adımlar atılırken Ermenistan da radikal milliyetçi kişilerle ilişkisi olan Unanyan Ermenistan parlamentosuna bir saldırı düzenlenmiş, Başbakan Sarkisyan ve Meclis Başkanı Demirciyan ın da aralarında bulunduğu 9 kişi öldürülmüştür. Böylece ABD nin bölge güvenliğini sağlamak için yaptığı diplomasi atağı başarısız olmuştur. ABD nin Gürcistan a yönelik politikası da diğer iki ülkeden farklı olmamıştır. Gürcistan içinde yaşanan etnik çatışmaları çözmek ve güvenliği oluşturmak yolundaki girişimlerde sonuçsuz kalmıştır. Bu durum yeni ABD nin bölgede istediği şeyleri olamaması durumu 2001 yılının 11 Eylülüne kadar devam etmiştir. 11 Eylül olaylarının ardından dünyadaki siyasi yapılanmanın değiştiği gibi, ABD nin de Orta Doğu, Orta Asya ve Kafkasya politikası da büyük ölçüde değişmiş duruma geldi. ABD Çeçenistan sınırında yer alan Panki Vadisinde El Kaide militanlarının bulunduğu iddiasına dayanarak Gürcistan ın kuzey doğusuna 200 Amerikan askeri eğitmeni ve 65 milyon dolarlık askeri yardımda bulunmuştur. Bu rakam Gürcistan ın yıllık savunma harcamalarının 3 katından daha çoktur 11. ABD nin Afganistan merkezli bu antiterör harekatı, Orta Asya kadar Kafkasya yı da etkiledi. Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye, son olarak bölgedeki terörist örgütlerle organize suçlara karşı mücadeleyi ve Bakü Tiflis Ceyhan petrol boru hattı başta olmakla bölgeden geçecek tüm enerji hatlarının güvenliğini öngören bir anlaşmayı yaşama geçirdiler. Söz konusu anlaşma, 2001 yılının Ekim ayının ortalarında Türkiye tarafından gündeme getirildi. ABD yönetimi aynı zamanda Azerbaycan la olan ilişkilerinin önünde büyük bir engel olan 907. ek maddenin yürürlükten kalkmasını da sağlamaya çalıştı. Bush yönetimi bu amaçla Amerikan Kongresine bir mektupla müracaat ederek kararın durdurulma yetkisinin Cumhurbaşkanına verilmesini istedi. 14 Ekim 2001 de Senato, 14 Kasım 2001 de Kongrenin iki kanadı arasındaki uzlaşma komisyonu 10 Aralık 2001 de ise temsilciler Meclisi 2002 yılı sonuna kadar 907 sayılı ek maddenin uygulanmasının durdurulması konusunda ABD Başkanına yetki verilmesine ilişkin kararı onaylamıştır 12. Kongrenin verdiği kararın ardından Bakü nü ziyaret eden ABD Savunma Bakanı Donald Ramsfeld gelişmelerden memnun olduğunu ve bu kararın yürürlüğünün durdurulmasının ABD nin Azerbaycan a askeri yardım 11 SEZGİN, M. N. Kafkasya da Büyük Rekabet, Radikal, 8 Ekim, ASLANLI, A. ABD de Adaletsizliğe Verilen Ara 907 Sayılı Ek Maddenin Uygulanmasının Durdurulması, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı 21, Ocak 2002, S

20 yapmasına olanak sağlayacağını bildirmiştir 13. Kafkasya nın ABD nüfus alanına girmesiyle bölgeden dışlanacak ve her tarafı Amerikan üsleriyle sarılacak olan diğer bir ülkeyse İran dır. İran ın Kafkasya daki konumu Rusya nın konumundan daha kötü durumdadır. Rusya dan farklı olarak İran ın hiç bir Kafkasya ülkesinde üssü bulunmuyor ve en sıkı ilişkide bulunduğu ülkeyse Ermenistan dır. Kısaca olarak yukarıda söylediklerimizi böyle sonuçlandıra biliriz. Bill Clinton yönetimindeki ABD olaylara daha çok karışmamayı ve dış politikada rakipleriyle yüz-yüze gelmemeyi tercih etmiş ve bu da ABD nin Orta Doğu başta olmakla Kafkaslar ve Orta Asya da nüfusunu yeterli seviyeye getirememiştir. C. Bush un iktidarlığıyla ABD artık tek kutuplu dünyada tek süper gücün kendisi olduğunu kanıtlamaya başlamış ve buna da büyük ölçüde sahip olmuştur. C. Rusya ve Güney Kafkasya Rusların Kafkasya ya girişi 1801 yılında Gürcistan ı işgaliyle başlamıştır. Bu işgaller 1830 yılında Rusya nın Kafkasya yı tam olarak işgaliyle sonuçlanmıştır. Ama Çarlık Rusya sının 1917 yılında çöküşünden sonra Güney Kafkasya kısa bir süre içinde bağımsız kaldı. Ardından Rusya da kurulmuş olan Bolşevik Yönetimi bu bölgeye ele geçirmek için savaşlara başladı ve istediği Güney Kafkasya yı yeniden işgal ede bildi. Rusya nın Güney Kafkasya daki tek başına hegemonyası 1990 lı yılların başlangıcına kadar sürdü. SSCB nin çöküşü bu bölgenin de bağımsızlığına yol açtı. Ama Rusya yine de bu araziyi tekelinden çıkmasını istemiyor. Rusya nın Kafkasya daki çıkarlarından kolay kolay vazgeçmek istememesi doğaldır. Ancak SSCB İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Rusya nın kendi Federasyonu içindeki özerk cumhuriyetlere uyguladığı baskı politikaları artık resmen

21 bağımsız ulus devletler olan Azerbaycan ve Gürcistan a yönelik açık emperyalist politikaları kabul edilmezdir. Rusya iki yüzyıldan beri egemen olduğu Kafkasya da en azından hukuki olarak, kendisiyle eşit birimlerin varlıklarını her şeyden önce ruh hali olarak benimsememiş gözükmektedir 14. Moskova nın Güney Kafkasya politikası, bölgede varolan istikrarsızlığı kendi çıkarları için kullanmak olarak değerlendirile bilir. Rusya Gürcistan karşısında Abhazlar ve Osetyalıları destekleyerek Gürcistan ı BDT ye katılmaya ve askeri üs vermeye zorlamıştır. Yine Dağlık Karabağ savaşında Ermenilere destek vererek Azerbaycan ı BDT üyeliğine zorlamıştır yılında Rusya eski SSCB coğrafyasında tek söz sahibi olduğu tezini ihtiva eden Yakın Çevre doktrinini açıklayarak uygulamaya koymasıyla, ABD nin tek kutup haline gelmesinden rahatsızlığını gizletmeyerek çok kutuplu uluslararası sistem özlemini dile getirmiştir 15. Rusya nın Güney Kafkasya politikasında özellikle petrol ve doğalgaz projelerinin transit geçit yolu üzerinde bulunan Gürcistan ın odak noktası olarak seçildiğini, Abhazya ve Osetya sorunlarının tekrar tahrik edilerek etnik çatışmaların körüklenmeye çalıştığını, ayrıca Cavaheti de yaşayan Ermenilerin sorun çıkarmaya yönlendirildiği görülüyor. Gürcistan ın karmaşık etnik yapısı nedeniyle kırılgan bir bünyesi var. Toprak bütünlüğünü tehdit eden Abhazya ve Osetya daki ayrılıkçı hareketler Rusya tarafından kolayca maniple edilebiliyor. Rusya nın Çeçenistan sorununa yaklaşımları nedeniyle Azerbaycan ve Gürcistan ı eleştirmesi üzerine bazı uzmanlar Rusya nın 10 yıl içinde yeniden güneye inme politikası uygulayacağını iddia ederlerken, bazıları da Rusya nın buna gücünün yetmeyeceğini ancak bölgede istikrarsızlık yaratmaya devam edeceğini düşünüyorlar. Rusların Çeçenlere en fazla yardım ettiği nedeniyle suçladığı Gürcistan dan Rusya ya karşı zaman-zaman sert tepkilerde gelmiştir. Örneğin başkan E. Şeverdnadze ye göre Gürcistan da hiçbir zaman Çeçen casus yuvası olmamış ve olmayacaktır, Gürcistan ın Çeçenistan la komşuluk hariç hiçbir irtibatı yoktur yılının sonlarında B.Yeltsin istifa vermesinin ardından Rusya da yönetim eski KGB görevlisi Vladimir Putin e devredildi. 14 AĞACAN, K. Kardeş Devletler: Azerbaycan Gürcistan İlişkileri, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel, İlkbahar 2001, Cilt: 7, Sayı: 1, S OĞAN,S, AĞACAN, K. Güney Kafkasya da Yeniden Başlayan Veya Bitmeyen Soğuk Savaş, Stratejik Analiz, Cilt: 2, Sayı: 13, Mayıs 2001, S

22 Putin in işbaşına geçmesiyle Rusya nın iç ve dış politikalarında köklü değişiklikler yaşandı. Putin Rusya Devlet Duma sında yaptığı ilk konuşmasında Rusya nın dış politikada yapacağı temel tercihlerin Rusların ve Rusya nın yakın ve uzak çevredeki çıkarlarının korunması olacağını belirtmişti 17. Putin in Cumhurbaşkanı olmadan önce söylediği bu sözler 10 Ocak 2000 tarihinde ilan edilen yeni güvenlik doktrini ile resmiyet kazanmıştır 18. Rusya nın bu güvenlik doktrini onun Orta Asya ve Kafkaslarda etkinliğini artırmışsa da 11 Eylül 2001 yılından sonra bu etkinliğin ortadan kalktığını görüyoruz. ABD Rusya sınırlarına yakın bölgede hatta üslerini oluşturduktan sonra Kafkasya ya doğru da yayılmaya başlamıştır. Bu yayılma şimdilik çok yavaş gidiyor. Bunun da esas nedeni Rusya nın hale de Güney Kafkasya da etkili olması ve burada güçlü askeri üsler bulundurmasıdır. Rusya nın Güney Kafkasya daki en büyük üsleri Ermenistan da ve Gürcistan da bulunmaktadır. Rusya nın Gürcistan da GRVZ Komutanlık Karargahı (2.357 Rus askeri personeli güvenlidir), Tiflis te bulunan 142. Tank Onarım Üssü, Tiflis yakınlığında Viziani 137. Askeri Üssü, Batum yakınlarında Khelvaçauri Askeri Üssü, Batum da bulunan 12. Askeri Üs, Ahılkelek te 62. Askeri Üssü, Abhazya daki Gudauta 50. Askeri Üssü, Ermenistan daysa 102. Askeri Üssü bulunmaktadır 19. Rusya nın Gürcistan da bu kadar Askeri üssü olmasına rağmen Gürcistan Rusya yı kendi bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne yönelik bir tehdit olarak algılamaktadır. Gürcistan gibi Azerbaycan da Rusya nı kendi toprak bütünlüğü ve bağımsızlığı için bir tehdit olarak görmektedir. Ermenistan sa aksine Rusya nın ekonomik, siyasi ve askeri yardımı olmadan ayakta duramayacağını biliyor. Bu yüzden Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ın Rusya etkisinden kurtulmak için Batıya dönük politikalarından dışarıda kalmıştır. ABD ye yakınlaşma ve işbirliği yolumda Azerbaycan bölge ülkeleri ve Rusya yla dengeli politika izlediği halda Gürcistan bu politikasını açık ve sert tarzda yürütmektedir. Şeverdnadze Rusya yla olan ilişkilerinin gergin olduğunu 2005 yılında Gürcistan ın NATO ya üye 17 Vladimir Putin Govarit o Glavnım. İz Vustupleniev Gasudarstvennoy Dume /0817/11.htm 18 CEFERSOY, N. Bağımsızlığın Onuncu Yılında Azerbaycan Rusya İlişkileri ( ), Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel, İlkbahar 2001, Cilt: 7, Sayı: 1, S KANBOLAT, H. Rusya Federasyonu nun Güney Kafkasya daki Askeri Varlığı ve Gürcistan Boyutu, Stratejik Analiz, Sayı: 3, Cilt. 1, Temmuz 2000, S

23 olacağıyla belirtmiştir 20. Gürcistan ın bu tür sert açıklamaları Rusya tarafından olumsuz karşılanmıştır. Rusya 2000 yılının Aralık ayından itibaren Gürcistan vatandaşlarına vize uygulaması getirmiştir. Rusya böylece ABD ve NATO nun eski Sovyet Cumhuriyetlerine yönelik genişlenme dalgasına karşı olduğunu belirtmektedir 21. Rusya nın Kafkasya ve Kafkasya nın en önemli bölümünü oluşturan Güney Kafkasya politikasının yılları arasında genel değerlendirmesi böyledir. Rusya tarih boyunca tek başına sahip olduğu bu bölgeyi bağımsız olsalar bile yine kendi arka bahçesi olarak görmekte devam etmektedir. Ama Soğuk Savaş sonrası değişen dünya düzeni Rusya nın bu isteklerini çoğu zaman karşılamamaktadır. Örneğin Hazar petrollerinin işletmesiyle ilgili anlaşmaların büyük bir kısmında Rusya nın dışarıda tutulması, Hazar petrollerinin taşınması için Rusya nın önerdiği Bakü Navorossiysk hattının kabul edilmemesi ve Gürcistan da Rusya nın baskılarına rağmen ABD ve Türkiye üslerinin oluşması. Bu durumda Rusya bölgede ne kadar güvensizlik olursa bende varım politikasına dayanarak etnik grupları ayaklanmaya sevk etmektedir. Rusya nın kuzeyden olan arzu ve istekleri Ermenistan ın içeride oynadığı rol Kafkasya da barış ve güvenliğin sağlanmasının büyük ölçüde Azerbaycan ve Gürcistan üzerine yüklemiştir. D. Türkiye ve Güney Kafkasya Kafkasya jeopolitik açıdan çok önemli bir bölge ve Türkiye Balkanlara olduğu gibi bu geçiş bölgesine de komşudur. Bunun yanı sıra en önemlisi Kafkasya da arzuolunan istikrarın başlatıla bilinmesi için, Kafkasya ile komşu olan ülkeler arasındaki mevcut işbirliğinin artırılması ve bir ortak anlayışın oluşması gerekmektedir. Yine burada da uyuşan çıkarların ön plana getirilmesi ve Türkiye ile Rusya arasında daha önce başarıldığı gibi, farklı konuların bir bütün içerisinde değil farklı sepetlerde değerlendirilmesi gerekir. Tüm Kafkas milletlerin 20 Ekim HODORYONOK, Mihail. Amerikan Üslerinden Oluşan Bir Halka, Stratejik Analiz, Cilt: 2, Sayı: 25, Mayıs 2002, S

24 diasporası konumundaki Türkiye her fırsatta Kafkasya da istikrarın ve gelişmenin sağlanması yönünde yapıcı adımlar atmış ve olumlu gelişmeleri teşvik etmiştir. Türkiye Güney Kafkasya nın her üç ülkesiyle iyi ilişkileri kurmaya çalışmıştır. Ama onun bu yöndeki girişimleri Azerbaycan ve Gürcistan tarafından olumlu karşılamıştır. Ermenistan sa bir çok neden yüzünden Türkiye yle hiçbir ekonomik ve siyasi ilişki kuramamıştır. Ermenistan ın Türkiye ve Azerbaycan a yönelik toprak iddiasının olması ve Sözde Soykırım Türkiye karşı baskı aracı olarak kullanmak istemesi onun bu ülkeyle ilişkilerini olumsuz etmiştir. Ermenistan Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan soykırımla ilgili yaptığı konuşmasının birinde şöyle diyor: Ermeni soykırımının uluslararası alanda tanınması Ermenistan ın dış politika gündemindeki yerini almıştır ve bu durum Ermeni halkının haklı taleplerini ve beklentilerini yansıtmaktadır 22. Ermenistan ın Türkiye ye yönelik ileri sürdüğü bu esasız iddialar günümüze kadar da devam etmektedir. Ermenistan dan farklı olarak Gürcistan la Türkiye nin ilişkileri çok iyi bir durumdadır. Gürcistan ın bağımsızlığını kazandığı ilk devirde Gamsahurdia yönetiminin yürüttüğü milliyetçilik politikaları yüzünden ilişkilerde ara sıra akşamlar yaşansa da Şeverdnadze devrinde bu eksiklikler ortadan kaldırıldı. Şeverdnadze yönetimindeki Gürcistan artık Türkiye nin ortağı konumunu yürütüyordu. Azerbaycan dan sonra Gürcistan ın Türkiye yle bu kadar sıcak ilişkiler kurmasının 3 esas nedeni vardı. Bu nedenleri kısa olarak şöyle özetleye biliriz: Hazar petrollerinin Türkiye limanlarına taşınması için oluşacak projelerin Gürcistan arazisinden geçmesinin öngörülmesi ve Gürcistan ın bu projeler kapsamı içinde tutulması Gürcistan Rusya nı kendi bağımsızlığını ve toprak bütünlüğü için bir tehdit olarak görmesi ve bunu önlemek için Türkiye vasıtasıyla ABD ve NATO ile sıcak ilişkiler kurma isteği 22 LAÇİNER, S. Ermenistan Dış Politikası ve Belirleyici Temel Faktörler Ermeni Araştırmaları (der), Sayı: 5, Bahar 2002, Ankara, S

25 Rusya yla ilişkilerinin bozulması nedeniyle ekonomik olarak Türkiye nin yardımına muhtaç kalması Yukarıda söylediğimiz bu üç esas nedenden sonuncusu hakta Rus basınında da çeşitli yorumlar yapılmıştır. Ruslar bunu Gürcistan ın paraya olan şiddetli ihtirası olarak nitelendirmişler. Rus yönetimi ve basını özellikle de Türkiye nin bu bölgede nüfusunun artmasını istemiyor ve bunu engellemeye çalışmaktadırlar. Rusya nın Türkiye ye karşı bu sert tutumu: Tarih boyunca Rusya ve Türkiye nin Balkanlar ve Kafkas larda etkin olmak için birbirileriyle yaptıkları savaş ve rekabet, Türkiye vasıtasıyla ABD nin Kafkasya da etkisini artıracağından korktuğu için olabilir. Her ne kadar Rus yetkilileri Türkiye nin bölgede etkinlik artırma çabalarını ekonomik etkinlik olarak değerlendirseler de, Türkiye nin asıl maksadı tüm dünyaya bende artık bir dünya devletiyim mesajını vermek istemesidir. Aslında Türkiye nin dünyaya yaydığı bu ses bir çok alanda onu haklı kılıyor. Türkiye coğrafi yönden Balkanlar, Orta Doğu, Kafkaslar ve Orta Asya arasında önemli bir yer tutuyor. Bu bölgede yaşayan insanların çoğunluğunu Türk ve Müslümanların oluşturduğunu göz önüne alırsak ve bölgenin diğer bölge ülkelerine oranla en fazla gelişmiş olan ülkesi Türkiye olduğunu düşünürsek Ankara nın bu konuda haklı olduğunu görürüz. Ama Türkiye de çoğu zaman bu politikalarını açık olarak - yürütmemiş ve bunu da açısını çekmiştir. Örneğin Azerbaycan da Abulfez Elçibey e karşı Rusya desteğiyle yapılan 4 Haziran 1993 darbesinde Türkiye yalnız seyirci kalmıştır ve Elçibey in iktidardan düşürülmesine engel olamamıştır 23. Böylece Türkiye nin Güney Kafkasya da ve Azerbaycan da güçlenmesini isteyen Elçibey iktidardan uzaklaştırılmış oldu. Türkiye nin Azerbaycan da etkisiz olduğu diğer bir konuda 1994 yılının Eylül ayının 20 de Bakü de Hazar ın Azerbaycan bölümündeki petrol kuyularının işletilmesi 23 CEFERSOY, Elçibey Dönemi, S

26 için imzalanan anlaşmalardan diğer devletlere oranla çok az pay almasıdır. Bu anlaşma sonucu Amerikan şirketleri %40, İngiliz şirketleri %19, Rus şirketleri %10 oranında pay sahibi olurken Türkiye %6.75 oranında pay almıştır 24. Bu olayların ardından Azerbaycan da H. Aliyev e karşı 1995 yılının Mart ayında yapılan darbe girişimi ilişkileri gerginleştirmiştir. Darbenin siyasi olarak Türkiye nin bazı üst yetkilileri tarafından ciddi olarak desteklendiğini ileri süren Azerbaycan söylediklerinin kanıtı olarak o zaman Azerbaycan da Türkiye nin Büyük Elçiliğini yapan Altan Karamanoğlu nun darbecilere açık desteği nedeniyle sınır dışı etmiştir. Ama yaşanan bu gerginlik çok kısa zaman da aşıldı ve ilişkiler normalleşti. İlişkilerin iyi yönde gelişmesini sağlayan diğer bir unsursa Türkiye ve Azerbaycan ın Bakü petrollerini taşıyacak hattın Bakü-Tiflis-Ceyhan olması yönünde birlikte hareket etmesi olmuştur. Türkiye ve Azerbaycan ın bu kararlı adımına Gürcistan ın da devamlı ve ciddi destek vermesi hattın oluşumunu garantilemiş durumuna getirdi. Bu üç ilke arasındaki işbirliği sonucunda Ekim 2000 de Güney Kafkasya Güvenlik Pakt imzalandı. Bu paktın imzalanmasına en çok itiraz eden ülkeyse Ermenistan dır. Ermenistan ın dışarıda bırakıldığı bu paktın asıl maksadı bölgedeki terörist örgütler ve organize suçlara karşı beraber mücadele etmeyi ve Bakü-Tiflis- Ceylan boru hattı başta olmakla bölgeden geçecek tüm enerji hatlarının güvenliğini sağlamaktır. Türkiye nin bu bölgede güvenlik için başlatmış olduğu diğer bir girişimse Kafkas Evi girişimidir. Kafkas Evi girişimi ilk kez Elçibey tarafından ileri sürülmüştür. Bu teklif 1992 yılının Şubat ayının 3 de Bakü de toplanan Şeverdnadze, Elçibey ve Dudayev tarafından değerlendirilip Kafkas Evi oluşturulmasına karar verildi. Bu toplantıda Çeçenistan Cumhurbaşkanı Cevher Dudayev, Elçibey in Kafkas Evi nin başkanı, kendisininse Askeri İşler üzere yardımcı olmasını ileri sürmüştür. Elçibey se dönemli başkanlığı teklif etmiş ve bu olumlu karşılanmıştır. Ayrıca, Çeçenistan sorununu çözmek için Şeverdnadze,Yeltsin le, Dudayev i görüştürmek ve Ermenistan ı da bu işbirliğine katmak için 24 ARAS,O. N. Azerbaycan ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, DER yayınları, İstanbul 2001, S

27 Dudayev Petrosyan la konuşacağını üstlenmiştir 25. Fakat 1993 yılında Elçibey in iktidardan düşürülmesi Kafkas Evi nin de faaliyetinin durmasına neden olmuştur. Ama 2000 yılına geldiğimizde bu yönden girişimlerin hızlandığını görüyoruz. Bunun da nedeni Çeçen Savaşı nedeniyle Putin Rusya nın Gürcistan ve Azerbaycan a ciddi baskısı olmuştur 26.Azerbaycan ve Gürcistan ın bu girişimlerine Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel de katılmış ve Gürcistan a 15 Ocak 2000 de ani olarak yaptığı bir resmi ziyaretinde Kafkasya nın güvenliği için Kafkas İstikrar Paktı (KİP) önerisini teklif etmiştir Eylül olaylarının ardından Türkiye nin Güney Kafkasya da ABD desteğiyle etkili olduğu da göz önünden kaçmamalıdır. Gürcistan ın Azerbaycanlılar yaşadığı bölgesi olan Marneuli de bir askeri üs oluşturmuştur. Bu üssün kullanımı Türkiye ye hiç bir karşılık olmadan verilmiştir 28. Türkiye böylece 2000 li yıllarda 90 lı yılların sonuna kadar Kafkasya da yürüttüğü çekingenlik ve ihtiyatlı politikasını değişmiş ve bölgede ABD ve Rusya yla rekabete katılmıştır. İran ve Güney Kafkasya Sovyetler Birliğinin çöküşünden sonra İran,Orta Asya ve Kafkasya bölgesini kendi güvenliği açısından önemli bir yer olduğunu düşünüyor.bu yüzden Güney Kafkasya da gelişen bütün olaylarla çok yakından ilgilenmektedir. İran ın bölgede kurulmuş üç Cumhuriyetten Azerbaycan la daha çok ilgilendiğini görüyoruz. Çünkü Azerbaycan hem dini hem de etnik olarak İran la çok yakındır. Azerbaycan Cumhuriyeti Şii nüfusunun 25 TAHİRZADE, A. Prezident Elçibey, Yeni Müsavat gazetesi yayınları, Bakü 2001, S CEFERSOY,N. Tarihten Günümüze Kafkas Evi Girişimleri ve Türkiye, Stratejik Analiz, Cilt 1, Sayı: 7, Kasım 2000, S BAŞLAMIŞ,C. Türkiye ye İki Üs, Milliyet Gazetesi

28 büyüklüğüne göre dünyada İran dan sonra ikinci sırayı almaktadır 29. Diğer yandan İran da Azerbaycan la sınır arazilerde otuz milyonun üzerinde Azerbaycan Türkünün yaşadığı bildiriliyor. Toplam diğer Türk kavimleriyle birlikte bu sayı otuz beş milyon civarındadır 30. Bu da İran da büyük bir korkuyla karşılanmaktadır. Azerbaycan bağımsızlığını ilk tanıyan komşu devlet Türkiye olsa da diğer yakın komşu devlet olan İran uzun bir süre Azerbaycan ın bağımsızlığını tanımak istememiştir. Öncelikle bağımsızlığını ilan edilmesi Tahran ı Azerbaycan la ilişkilerde nasıl bir tutum sergileyeceği konusunda ikileme sokmuştur 31. İran yalnız üç ay sonra 1991 yılının Aralık ayında Azerbaycan ın bağımsızlığını tanıdı. Azerbaycan da oluşmuş milliyetçi ortam İran ın Güney Azerbaycan endişesini haklı olarak artırıyordu. İran artık AHC dönemindeki Azerbaycan ı kendi toprak bütünlüğüne karşı bir tehdit olarak görüyordu. AHC iktidarının ardından Aliyev le ilişkilerini sıcaklaştıran İran yönetimi çok geçmeden Azerbaycan la ilişkilerini yeniden gözden geçirmek zorunda kaldı. Çünkü 1994 yılında imzalanmış petrol anlaşmalarından ABD nin baskısıyla İran uzak tutulmuş ve hiç bir pay sahibi olmamıştır. Diğer yandan Azerbaycan da çeşitli siyasi parti ve birlikler tarafından Güney Azerbaycan konusu yeniden gündeme gelmişti. Artan bu gerginliğe Hazar ın statüsü ve İran a sınır bölgedeki petrol kuyularının işletilmesi de ilave olununca durum daha da kötüleşti. İran uluslararası kuralları çiğneyerek savaş uçaklarıyla bir kaç kez 2001 yılının Ağustos ayında Azerbaycan ın hava sahasını ihmal etmiştir 32. İran ın bu tür hareketlerine en sert tepki Türkiye ve ABD den gelmiştir. Diğer yandan kendi ülke içinde yaşayan Azerbaycan Türkleri tarafından da çok sert bir dille eleştirilmiştir. İran Azerbaycan ı kendi için bir tehdit olarak algıladığı için Düşmanımın düşmanı benim dostumdur prensibini 29 NESİPLİ, N. Azerbaycan ve Moskova Erivan Tahran İttifakının Jeopolitik Kuşatması, S REHİMOĞLU,A. Satranç Tahtasında Azerbaycan ve Farsistan, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel, İlkbahar 2001, Cilt: 7, Sayı: 1, S CEFERSOY, Elçibey Dönemi, S SAMEDBEYLİ, P. H, KURUÇİM,A.Y. Hidropolitik Boyutunda Azerbaycan Gürcistan Türkiye İlişkileri Orun, Ankara 2002, S

29 düşünerek Ermenistan la sıkı ilişki içerisine girmiştir. İran la Ermenistan arasındaki ortak hareket etme ve ortaklığın oluşumunu kısaca şöyle özetleye biliriz. Gerek İran ın,gerekse de Ermenistan ın birbirlerine hem politik hem de ekonomik açısından dış dünyaya açılan bir kapı olarak görmesi. İki ülke arasında üzerlerinde yoğun olarak yapılan ve bir bölümü hayata geçirilen stratejik değerdeki projelerin gerçekleştirilmesi Ermenistan ile Azerbaycan arasında yaşayan Dağlık Karabağ probleminde İran ın tutumu İran-Azerbaycan arasındaki Güney Azerbaycan sorununun ilişkilere yansıması 33. Yukarıda bahsettiğimiz konular İran ın Ermenistan la işbirliğini oluşturan esas konulardır. Bunlardan sonuncusu İran için daha önemlidir. Güney Kafkasya bölgesinde İran ın Azerbaycan ve Ermenistan la olan bütün her taraflı ilişkilerinin olmasına rağmen Gürcistan la o kadar da sıkı ilişkide bulunmamıştır. Yalnız bir kaç ticari ilişki dışında. İran ın Gürcistan la siyasi ilişkilerinin bu kadar zayıf olmasının sadece gözle görünecek iki nedeni var. Gürcistan la İran ın Ermenistan ve Azerbaycan dan farklı olarak sınırının bulunmaması, İran ın Gürcistan ı bir Rusya etki alanı olarak görmesidir. F. Çin Halk Cumhuriyeti ve Güney Kafkasya 33 GÜL,N, GÖKÇEN,E. Ortak Tehdit Algılamaları ve Stratejik İttifaklığa Doğru İlerleyen İran Ermenistan İlişkileri, Stratejik Analiz, Cilt: 2, Sayı: 22, Şubat 2002, S

30 Kafkasya da son on yılda gelişen ekonomik ve siyasi olaylar uzak doğu ülkesi olan Çin in de bu bölgeye merakını artırmıştır. SSCB nin çöküşünden sonra bir çok batılı ülkenin dış politikasında yer alan Kafkasya, Çin in de dış politikasında öne çıkmıştır. Çin Türkiye,Rusya ve ABD den farklı olarak Kafkasya nı Güney ve Kuzey bölümlerine ayırarak iki farklı politika yürütmektedir. Çin Halk Cumhuriyeti, uzun zamandan beri stratejik ortağı olan Rusya Federasyonu na toprak bütünlüğünün korunması üzerine politikalarını belirlemiş,rusya nın Kafkasya politikasına destek veren ve Çeçen sorununda Rus yanlısı bir tavır içine giren bir politika benimsemiştir 34. Kısacası Çin Kuzey Kafkasya nı Rusya nın etki alanı ve sınırları içerisinde olduğunu kabul ediyor ve bu bölgede problemlerin yaşanmamasını kendisi için de önemli sayıyor. Çünkü Çin Rusya nın bu bölgesinde oluşacak bağımsız devletlerin Rusya nın parçalanmasını ve ABD nin buraya yerleşeceğinden endişeleniyor. Çin in Güney Kafkasya politikasıyla biraz farklıdır. Çin Sovyet imparatorluğunun dağılmasından sonra boşalan Güney Kafkasya ülkelerine ABD ve Avrupa nın yerleşmesinin önlemek ve boşalan Sovyet imparatorluğunu kendisi doldurmak istiyor. Ama bölgede artık müttefiklik oluşturmuş ABD-Türkiye-Gürcistan-Azerbaycan birliğine karşı direnememiş ve kendisine en uygun yer olarak Rusya-Iran-Ermenistan müttefikliği yanında yer almıştır. Çin 1999 yılının Mayıs ayında Ermenistan a bu müttefiklik içinde km. menzilli seksiz adet Tayfun füzesi satmıştır 35. Çin in bu tür tutumu resmi Bakü tarafından büyük tepkiyle karşılanmıştır. Bunu üzerine 22 Haziran 2000 yılında Azerbaycan ı ziyaret eden Çin Halk kongresi başkanı Lee Pen Çin in Azerbaycan ın bağımsızlık ve toprak bütünlüğünden yana olduğunu ve Azerbaycan la aktif işbirliğini istediklerini belirtmiştir 36. Çin yetkilisi ayrıca Hazar petrollerine olan Çin in ilgisini de açıklamıştır. Çin in Gürcistan politikası daha çok ekonomik ağırlıklı bir politika olmuştur. Diğer yandan Çin Rusya dan farklı olarak Abhazya 34 KANBOLAT,H. AĞACAN,K. Çin Halk Cumhuriyetinin Kafkasya ya Artan İlgisi ve Ekonomik Boyutları, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Sayı: 7, Kasım 2000, S KANBOLAT, AĞACAN, Çin Halk Cumhuriyetinin, S

31 ve Güney Osetya meselelerinde Gürcistan ı desteklemiş ve onun toprak bütünlüğünü tanıdığını defalarca duyurmuştur. Güney Kafkasya politikalarının çoğu zaman farklı olmayan Çin ve Rusya nın son yıllarda farklılıklar olduğu ortaya çıkmaktadır. Rusya ve ABD nin Hazar bölgesinde tek başın hakimiyet kurma girişimlerine Avrupa Birliği nin yanı sıra Çin de sert bir şekilde karşı çıkmaktadır 37. Çin bununla hem rakiplerine hem de müttefiklerine büyük güç olduğunu bildiriyor ve yeniden yapılanan her işte kendisinde ortaklığının şart olduğunu belirtiyor. Çin in Sovyetlerin çöküşünden sonra oluşturmak istediği iki kutupluk için güçlü ordu ve ekonomiye de büyük ihtiyacı vardı. Bu yüzünden Çin 1991 yılından bu yana askeri harcamalarını önceki yıllar oranla %2.8 artmış,ekonomisiyse %9.86 büyümüştür 38. Çin in Güney Kafkasya ve Orta Asya ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmek istemesi Hazar havzası çevresinde rekabetin büyümekte olduğunu göstermektedir EFEGÜL, E. Washington un Hazar Havzası Politikası ve Türkiye, Avrasya Dosyası, ABD özel, Cilt: 06, Sayı: 02, Yaz 2000, S KANBOLAT, AĞACAN, Çin Halk Cumhuriyetinin, S

32 İKİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN -AMERİKA İLİŞKİLERİ ( ) A. Genel Değerlendirme: SSCB nin 1991 yılındaki, çöküşünün ardından diğer eski Sovyet Cumhuriyetleri gibi Azerbaycan da kendi bağımsızlığını ilan etmiş oldu. Ama diğer ülkelerden farklı olarak Azerbaycan ın bağımsızlık kazanması Moskova yönetimince olumlu karşılanmadı. Petrol ve Doğal kaynaklarla zengin olan Azerbaycan ı kendi kontrolünde tutmak için her türlü yolları deneyen ve hiçbir sonuca varamayan Emperyalist yönetim en sonunda katliam yolunu bile denemekten vazgeçmedi. 20 Ocak 1990 yılında Rus ordusu Bakü ye girerek bağımsızlık için meydanlarda toplanan sivil ve silahsız Azerbaycan vatandaşlarına saldırarak. Bakü sokaklarında dünyada benzeri bulunmayan bir katliam yaptı. Bu katliam sonucu yüzlerce sivil insan öldürüldü bir o kadar da insan sakat kaldı. Ama yapılan bu vahşilikler Azerbaycan Türklerinin bağımsızlık yolundaki mücadelesini hafifletmedi aksine daha da hızlandırdı. Azerbaycan da artan bağımsızlık için mücadele sonucunda 1991 yılının Ekim ayın 18 de Azerbaycan 20. yüzyılda ikinci kez kendi bağımsızlığını ilan etti ve kendisini 1918 yılının 28 Mayısın da oluşturulmuş ve 1920 yılının 28 Nisanın da Rus Bolşevik Kızıl Ordusu tarafından işgal edilmiş Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin varisi ilan etti. Bacımsızlığın ilanının ardından Azerbaycan bağımsızlığını yeniden kaybetmemek için Birleşmiş Milletlere (BM) üye olan tüm ülkelere Azerbaycan ın bağımsızlığını tanımaları için yazılı mektupla müracaat etti. Çok kısa zamanda Azerbaycan ın bu mektubuna tüm demokratik ülkelerden 197