Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)l:

Transkript

1 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)l: Dayanışmacı ve Aracı Sosyal Sermaye Nail Öztaş Özet: Sosyal sermaye ile ilgili yazında daha "başanlı" olanlann daha "iyi bağlantılı" olan aktörler oldukları yönünde disiplinler arası genel bir mutabakat olmasına rağmen; bir aktörün daha "iyi bağlantılan" olmasının ne demek olduğu hakkında fikir birliği sağlayacak bir kavramlaştırma yakın bir zamana kadar yoktu. Coleman ve Burt, daha "iyi bağlantılı" olmanın ne anlama geldiğini açıklamaya aday ve sosyal sermayenin kaynağı olarak tanımladıkları iki farklı ağbağ mekanizması önermişlerdir. Bu iki mekanizma, Lin 'in daha sonra sosyal sermaye türleri olarak tanımladığı dayanışmacı sosyal sermaye ve aracı sosyal sermayenin kaynağıdır. Bu yazı bu iki türün, kaynaklannı, ağbağ mekanizmalannı ve faydalarını Lin 'in modeli çerçevesinde tartışmaktadır. Bu yazıda güdülen amaç Türkçe kamu yönetimi yazınına bir diğer 'faydalı" moda kavram ya da metafor ithal etmek değil; bu yeni yazının analitik özelliklerini önplana çıkarmak ve ülkemiz bilgi üretimi pratiğine aktarılmasına katkıda bulunabilmektir. Bu amaçla araştırmacılann test edebilecekleri hipotezler önerilmiştı r. Anahtar Sözcükler: Dayanışmacı ve aracı sosyal sermaye, ağbağ analizi. 'Sosyal sermaye' kavramı, siyaset bilimi, sosyoloji ve iktisat gibi diğer sosyal bilim disiplinlerinde olduğu üzere yönetim biliminde de son yıllarda revaçta olan ve sıkça kullanılan bir kavram haline gelmiştir. Kavramların popülerliğinin arttığı durumlarda, yönetim alanında bilimin sağlıklı şüpheciliğine duyulan ihtiyaç iki nedenle daha çok artmaktadır: Evvela, yönetim bilimciler, akademik yazında ve özellikle de popüler yazında gündeme parlak bir şekilde girip, aradan daha bir kaç yıl geçmeden pek kimsenin hatırlamadığı moda kavramlarla sıkça karşılaşmaktadırlar. Moda kavramlar, sadece moda kavram olarak kaldıkları sürece, örgüt ve yönetim bilgisinin bilimsel yöntemlerle üretilmesine genellikle bir katkıda bulun(a)mamaktadır. Yönetim biliminin analiz yapmayı bir dereceye kadar sınırlandırabilen bir ikinci sıkıntısı da literatürde bol miktarda meta/or kullanılıyor olmasıdır. Bir örgütü bir makinaya, sisteme ya da organizmaya benzetmek; yani, makina, sistem ve organizma metaforlarını kullanmak, insanoğlu kavramlarla düşündüğü ve iletişim kurduğu için, bir noktaya kadar gerekli ve kullanışlıdır. Ancak, bilimsel bilginin üretilmesi açısından duruma baktığımızda, şayet bu metaforlar operasyonel hale getiril( e )miyorsa, bunlardan hareketle hipotezler ve kuramlar ortaya atılamıyorsa, bulgular ve iddialar nicel ve/veya nitel metotlar kullanılarak yanlışlanamıyorlarsa bu tür kavram kullanımları yalnızca birer metafor olmaktan ileri gidememekte ve örgütleri anlayıp açıklama Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi ltbf Kamu Yönetimi Bölümü. Amme İdaresi Dergisi, CiJt 40 Say, 3 EylliI2007, se

2 80 Amme İdaresi Dergisi mıza, lisans düzeyinde ders anlatmaktan ve popüler yazında daha geniş bir okuyucu ve dinleyici kitlesine seslenebilmekten başka katkıda bulunamamaktadır. Morgan'ın (1997: 2) dediği gibi, metaforlar hem bir noktaya kadar sosyal hayatı anlamamıza ve açıklamamıza hem de anlayamamamıza ve açıklayamamamıza neden olmaktadır. Yaygın ve popüler kullanımına baktığımızda sosyal sermayenin, bugün hem bir moda kavram hem de bir metafor olma özelliği taşıdığını görmekteyiz. Ancak, sosyal sermayenin aynı zamanda operasyonel hale getirilebilen, modelleri, hipotezleri ve yanlışlanabilme özelliğine sahip bulgu ve iddialan olan, dolayısıyla da başta örgüt hayatı olmak üzere sosyal hayatı anlamamıza ve açıklamamıza yarayacak -bunlann tümüne birden analitik özelliklere sahip diyebilirizbir kavram ve kuram demeti olarak geliştirilmeye başlandığını da görmekteyiz. Moda kavramlan ve bir dereceye kadarda metafor olmanın ötesine geçemeyen kavramlan ayıklamak için sosyal sermaye gibi popüler hale gelmiş yeni kavramlara analitik olma niteliğini kazandıran özelliklerin konuşulması, yazılması ve hepsinden önemlisi de bu yeni kavramlann bilimsel araştırma uygulamasına aktanlması gerekmektedir. Bu sonuncusu, yani kavramlann bilgi üretimi pratiğine aktanlması, özellikle ülkemiz açısından üzerinde önemle durulması gereken bir. konuyu teşkil etmektedir. Çünkü, ülkemiz yönetim ve kamu yönetimi yazınına baktığımızda analitik özellikleri de olabilen pek çok kavramın "iyi, kullanışlı, uygun, bizi de açıklar ve anlatır" denilerek ithal edildiğini; ancak, bunlann çoğunluğunun genelolarak Türk yönetim bilimine özelolarak da Türk kamu yönetimine özgü, dolayısıyla da dünya literatürüne özgün katkı yapabilecek bilimsel bilgi üretiminde kullanıl(a)madığını görüyoruz. Bu tespitlerden hareketle bu yazının amacı, sosyal sermaye kavramının moda olan ve metafor özellikleri taşıyan yanlannı bir kenara koyup; ona, analitik özellikler kazandıran, yani operasyonel hale getirilip, gerektiğinde ölçülebilip, kuramlaştınlmasını ve bulgulannın yanlışlanabilmesini olanaklı hale getiren; bundan dolayı da sosyal sermaye kavramının ülkemiz bilimsel bilgi üretimi pratiğine dahil edilmesini kolaylaştıracağı umulan özelliklerini ön plana çıkaran bir grup araştırma üzerinde yoğunlaşmaktır. Bu araştırmalar grubunun meydana getirdiği yazın, sosyal sermaye kavramını görece olarak yeni bir diğer sosyal analiz aracı olan ağbağ (network) analizi' ile harmanlamakta ve sosyal sermaye kavramının ardında aslında çeşitli ağbağ mekanizmalannın yattığını iddia etmektedir. Bu mekanizmalardan ikisi aşağıda sırasıyla anlatılmaktadır. Bu yazıda analitik özelliklere yapılan vurgunun doğal bir sonucu olarak bu bilgi dağarcığının ülkemiz bilimsel bilgi pratiğine aktanlabilmesini de kolaylaştırabilmek a macıyla test edilebilecek hale getirilmiş hipotezler sunulmaktadır. i Aba kavramlan ve analizi konusunda temel bir Türkçe başvuru kaynaı olarak bakınız Öztaş ve Acar (2004) "Aba Analizine Giriş", Acar ve Özgür (Der.), Çağdaş Kamu Yönetimi 11,

3 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)ı 81 Sosyal Sermayenin Ağbağ Yapısı Sosyal sennaye kavramı son yıllarda pek çok disiplinde birden popüler hale geldiğinden bu yeni kavramın pek çok tanımının, kavramlaştınnasının ve ampirik testinin ortaya çıktığını gönnekteyiz (Adler ve Kwon, 2002: 17; Lin, 2005: 2). Lin'in (1999: 28; 2001: 3) belirttiği üzere bir kavram, kuram ve yaklaşım o larak sosyal sermayeden sosyal analizde en çok faydayı sağlayabilmek, bu tanımların ve kavramlaştırmalann entegre edilmesi ile olanaklı olabilecektir. Kavrama açıklık getinnek ve araştınnacılara ne fayda sağlayabileceğinin bir değerlendinnesini yapmak için farklı disiplinlerdeki kuramsal çalışmaların kapsamlı bir tahlilini yapan Adler ve Kwon (2002: 34), farklı disiplinlerdeki çalışmalann entegre edilmesinin yapılabilir olduğunu; çünkü, farklı alanlardaki çalışmalann birbirlerini tamamlayan, birbirleriyle örtüşen ve tutarlı olan kavramlan ve endişeleri olduğunu tespit etmişlerdir. Ancak, Adler ve Kwon'a (2002: 34) göre, farklı disiplinlere ait kuramsal yaklaşımların entegre edilmesi ise mümkün değildir; çünkü, mevcut ve hatta birbirleriyle rakip olan sosyal sennaye kuramlannın güçlü oldukları yanlarını bir araya getirebilecek ve bu kuramlann sınırlılıklannı aşmaya yarayabilecek tek bir kuram ya da metakuram henüz ortada -yazının hazırlandığı tarih olan 2006 itibariyla- görünmemektedir. Sosyal sennaye kavramından en çok faydayı sağlamak için "entegre" bir sosyal sennaye kuramına ihtiyaç duyulduğu hususunda Adler ve K won ile hemfikir olan Lin (2001: 3), böyle bir kuramın mutlaka ve mutlaka sosyal sennayenin aktörler arası ilişkiler örgüsünden meydana gelen ağbağlarda yerleşik olan kaynaklardan geldiği temel anlayışına dayanması gerektiğini ve bu noktadan hareketle bir sosyal sennaye kuramının ortaya atılabileceğini söylemektedir. Sosyal Sermaye Farklı disiplinlerde genelolarak kabul gören ve üzerinde mutabık kalınan sosyal sennaye tanımına göre daha "iyi bağlantılı" olan aktörler daha "başanlı" olmaktadırlar; çünkü, bağlantılann sağladıklan kaynaklar (bilgi, destek vb.) aktörlerin başanh olmalanna katkıda bulunmaktadır (Coleman, 1988: 98; Burt, 2000: 3; Adler ve Kwon, 2002: 17). Bu nispeten faydacı gibi görünen genel tanımda "aktör" kavramı, kullanıldığı disipline, konuya ve analiz düzeyine bağlı olarak birey, takım, örgüt, topluluk ya da bir millete; "başarı" ise perfonnans, sosyal dayanışma, yenilikçilik, karlılık, ekonomik kalkınma ve benzeri başan ölçütlerine karşılık gelebilmektedir. Sennaye, kavram olarak belirli bir toplumda değerli olarak tanımlanan kaynaklara yapılan yatınmı ya da oluşturulan artık değeri; bir kuram olarak da bu kaynaklann ve değerin belirli bir kazanım amacıyla elde edilmeleri ve yeniden

4 82 Amme idaresi Dergisi üretiirneleri sürecini tanımlamaktadır (Lin, 2005: 2).1 Diğer yerleşik sermaye kavramlanndan olan mesela fiziki sermaye kavramı daha "başanh" üretim yapılmasıyla; beşeri sermaye kavramı da daha donanımlı (mesela eğitimli ve sağlıklı) bireylerin daha "başanh" yaşam sürmeleriyle ilişkilendirilmiştir. Sosyal sermaye kavramını kullananlar ise, özellikle beşeri sermayenin daha başanh bireyler daha donanımlı (eğitimli, becerili vb.) bireylerdir görüşünü tamamlayan bir anlayışla, başarılı aktörlerin aynı zamanda daha iyi bağlantılara, yani ağbağa, sahip olan aktörler olduklarını ya da bu kimselerin dahil oldukları bağlantılar kümesi, yani ağbağ haritası (ağbağ haritası örneği için bak. Şek 1) içinde daha avantajlı yer/er işgal eden aktör/er olduklarını ortaya atmışlardır (Burt, 1992: 9; 2000: 3; 2001: 32). Bu tanımlardan hareketle sosyal sermaye, bir kavram olarak sosyal ağbağlarda yerleşik bulunan ve sosyal ilişkiler ağlarındaki bağlantılar aracılığıyla erişilebilir ve harekete geçirilebilir kaynakları; bir sosyal sermaye kuramı da bu v ilişkilere yapılacak yatırımlarla bu kaynaklardan kazanım elde etme sürecini tanımlamaktadır (Lin, 2001: 12; 2005: 2). Sosyal sermaye ile ilgili literatürde daha "başanh" olanlann daha "iyi bağlantılı" olan aktörler olduklan yönünde disiplinler arası genel bir mutabakat olmasına rağmen; bir aktörün daha "iyi bağlantılan" olmasının ya da bağlantılar kümesi içinde bir aktörün "daha iyi bir yer" işgal ediyor olmasının ne demek olduğu hakkında fikir birliği sağlayacak bir kavramlaştırma yakın bir zamana kadar yoktu. Burt (2000: 2; 2001: 32), "şayet araştırmacılar dikkatlerini sosyal sermayeyi ortaya çıkaran farklı ağbağ mekanizmalanna yoğunlaştınrlarsa daha işe yarar sonuçlara ulaşılabilir" diyerek bir çağnda bulunmuş ve bir anlamda a raştırmacılan iyi olanın ne demek olduğunu tanımlamaya davet etmiştir. Burt (2001: 31) ve Coleman (1988: 95) bu doğrultuda, başlangıçta birbirinin rakibi olarak görülen ve daha "iyi bağlantıh" olmanın ne anlama geldiğini açıldamaya adayolan ve sosyal sermayenin kaynağı olarak tanımladıklan iki farklı ağbağ mekanizması önermişlerdir. Lin (1999: 31; 2005: 3) daha sonra bu iki mekanizmayı sosyal sermaye türleri olarak tanımlamıştır. Bunlar dayanışmacı sosyal sermaye (bonding social capital) ve aracı sosyal sermayedir (bridging social capital). Dayanışmacı Sosyal Sermaye 3 Coleman, sosyal sermayenin ağbağ kuramlanndan en çok tartışılan dayanışmacı sosyal sermaye kuramını geliştirmiştir. "İyi bağlantılı" olmak ne demektir ı Sermaye kavramı, görüşleri ve kuramlannın bir karşılaştırnıasi için bakınız Lin, Nan (2005), "A Network Theory ofsocial Capital", Castiglione, Dario, van Deth, Jan ve Guglielmo, Wolleb (Eds), A Handbook on Social Capital, Oxford University Press, Oxford. 3 Bu ve takibeden bölümlerle ilgili literatür taraması yayınlanmamış doktora tezimden a1ımıştır. Bak. Ôztaş (2004) "Neighborhood Network Structure ofsocial Capital: An Analysis ofthe Los Angeles Experiment" University ofsouthern Califomia, Los Angeles, CA.

5 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(/ar)ı 83 sorusuna bir yanıt olarak Coleman (1988: 98), yoğunluğu' yüksek ağbağlann hem tek tek o ağbağın parçası olan aktörler için hem de bir bütün olarak o ağbağ için önemli faydalar sağladığını iddia etmiştir. Coleman 'ın (1988: 98) sosyal sermaye anlayışında, bireylerin birbirleriyle sıkça temasta bulunduklan yapılar, ortak davranış normları ortaya çıkartan ve bireylerin birbirlerine karşı beklentilerinin oluşmasını sağlayan bir işlev yerine getirmektedirler. Bu ilişki yapılan, düzenli temaslar ve davranış normlan aracılığıyla aktörler arasında güven ve itibar inşa edilmesini, dolayısıyla da sosyal sermayenin ortaya çıkmasını sağlamaktadırlar. Coleman'ın, kapalılık özelliği gösteren ağbağ (network closure) argümanı olarak da bilinen bu görüşünün özünde "sosyal sermayenin birbirlerine güçlü şekilde bağlı olan alt unsurlardan meydana gelen ağbağlar tarafından o luşturulduğu" (Burt 2000: 31) önermesi vardır. Geleneksel Türk ailesi, mahallesi, çarşısı ya da köyü içinde gözlemlenen ve aktörler arası dayanışmayı, yardımlaşmayı, güven ve itiban öne çıkaran ilişkiler bu tür sosyal sermayenin tipik bir örneği olarak düşünülebilir..' Dayanışmacı Sosyal Sermaye Şekil 1'de yer alan F, G,H ve i aktörlerinden oluşan kümenin olması muhtemel, : olan tüm ilişkileri (6 tane) mevcuttur; dolayısıyla, bu ağbağın yoğunluğu %100 dür. A,B, C,D ve E aktörleri arasında ise olması muhtemel en çok bağ sayısına ulaşıl-' mamıştır. Bu ikinci alt küme aktörleri arasında en çok 10 bağ kurulması mümkün iken yalnızca 5 bağ vardır ve dolayısıyla da bu grubun ağbağ yoğunluğu %50'dir. Bu durumda, Coleman'ın argümanına göre F, G,H ve i aktörlerinden oluşan grubun, dayanışmacı sosyal sermayesi daha çoktur. Ya da aktör bazında düşünülürse, tek tek F,G,H ve i aktörlerinin sosyal sermayeleri A,B,C,D ve E aktörlerinin (dayanışmacı) soyal sermayelerinden daha fazladır. Ülkemizde yeni yeni oluşmaya başlayan sosyal sermaye yazınında da genellikle dayanışmacı sosyal sermayenin aktörler arasında güven ve itibar inşa edilmesi sonucu sağladığı ya da sağlayabileceği çeşitli faydalara vurgu yapılmaktadır. Güven ve itibann mesela eğitim hayatına, işletmeler ve kurumlar arası ilişkilere, sosyal ve siyasal örgütlenmelere, aktörler arasında ekonomik ilişkilere ve toplumun genel ekonomik kalkınmasına sağladığı ya da sağlayabileceği faydalar ülkemizdeki sosyal sermaye çalışmalannın işaret ettiği katkılar arasındadır (mesela bak. Keyman, 2004; KOSGEB 2005; Karagül, 2004; Gökalp, 2003; Döğerlioğlu, 2005). Yoğunluğu yüksek ağbağlann ve bir ilişkiler kümesi içinde aktörler arasında varolan güçlü bağlann (strong ties) sosyal sermaye kaynağı olarak sağladığı çe, AAbaA yoaunluau (D), bir aabaadaki aktörler arası mevcut baalann sayısının (L) olması muhtemel en çok baa sayısına [g (g-iy2] oranı olarak tanımlanabilir [D = 2Ug (g-i)] (Bak. Öztaş ve Acar 2(04)

6 84 Amme idaresi Dergisi şitli faydalar ampirik çalışmalarla tespit edilmiştir. Bu bugulardan ilki, ağbağlarda yoğunluğun yüksek olmasının, aktörler arasındaki bilgi akışını ve bu bilgiye ulaşımı etkilediğini göstermektedirler (Coleman 1988: 104; Burt 1992: 13; 2000: 6). Burt'ün (2000: 6) söylediği gibi, daha çabuk şekilde ya da daha kapsamlı bilgiye ulaşabilen aktörler, sosyal ve ekonomik hayatta avantajlı konumdadırlar. Bu konuya örnek olarak mesela iş arayan bir kimsenin arkadaşları aracılığıyla bir şirkette aradığı özelliklere sahip bir iş olduğunu herkesten önce öğrenmesi verilebilir. Uzzi ve Lancaster (2003: 383) herkese açık olmayan özel bilgilerin, birbirlerine güçlü ilişkilerle bağlı olan aktörler arasında sıkça ve güvenilir biçimde aktarıldığını örgütler arasında yaptığı bir ampirik çalışmayla göstermişlerdir. Yine Uzi ve Lancaster (2003: 391), aynı çalışmalarında, örgüt öğrenmesinin keşif amaçlı türü (exploratory organizationallearning) ile güçlü bağlar arasında ampirik bir ilişki olduğunu bulmuşlardır. Yüksek yoğunluklu ağbağların ikinci bir işlevi, kolektif eylem sorunlarının çözülebilmesi için bir ortam ve kapasite sunmalarında ortaya çıkmaktadır (ülson, 1965: 2; üstrom, 1990:4; üstrom 1990a: 154). Kapalılık özelliği gösteren bir ağın aktörleri arasında mevcut bulunan bağların güçlü ve sık tekrarlanan ilişkilerden meydana geliyor olması, kolektif normların geliştirilmesine ve bunların özenle uygulanabilmesine yardımcı olmaktadır (Coleman, 1988: 104; 1990: 310; Burt, 2000: 8). Güçlü ilişkilerin meydana getirdiği bağlann en ö nemli işlevlerinden bir tanesi, gruplar içinde ve gruplar arasında anlaşmazlıkları azaltıyor olmasıdır (Krackhardt ve Stern, 1988: 123; Nelson, 1989: 396; Padgett ve Ansell, 1993: 1310). Mesela Nelson'ın (1989: 396) ampirik çalışması, çatışmaların ve uzlaşmazlıkların düşük olduğu iş gruplarının kendi içlerinde çok sayıda güçlü bağa sahip olduklarını göstermiştir. Güçlü bağların, örgütler için ö zellikle büyük değişimlerin yaşandığı ve/veya belirsizliğin egemen olduğu durumlarda ve zamanlarda önemli bir işlev gördükleri de tespit edilmiştir. Güçlü bağlar, bu durum ve zamanlarda örgüt çalışanlarına ihtiyaç duydukları rahatlamayı ve güveni sağladığından, bu belirsizliklerin ortaya çıkardığı çeşitli dalgalanmaları örgütler görece olarak daha kolay atlatabilmektedirler (Krackhardt, 1992: 238). Üçüncü olarak, araştırmalar, siyasi örgütlen( ebil)me, sosyal hareketlilik ve yayılma ile güçlü bağlar arasında da bir ilişki olduğunu göstermektedir (Granovetter, 1973: 1363; 1985: 487; Nelson, 1989: 397; Padgett ve Ansell, 1993: 1310). Mesela Knoke (1993: 35) bulmuştur ki, ortak çıkarları olan ve birbirleriyle kısa haberleşme bağlantılarına sahip olan aktörler, kolektif olarak daha kolay hareket edebilmektedirler. ilişkilerin öğrenilen nitelikleri, özellikle başkalarının ne bildiklerini bilebilmek, başkalarının bilgisinin kıymeti ve başkalarına erişebilme, ağbağlarda bilgi arama davranışını belirleyen önemli faktörler olarak tespit edilmişlerdir (Borgatti ve Cross, 2003: 440). Ayrıca, ağbağ yoğunluğunun siyasi katılımla arasında pozitif bir ilişki olduğu da gösterilmiştir. Me

7 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)ı 85 sela Knoke (1990: 4), sık yapılan siyasi tartışmaların, aktörlerin siyasete olan ilgisini ve siyasi katılımını artırdığını tespit etmiştir. Benzer şekilde Zuckerman ve West (1985: 117) standart sosyo-ekonomik özelliklerin yanında bireylerin siyasi bağlantılarının olup olmamasının kamu görevlileriyle kurdukları irtibatın sıklığının belirleyicisi olduğunu göstermişlerdir. Özetlersek, yukarıda anılan çalışmaların ampirik olarak gösterdiğine göre, yoğunluğu yüksek bir ağbağda (mesela geleneksel Türk mahallesi ya da köyünde veya bir sosyal/siyasal örgütlenmede), aktörler arasında güçlü bağların (ağbağ haritasında kalın çizgilerle gösterilmişlerdir) varolması (yani aktörler a rasında onlar için anlamlı ve sık tekrar edilen ya da uzun süreli ilişkilerin olması) yerel dayanışmayı ve aktörler arası işbirliğini teşvik eder; ortaya çıkan normlar, denetim mekanizmaları ve güven sayesinde kolektif hareketin maliyetlerini düşürür; yine aynı nedenlerle gruplar içerisinde kutuplaşma ile mücadele edilebilmesine ve gerektiğinde bireylerin maddi ve manevi destek bulabilmelerine yardımcı olur; son olarak da özellikle örgütlerin tehdit ve/veya çevrede fırsat algılamaları durumunda üyelerinin hızlı harekete geçirilebilmelerini kolaylaştırır (Nelson, 1989: 396; Krackhardt, 1992: 238; Padgett ve Ansell, 1993: 1310; Krackhardt ve Brass 1994: 224; Schweizer, Schnegg vd. 1998: 17). Dolayısıyla, dayanışmacı sosyal sermaye anlayışına göre, diğerleriyle güçlü ilişkilere sahip aktörler daha fazla (dayanışmacı) sosyal sermayeye sahiptirler; çünkü, güçlü İ lişkiler daha güvenli bilgi ve kaynak kanalı sağladıkları gibi, aynı zamanda çeşitli kötüye kullanımlara karşı da aktörleri korurlar. Dahası, bu tür ilişkilerin tarafı olanların kendi normlarını ihlal edenlere karşı daha kolay biçimde müşterek hareket edebildikleri ortaya çıkmıştır (üstrom, 1990: 2; Burt, 2000: 57). Bu kavramlaştırmadan ve araştırma sonuçlarından hareketle yazında sık rastlanılan şu iki hipotez, farklı aktörlerin (bireylerin, grupların, örgütlerin) aralarındaki farklı ilişkilerin (arkadaşlık, akrabalık, stratejik işbirliği, araştırma geliştirme faaliyetleri vb.) ortaya çıkardığı farklı yapıların, sosyal sermaye mekanizması olarak gördüğü işlevi analitik olarak ince1eyebilmekte kullanılabilecek muhtemel hipotezlerden ikisidir. 5 HI. Diğer bütün şartlar eşit olmak koşuluyla, ilişkiler ağının yoğunluğu arttıkça ağbağ mekanizması daha fazla dayanışmacı sosyal sermayenin kaynağı olmaktadır; H2. Dayanışmacı sosyal sermayesi yüksek ağbağların üyesi olan (a) aktörler ve (b) ağbağın bütünü diğerlerine göre daha başarılıdırlar. 5 Bu hipotezler Burt'ün (2000: 3 ı) çalışmasından esinlenilerek yazılmış!ardır. Bak. Burt, Ronald S. (2000), "The Network Structure ofsocia! Capital", R. i. S. a. Barry M. Staw (Ed.), Research in Organizational Behavior, Vol. 22, JAI Press, Grenwich s.31-s6 için önbaskı ( ).

8 Şekil ı. Dayanışmacı ve Aracı Sosyal Sermaye Ağbağ Haritaları 00 0\ ;:ı ;:ı, ""i. S: E D lir'h 7 eg

9 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)ı 87 Aracı Sosyal Sermaye Burt (1992: 29; 2000: 9), kapalılık özelliği gösteren ağbağların aslında aktörler üzerinde çeşitli kısıtlılıklara neden olduğunu ve onlar için yalnızca kendini tekrar eden dolayısıyla da lüzumsuz performans faydaları sağladığını söyleyerek Coleman'ın sosyal sermaye yaklaşımını eleştirmiştir. Mesela, yukarıda verilen örneklerdeki ilişki örgülerinde birbirlerine sıkı bağlarla bağlı olan aktörler (kişi, aile ya da örgütler) aynı bilgi ve kaynaklara erişebildiklerinden dolayı, Burt'ün argümanına göre, bu ilişkiler örgüsüne dahil bir aktörün, bu örgünün parçası o lan bir ikinci aktörden sağlayabileceği bilgi ve destek, bu ağın parçası olan bir üçüncü kimseden alabileceği bilgiden ve görebileceği destekten çok farklı ol(a)mamaktadır. Burt'e (2000: 11) göre, sosyal sermayeyi meydana çıkaran ve sosyal sermayenin aktör başarısına katkı sağlamasına neden olan asıl mekanizma, birbirlerine bağlı olmayan - dolayısıyla da aynı bilgi ve kaynakları paylaşmayan, yani aktörümüze birbirini tekrar eden değil farklı bilgiler ve kaynaklar sağlayabilecek - ikinci ve üçüncü aktörlerle kurulan bağlantılardır. Dolayısıyla "iyi bağlantılı" olmak ne demektir sorusuna bir yanıt olarak Coleman'ın argümanının tersine Burt, bir ağbağın aktörleri üzerinde ne kadar az kısıtlılık varsa -yani operasyonelolarak ağbağ yoğunluğu ve hiyerarşisi ne kadar az ve ağbağın büyüklüğü ne kadar çok olursa - aktörler o kadar çok sosyal sermaye sahibi olurlar ve dolayısıyla da o kadar çok başarılı olurlar argümanını ileri sürmüştür (2000: 33-36). Yapı boşlukları (structural holes) olarak da bilinen kurarnında, Burt'e göre (2000: 9), bir kimsenin bağlantıları ya da sosyal sermayesi, o kimsenin bir ilişkiler ağı içerisindeki konumunun bir fonksiyonudur. Coleman'ın (1988: 102) yaklaşımında, dayanışmacı sosyal sermaye daha çok eksik bilgi ve kolektif hareket meseleleriyle, özellikle de kolektif eylemlerde beleşçilikle (free rider) ilgili endişelerle alakadar bir kavramlaştırmaya sahiptir. Dayanışmacı sosyal sermaye anlayışında normlar, güven ve denetim mekanizmaları bu sıkıntıları çözmeye yardımcı olmaktadır. Burt'ün aracı sosyal sermaye anlayışında ise dikkatler bir ağbağda grup içerisinde ya da gruplar arasında bağlantısızlık dolayısıyla ortaya çıkan ağbağ boşluklarına çekilmektedir. Bu yapı boşluklarının kenarlarında bulunan aktörler arasında (yani yukarıdaki şekilde birbirleriyle bağlantılı olmayan ikinci ve üçüncü aktörler ya da alt gruplar arasında) köprü görevi görecek ilişkiler tesis etmek (Şek. 1'de U aktörünün rolü) Burt'e göre, köprü görevi gören aktöre bilgi avantajları ve genel olarak akışı kontrol etmenin fırsatlarını sunmakta ve faydalarını sağlamaktadır (2000: 9-1 O). Başka bir deyişle, bu bağlantılar, aktörün ikinci ve üçüncü aktörlerin erişiminde bulunan ve birbirinin aynı olmayan bilgilere ve onların sağlayabileceği desteğe ulaşabilmesini sağlamaktadır.

10 88 Amme idaresi Dergisi AracıSosyalSermaye Şekil J 'in sol kısmında bulunan J,K,L,M,N,O,P,R,S, T ve U aktörlerinden oluşan ağbağda, mesela N aktörü bu ağbağda bulunan diğer JOaktörün 9 'u ile doğrudan ve hatta bu 9 aktörün 5 'i ile de güçlü olan ilişkilere (koyu ve kalın gösterilenler) sahiptir. Yine aynı ilişkiler örgüsü içinde yeralan U aktörü ise, yalnızca diğer 3 aktörle ve görece olarak zayıf bağlara sahiptir. Coleman 'ın (dayanışmacı) sosyal sermaye anlayışında daha fazla yoğun ve güçlü ilişkilere sahip olan N aktörünün daha fazla (dayanışmacı) sosyal sermayeye sahip olduğu öngörülmekteydi. Burl ise, N aktörünün mesela T ile olan güçlü ilişkisi sayesinde bu aktörden sağlayabileceği bilgi ve desteğin mesela üçüncü bir aktör olan J aktöründen sağlayabileceği bilgi ve destekfen çokfarklı olamayacağını; çünkü, J ve T'nin doğrudan ve başkaları aracılığıyla birbirlerine olan bağları nedeniyle halihazırda aynı bilgi ve kaynakları paylaştıklarını söylemektedir. Dolayısıyla J ve T aktörlerinin ayrı ayrı erişim sağlayacağı bilgi ve kaynaklar aslında aşağı yukarı birbirinin aynı olacaktır. Aracı sosyal sermaye argümanına göre, bu ilişkiler örgüsü N aktörü için yeni bilgi ve kaynaklara erişim sağlayamadığı için sınırlılıkların nedeni olmaktadır. Burt 'ün aracı sosyal sermaye argümanına göre, U aktörü, diğer iki alt gruba A ve F aktörleri ile olan bağları aracılığıyla erişebildlğinden dolayı N aktörüne göre daha fazla (aracı) sosyal sermayeye sahiptir. U aktörü, A ve F aktörleri ile olan bağ/antı ları sayesinde (J) diğer iki alt grupta yerleşik bulunan yeni bilgi ve kaynaklara erişebilmekte; (2) aynı zamanda da konumu gereği köprü görevi gördüğünden dolayı gruplar (J,K,L,M,N,O,P,R,S,T ve U aktörlerinden oluşan grup ile A,B,C,D, E ve F,G,H,J aktörlerinden oluşan grup) arasındaki akışları denetleyebilmektedir. Dolayısıyla Burt 'ün argümanına göre, birbirleriyle bağlantısı olmayan aktörler ya da gruplar arasında mevcut o/an yapı boşluğunu bu bağlantıyı tesis ederek gideren aktör (aracı) sosyal sermaye sahibi olmakta ve dolayısyla da daha başarılı olabilmektedir. Yapı boşluklan kuramına göre sosyal sennaye, bir ağbağın birbirinden kopuk parçalannı birleştirerek bu parçalar arasında aracılık eden kimseler tarafından oluşturulmaktadır (Burt, 2000: 9). Buradaki yapı boşluğu, bir ağbağda alt gruplar arasında mevcut olan ilişkisizlik durumunu ya da zayıf ilişkileri tanımlamaktadır. Bu tanımdan hareket edildiğinde, Coleman'ın yaklaşımında öne çıkan yoğunluğu yüksek ağbağlar, daha az sayıda yapı boşluğuna ve/veya zayıf bağlara' sahip olduklanndan dolayı daha az (aracı) sosyal sennayeye sahiptirler. Dolayısıyla da daha az olan sennaye daha az başan getinnektedir. Öbür yanda, pek çok yapı boşluğu olan ilişki örgüleri, yani ağbağlar, daha çok aracılık edebilme fırsatı sunmakta dolayısıyla da daha fazla (aracı) sosyal sennayenin kaynağı olabilmektedirler. Burt'e (2000: 9) göre, herhangi bir yapı boşluğunun her iki yakasında bulunan aktörler, aslında birbirlerinden haberdardırlar; ancak, farklı ilişki akışlannın birer parçasıdırlar. Bir sosyal yapıdaki boşluk "ilişkileriyle o boşluğu doldura 6 Zayıf Baglann Gücü (The Strength ofweak Ties) adlı makalesinde Granovetter (1973) köprü işlevi gören zayıfbaglar üzerine aynntılı ve zamanının ötesinde bir tartışma yapmıştır. Daha sonra Krackhardt (t 992) ve Nelson (1988) iki ayrı makalede (The Strength ofstrong Ties) Kuvvetli Baglann Gücü'nü ve fonksiyonlannı anlatmışlardır.

11 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)ı 89 cak kimseye rekabet üstünlüğü sağlayacaktır; çünkü, o kimse, diğer aktörler arasındaki bilgi akışına aracılık edebilecek ve boşluğun iki yakasında yeralan kimselerin birbirlerini etkleyebilecek faaliyetlerini kontrol edebilecektir" (Burt, 2000: 9). Zayıf bağlardan oluşan köprüleri ve yapı boşluklannı sosyal sermaye sağlayan asıl mekanizma olarak savunanlar, güçlü bağların ve yüksek yoğunluklu ağbağların pek çok dezavantajı; zayıf bağların ve yapı boşluklarına aracılık etmenin de pek çok faydası olduğuna işaret etmişlerdir: ilk olarak, dayanışmacı sosyal sermayenin ardında yatan yoğun ağbağlar gibi aracı sosyal sermayenin ardındaki ağbağ mekanizması olan yapı boşlukları da asılolarak bilgi akışını etkileyebilmekle alakalıdır. Ancak, ilkinin aksine ikinci mekanizmada bilgiye erişebilmenin sağladığı faydalar, bağlann gücünden ya da ağbağın yoğunluğundan değil bir kimsenin ağbağ içerisinde işgal ettiği konumdan, yani boşluklar arasında aracı ya da köprü olabilmesinden kaynaklanır (Burt, 2000: 9). İkinci olarak, Granovetter (1973: 1376) pek çok ağbağ modelinin aslında üstü kapalı olarak da olsa güçlü bağlarla ilgili modeller olduğunu ve dolayısıyla da bunlann daha çok, iyi tanımlanmış ve küçük olan gruplara uygulanabileceğini söylemektedir. Güçlü bağlar, özellikle de kapalı ağbağlardaki güçlü bağlar, topluluklan kliklere bölmektedir ve klikler içerisindeki aktörler, tanım gereği, birbirleriyle yakın ve güçlü bağlara sahipken, klik dışında ilişki kur(a)mamaktadırlar (Granovetter, 1973: 1371). Üçüncü olarak, güçlü ilişkilerle birbirlerine bağlı olan aktörlerden meydana gelen klikler genellikle ortak kararlardan cayamama (groupthink) (Janis, 1972) gibi bir durum yaşamakta ve bu durum kliklerin mensubu ajanlann tıpkılaşmasına (agent homogeneity) yolaçmaktadır (McKelvey, 2002: 8). Bu nedenle de, dördüncü olarak, kapalılık özelliği gösteren ağbağlarda yenilik üretimi ve girişimcilik az düzeyde karşılaşılan durumlar olarak karşımıza çıkmaktadır (Burt, 1992: 191; McKelvey, 2002: 8). Nihayet, dayanışmacı sosyal sermaye görüşüne göre, güçlü ilişkilerle birbirlerine bağlı olan ve kapalılık özelliği gösteren ağlarda bilgi hızlı yayılmakta, aktörlerin birbirlerinin sahip olduklan kaynaklara erişimi kolayolmakta, kolektif hareket edebilmenin temel zorluklan hafıflemekte ve siyasi örgütlenebilme kolaylaşabilmektedir; ancak, bu tür ilişkiler örgüsünde yeni bilgilere, aktörlere ve kaynaklara erişim ile grup dışından destek sağlayabilme oldukça zor olmaktadır. Özetlersek, yapı boşluğu argümanına göre sosyal sermaye, bir ilişkiler ağındaki aracılık fırsatlannın bir fonksiyonudur ve bir aktörün sosyal sermayesi, o aktörün ilişkiler ağı içerisinde bulunduğu konumun bir fonksiyonudur (Burt, 1992: 29; 2000: 9). Sosyal sermayenin bu aracı türüne göre, yapı boşluğu, iki i lişki örgüsü arasında varolan bir bağlantısızlık durumu olarak tanımlandığına göre, bu boşluğun iki tarafını kuracağı ilişkilerle birbirlerine bağlayan, yani

12 90 Amme İdaresi Dergisi biraraya getiren kimse, rekabet üstünlüğü kazanabilmektedir. Çünkü bu köprü, aktörler arasında bilgi akışını kontrol edebilmekte ve aktör bunu da zayıf ilişkiler tesis ederek yaptığı için nispeten düşük bir maliyetle yapabilmektedir. Dolayısıyla aracı sosyal sermaye görüşüne göre, aktörlerin sosyal sermayesi, onlann ilişkilerde oynadığı köprü olma görevi ile doğrudan ilişkilidir. Bu durumda aracı sosyal semayenin iki temel test edilebilir hipotezi şunlardır.' H3. Diğer bütün şartlar eşit olmak koşuluyla, bir aktörün ilişkiler örgüsü i çinde bulunan yapısal boşluklann kıyılan arasında yapacağı aracılık görevi arttıkça, o aktörün aracı sosyal sermayesi de artar; H4. Aracı sosyal sermayesi daha yüksek olan aktörler, daha başanh aktörlerdir. Bir Sosyal Sermaye Modeli Sosyal sermayenin dayanışmacı ve aracı kuramlan, çıkışlan ve kurduklan kavramsal argümanlan itibariyle birbirlerinin alternatifi olarak sunulmuşlardır. Bu sunuluş biçimleri nedeniyle, başlangıçta dayanışmacı ve aracı sosyal sermaye birbirlerinin rakibi olarak tanımlandıklanndan, bir aktörün ya da ilişkiler örgüsünün bu sermaye türlerinden ya birine ya da diğerine sahip olabileceği gibi bir anlayış ve kavramlaştırma ortaya çıkmıştır. Sosyal sermaye kavramından en çok faydayı sağlamak için entegre bir sosyal sermaye kuramına ihtiyaç duyulduğunu düşünen Lin (1999: 28) dayanışmacı ve aracı sosyal sermayenin birbirinin alternatifi olan kurarnlar değil, yalnızca farklı sosyal sermaye türleri olduğunu söylemiştir. Lin'e (2005: 17) göre, bu sosyal sermaye türlerinin birbirlerini tamamlama işlevi de olmak üzere farldı faydalan vardır ve ikisi birarada bulunabilmektedir. Her iki kurarnın ortak olan temel kabulü, sosyal sermayenin, aktörler arası i lişkiler örgüsünden meydana gelen ağbağlarda yerleşik olan kaynaklardan geldiğidir. Bu temel kabulden hareketle Lin'e göre (1999: 28; 2005: 14) tek bir sosyal sermaye kuramı ortaya atılabilir. Bu amaçla Lin (2001: 17; 2005: 4) kuram geliştirmenin ilk aşaması olarak bir model önermektedir. Bu model, kendi içerisinde nedensellik ilişkisi sıralamasını takip eden üç grup değişkenden meydana gelmektedir. Bunlar sırasıyla (1) sosyal sermayenin kaynaklan; (2) sosyal sermayenin türleri ve (3) sosyal sermayenin faydalandır. Bunlar, aynı zamanda sermaye kavramı ile bağlantılı olarak sırasıyla sosyal sermayeye yatınm yapma; sosyal sermayeye erişim ve yerleşik kaynaklan harekete geçirebilme ve nihayet sosyal sermayeden belirli faydalar sağlama süreçlerine denk gelir., Bu hipotezler Burt'ün (2000: 31) çalışmasından esinlenilerek yazılmışlardır. Bak. Burt, Ronald S. (2000), "The Network Structure ofsoeial Capital", R. ı. S. a. Barry M. Staw (Ed.), Research in Organizatfona/ Behavior, Vol. 22, JAf Press, Grenwich s için önbaskı htto://gsbwww.uchicago.edu/faclronald.bıırtjresearch/nssc.pdf ( ).

13 Çizelge ı. Bir Sosyal Sermaye Modeli* Sosyal Sermayenin Uç Asıl Kaynağı (Sermaye Yatırımları) -7 Sosyal Sermaye Türleri (Sermayeye Erişim ve Harekete Geçirme) -7 Sosyal Sermayenin Faydaları (Sermaye Getirileri) i. Aktörün yapı içindeki konumu (strength ofposition) ii. Aktörün ilişkiler örgüsü içindeki konumu (network position) iii. Aktörün eylem(ler)inin amacı ve motivasyonu (instromental vs. expressive goals) Lin 'in (1999; 2005) modeli esas alınarak hazırlanmıştır. Dayanışmacı Sosyal Sermaye (Bonding, homophi/ous social capital) Coleman(l988), Putnam(1993; 1995; 2000) Güçlü bağlar ve yüksek yoğunluklu ağbağlar Güven, itibar, normlar, kolektif hareket AracıSosyalSermaye (Bridging, heterophi/ous social capital) Burt (2000; 2001) Zayıf bağlar ve köprüler, açık ve yapı boşluğu olan ağbağlarda aracılık ederler Akışın kontrolü ve denetlenebilmesi i. Kendi başına amaç olan faaliyetler ve hedefler elde bulunanların muhafaza edilmesi, kayıplara karşı koru( n )ma aa. Fiziki varlığın korunması - birbirini tutma (cohesion) bb. Akıl sağlığının korunması dayanışma (so/idarity) cc. Hayattan tatmin - being) olmak (well ii. Araç faaliyetler ve hedefler yeni ve sahip olunmayan bilgi ve kaynaklar elde etmek, aa.ekonomik fayda - varlık kazanımı bb.siyasi fayda - iktidar kazanımı cc. Sosyal fayda - itibar kazanımı cı daha iyi iş, maaş, kar, kaynak dağılımını et ()Q( kileyebilme S' ::ı:... \o -

14 92 Amme İdaresi Dergisi Sosyal Sermayenin Kaynakları Sosyal sermayenin kaynaklan, sosyal sermaye oluşumunun ön koşullannı meydana getirmektedir. Lin (2001: 13-14), sosyal sermayeyi oluşturan üç kaynak olduğu konusunda yazında bir mutabakat oluşmaya başladığını söylemiştir. Bu kaynaklar sırasıyla: (i) yapı konumu (struetural position) ya da konumun gücü (the strength olposition) (ii) ağbağ konumu (network location) ya da zayıf ve kuvvetli bağlann gücü ve (iii) aktörün eyleminin ve davranışının amacı ve motivasyonudur (Lin 2001: 13-14; 2005: 3-4). Yapı içerisindeki konum, aktörün sosyal tabakalaşma hiyerarşisi içindeki yerinin ve hangi diğer katmanlara erişimi olduğunun o aktörün sosyal sermayesinin belirleyicisi olduğu önermesine dayanır. Mesela, hiyerarşide daha üst siyasi, sosyal, ekonomik ya da kültürel tabakalarda yer alan aktörlerle ilişkisi olan aktörler, bu tür ilişkileri olmayan aktörlere nazaran daha avantajlı durumdadırlar. Çünkü bu aktörlerin üst tabakadakilerin sağlayacağı kaynaklara erişmeleri ve onlan harekete geçirebilmeleri söz konusu olabilmektedir. Ağbağ içerisindeki konum, aktörün ağbağ içerisinde işgal ettiği yerin kapalılık, açıklık, köprü olma gibi yukanda anlatılan özelliklerden hangilerine sahip olup olmadığının o aktörün sosyal sermayesinin (ve türünün) belirleyicisi olduğu önermesine dayanır. Eylem amacı ve motivasyonu ise, aktörün ilişkierindeki davranşlannın başka sonuçlar için bir araç mı (instrumental) yoksa kendi başlanna birer amaç mı (expressive) olduklan ayınmını yapar. Aktörler arası ilişkiler örgüsü ve bu ilişkiler ağı içinde yerleşik, erişilebilir ve harekete geçirilebilir olan bilgi, destek, güven gibi kaynaklar sosyal sermaye olarak tanımlandığına göre, Lin (2005: 6), bir aktörün sosyal sermayesinin kaynaklan o aktörün erişebilir ve harekete geçirebilir olduğu sosyal sermaye miktannı, çeşidini; bunlardan sağlayabileceği faydayı ve bu faydanın türünü ve miktannı belirler demektedir. Bu ilk gruptaki üç değişkenin sosyal sermayeyi meydana getiren kaynaklar olması, bir aktörün ağbağ ve yapı içindeki konumunun onun ilişkiler örgüsünde yerleşik olan kaynaklara erişimini kolaylaştırabilecek ya da sınırlandırabilecek olmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, çizelgenin ilk sütununda yer alan bu üç değişken, aktörler arası sosyal sermaye eşitsizliklerinin nedenini de açıklamakta kullanılabilmektedir. Sahip olunan sosyal sermaye ise, aktörün başansını belirleyen faktörlerden birisi olduğuna göre, sosyal sermayeye erişim ve onu harekete geçirebilme konusunda aktörler arasında mevcut olan farklar, onlann görece başanlannın bir açıklamasını yapabilmemize de yarayabilmektedir. Sosyal sermayenin kaynaklannı açıklayan bu kavramlaştırmada kullanılan değişkenlerin nasıl ölçülebileceği konusunda ağbağ analizi yazınında epeyce mesafe katedilmiş bulunmaktadır. Ağbağ açıklığı, yoğunluğu, kapalılığı, aktör merkezili ği gibi pek çok kavram operasyonel hale getirilmiş ve hali hazırda di

15 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)ı 93 siplinler arası ölçüm mekanizmalan olarak kullanılmaktadırlar. Bu ölçüm ve hesaplarnalann yapıldığı Krackplot ve Ucinet gibi yazılımlar da bulunmaktadır. Veri toplama konusunda da geçerliliği ve güvenilirliği test edilmiş teknikler mevcuttur.' Sınırlan açık ve kesin olan ve aktörlerinin tümünün bilinebildiği ve daha çok küçük olan bir popülasyon üzerinde bir araştırma yapılıyorsa, aktörlere (analiz düzeyine göre birey, grup, takım, örgüt vb.) doğrudan ilişkilerinin (arkadaşlık, danışma, beraber çalışma vb.) hangi diğer aktörleri e ve ne sıklıkta ve önemde olduğunu verilen aktör listesinden seçerek işaretlemeleri istenmektedir. Buna doyum (saturation) örnekleme tekniği denmektedir. Şayet, üzerinde araştırma yapılmak istenen popülasyonun sınırlan kesin olarak bilinemiyorsa ya da büyük bir popülasyon olması sözkonusu ise bu kez isim üreted (name generator) adı verilen örneklem tekniği kullanılmaktadır. Bu teknikte anket sorulanna cevap veren kimseler, ilişki kurduklan aktörlerin isimlerini kendileri belirtmektedirler. Üçüncü olarak da aktörlerin yapı içerisindeki konumlannı tespit etmek için konum üreted (position generator) tekniği kullanılmaktadır. Bu teknikte, anket sorulanna yanıt verenler, önceden belirlenmiş ve kolektif tarafından bir değer ithaf edilmiş olan konumlardaki (meslek, otorite, ekonominin sektörü vb. açıdan gruplandınlmış) aktörleri tanıyıp tanımadıklannı ifade etmektedirler (Lin 2005: 8; Lin and Dumin, 1986: 367). Sosyal Sermaye Türleri Coleman ve Burt'ün aksine Lin, dayanışmacı ve aracı sosyal sermayeyi birbirinin alternatifi ve rakibi olarak değil; aynı aktörün ya da ilişkiler kümesinin, aynı anda ve farklı miktarlarda sahibi olabilecekleri ve farklı işlevleri ve faydalan olan ve birbirlerini tamamlayabilen sosyal sermaye türleri olarak tanımlamaktadır. Lin (2005: 17-18), bu iki sosyal sermayenin sağladığı ve yukanda özetlenen faydalannın yanı sıra iki sermaye arasındaki bir diğer önemli işlev farkının mevcut kaynaklan korumak ve yeni kaynaklara ulaşabilmekte ortaya çıktığını söylemektedir. Buna göre, dayanışmacı sosyal sermaye daha çok elde bulunan kaynaklann muhafazasında daha etkin bir rol oynarken; aracı sosyal sermaye, yeni kaynaklara (mesela bilgiye) ulaşabilmede daha belirleyici bir rol oynamaktadır. İlk bloktaki sosyal sermaye kaynaklan olarak tanımlanan değişkenlerden i kinci bloktaki sosyal sermaye türlerine doğru olan nedensellik ilişkisi sermaye kuramlan açısından konuya yaklaştığımızda, bir anlamda sosyal sermayeye yapılan yatırım sürecine tekabül etmektedir. Yapılan yatınma göre (yani kurula{bile)n ilişkiler sonucu işgal edilen konuma göre), aktörler arası sermaye eşitsizlikleri (yani sahip olunabilen ya da muhafaza edilebilen sermaye türü ve miktan) ortaya çıkmaktadır. İkinci blok içerisindeki süreçte ise, iki sosyal sermaye, Mesela bak. Wasserman. Stanley ve Faust, Katherine (1994), Social Network Analysis: Methods and Applications, Cambridge University Press, Cambridge; Ayrıca bak Lin (2005: 9-10).

16 94 Amme İdaresi Dergisi türü, birbirlerine sosyal sermayeye erişim (access) ve sosyal sermayenin harekete geçirilebilir olup olmaması (mobifize) ile bağlanmaktadır (Lin 2001: 21; 2005: 6). Burada yazında hala cevaplanmamış ilginç sorular vardır. Mesela benzer yapı ya da ağbağ konumlarına, dolayısıyla da benzer sosyal sermayeye erişebilir olan aktörler neden ve nasıl daha farklı miktarlarda sosyal sermayeyi harekete geçirebilmektedirler? Dolayısıyla bağlantıları açısından benzeşen aktörler, performansları açısından neden benzeş(e )memektedirler? Sosyal Sermayenin Getirileri İkinci bloktaki sosyal sermaye türlerinden üçüncü bloktaki gruba geçiş sosyal sermayeden fayda sağlama ya da getiri elde etme sürecini tanımlamaktadır. Lin (2001: 21; 2005: 15), dayanışmacı sosyal sermayenin (a) fiziki varlığın korunması -maddi ya da fiziki destek bulabilme (b) akıl sağlığının korunması sosyal ve duygusal destek ve yine bununla bağlantılı olarak (c) hayattan tatmin olarak üç ana grupta toplanabilecek ve daha çok kendileri birer amaç o/an fayda/ar (expressive returns) sağladığını söyler. Yine Lin (2001: 21; 2005: 15), a racı sosyal sermayenin ise (a) ekonomik fayda - varlık kazanımı (b) siyasi fayda iktidar kazanımı ve (c) sosyal fayda - itibar kazanımı biçiminde aslında birer araç olanfaydalar (instrumental returns) sağladığını iddia eder. Lin (1999: ; 2005: 12), bu noktada ilginç ama aynı zamanda zor ve aslında birbirleriyle ilişkili olan iki tartışmaya dikkat çekmektedir. (1) Sosyal sermaye, tek tek aktörlere mi yoksa bir bütün olarak ilişkilerle birbirlerine bağlı olan aktörlerin oluşturduğu gruba mı olanaklar sağlamaktadır? (2) Sosyal sermaye bir kolektif mal mıdır? Politik iktisat yazınının yaygın olarak bilinen ayırımına göre, özel mallarla karşilaştırıldığında kolektif malların tüketiminden ya da faydasından aktörlerin bazılarını dışlayabilmek maliyetli ve meşakkatli bir iştir. Oysa, kolektif malların üretilmesinde herkesin üretim maliyetlerini paylaşmasını, herkesin üretime görece olarak eşit katkıda bulunmasını temin ise beleşçilik davranışı nedeniyle genellikle mümkün olarnamaktadır. Coleman (1988) ve Putnam (1993; 1995; 2000), dayanışmacı sosyal sermaye anlayışı ile sosyal sermayenin daha çok kolektif malolma özelliği taşıdığını ve getirilerininde öncelikle gruba (aileye, arkadaş topluluğuna, bir millete ya da örgüte) fayda sağladığını açık ya da zımni olarak ortaya atmışlardır. Burt (2000) ise, aracı sosyal sermaye kavramını, daha çok aracılık yapan aktörün sosyal sermaye getirilerinden yararlandığı kabulü üzerine inşa etmiştir. Aslında, her iki sermaye türünde de hem tek tek aktörler hem de grup sosyal sermayeyi üretebilmek ve sosyal sermayenin getirilerinden faydalanabilmek için birbirlerine bağımlıdırlar. Çünkü, temel sosyal sermaye kabulüne göre sosyal sermayenin sağladığı kaynaklar (bilgi, destek vb.) nihai tahiilde hem tek tek aktörlerden gelmekte hem de aktörler arası kurulan ilişkilerde yerleşik bulunmaktadır. Dolayısıyla, faydalanılan kaynaklar ya aktörün kendisinin doğrudan bağlantılarının

17 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(/ar)ı 95 erişim sağladığı kaynaklar olmaktadır ya da tanıdıklann tanıdıklannın ve bir bütün olarak ağbağın sağladığı kaynaklar olmaktadırlar. Sonuç Sosyal sermaye kavramı, ağbağ analizinin genel kabul görmüş ve operasyonel hale getirilebilen disiplinlerarası kavramlan (yoğunluk, açıklık, köprü, zayıf ve kuvvetli bağlar gibi) ve geçerlilikleri ve güvenilirlikleri test e dilmiş yöntemleri (isim üreteci ve pozisyon üreteci ömeklem teknikleri, UCINET gibi genel kullanım amaçlı ağbağ analizi yazılımlan) sayesinde analitik özellikler kazanmış bulunmaktadır. Dolayısıyla, sosyal sermaye kavramının kullanımı, moda kavramlann ya da yalnızca metafor olarak kullanılan diğer kavramlann bilgi üretimine dahil edilmeleri konusunda sıkça rastlanılan sınırlılıklannı taşımak zorunda değildir. Nitekim yukanda test edilebilir hale getirilmiş olan ve literatürde sıkça rastlanılan hipotezleri araştırmacılar veri toplayarak rahatlıkla test edebilirler. Bu yol izlenilerek sosyal sermaye kavramının ülkemiz bilimsel bilgi üretimi pratiğine aktanlabilmesi mümkündür. Lin'in önerdiği sosyal sermaye modeli, yazındaki farklı disiplinlere ait kavramlaştırmalan ve kuramlaştırmalan entegre edebilecek bir genel sosyal sermaye kuramının temeli olmaya adaydır. Bu modelin, gerek sosyal sermayenin kaynaklan, gerek türleri, gerekse de sağladığı faydalar konusunda henüz cevaplanmamış ve hatta sorulmamış pek çok sorusu, üzerinde kavramlaştırma ve açıklama yapılmamış pek çok mekanizması vardır ve bu kavramın ve kuramın henüz uygulanmamış ya da test edilmemiş olduğu pek çok konu ve ilişki bulunmaktadır. Bu durum, modelin ya da kuramın sınırlılığına işaret eden değil; aksine, araştırmacılara kavramlaştırma, modelleme ve model test edebilme açılanndan uluslararası yazına katkı yapabilmek için sunduğu fırsatlara işaret eden bir durum olarak kabul edilmelidir. Türk sosyal bilimler yazınında ise, bir iki istisnası dışında sosyal sermaye kavramının analitik özelliklerinin uygulamaya geçirilmesine, yani bilimsel bilgi üretimine, geçilmiş bulunmamaktadır. Bu istisnalardan bir tanesi ARI grubunun Infakto Research Workshop'a yaptırdığı ve daha çok dayanışmacı sosyal sermaye, özellikle de Putnam (1995; 2000) çizgisinde olan anket çalışmasıdır (2006, Sosyal sermaye benzeri kavramlann yalnızca bilimsel bilgi pratiğine değil gerçek hayata da aktanlabilmesi ve uygulanabilmesi, yani geniş anlamıyla bir teknoloji olarak bu tür gelişmelerden yararlanılabilmesi hem yönetim bilimi hem de ülkemiz siyasi, sosyal ve iktisadi hayatı için önem taşımaktadır. Bu bağlamda, Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Geliştirme İdaresi Başkanlığı tarafından Ekonomik Kalkınma da Sosyal Sermayenin Rolü (2005) adlı bir çalışma yayımlanmıştır. Bu çizgideki bir diğer sevindirici gelişmede 13. Kalite Kongresinde Sosyal Sermaye ve Toplumsal Refah konulu özel bir oturum yapılmış olmasıdır.

18 96 Amme İdaresi Dergisi Sosyal sermaye kavramına ilgi duyan araştırmacılar, bu kavramın analitik özelliklerinden yararlanıp, eğitimden örgütler içi ve örgütler arası ilişkilere ve toplumsal ve iktisadi kalkınmaya kadar pek çok alanda yukanda ortaya atılan hipotezleri test edebilirler ve yeni kavramlaştırmalara ve kuramlaştırmalara gidebilirler. Bu yolun izlenmesi, yalnızca sosyal hayatın daha iyi anlaşılabilmesine ve açıklanabilmesine değil; aynı zamanda, dünya bilimsel bilgi üretimine özgün katkılar yapabilmemize de olanak sağlayabilecektir. Nitekim, sosyoloji, sosyal psikoloji, yönetim ve matematik konulanyla aşina olanlann daha bu yazının başından beri fark ettikleri gibi aslında sosyal sermaye kavramı ve kuram(lar)ı olarak aktanlan ve ağbağ analizi olarak değinilen pek çok tanım ve yöntem, büyük ölçüde basit ilkelere dayanan, gerçek hayatla örtüşen ve farklı disiplinlerden farklı adlar adı altında da olsa az çok aşina olduğumuz şeylerdir. Zaten bütün iyi kurarnlar da çok basit ama önemli sorulann yanıt1annı yine çok basit olan ilkelere dayanarak vermeye çalışan kurarnlar değiller midir? Kaynakça Adler, Paul S., ve Kwon, Seok-Woo (2002), "Social Capital: Prospects for a New Concept", Academy ofman agem ent Review, VoL27, No.l, s An Çalışma Grubu (2006), Türk Toplumu ve Sosyal Sermaye, Araştırma Sonuçları Sunumu, Ankara, tr.asp ( ). Burt, Ronald S. (1992), Structural Holes: The Social Structure ofcompetition, Harvard University Press, Cambridge, MA. Burt, Ronald S. (2000), "The Network Structure of Social Capital", R. i. S. a. Barry M. Staw (Ed.), Research in Organizational Behavior, Vol. 22, JAI Press, Grenwich s için önbaskı uchicago.edu/fac/rona ld.burt/researchinssc.pdf ( ). Burt, Ronald S. (2001), "Structural Holes versus Network Closure as Social Capital", Lin, Nan, Cook, Karen, ve Burt, Ronald S. (Eds.), Social Capital Theory and Research, Aldine de Gruyter, New York, s Co leman, James S. (1988), "Social Capital in the Creation of Human Capital", American Journal ofsociology, Vol. 94, s Dögerliogıu, Özgür (2005), "Sosyal Aglar ve Örgütsel Başan", İktisat İşletme ve Finans, Cilt 20 Ekim s Gökalp, Nuri (2003), "Ekonomide Güven Faktörü", Yönetim ve Ekonomi, Cilt 10, Sayı 2, s Granovetter, Mark S. (1973), "The Strength ofweak Ties", American Journal of Sociology, Vol. 78, No. 6, s Granovetter, Mark S. (1985), "Economic Action and Social Structure: The Problem of Embeddedness", American Journal ofsociology, Vol. 91, No.3, s Janis, Irwing (1972), Victims ofgroupthink, Houghton Mifflin, Boston.

19 Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(/ar)ı 97 Karagül, Mehmet (2004), Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Türkiye/deki Önemi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayım, Afyon. Keyınan, Fuat (2004), "Sivil Toplum, Sivil Toplum Kuruluşlan ve Türkiye", Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazıları, No:4, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbuL. ( std 4.pdf, ( ) Knoke, David (1990), Political Networks: The Structural Perspective, Cambridge University Press, Cambridge. Knoke, David (1993), "Networks of Elite Structure and Decision Making", Sociological Methods & Research, Vol.22, No.l, s KOSGEB (2005), Ekonomik Kalkınmada Sosyal Sermayenin Rolü, Ekonomik ve Stratejik Araştırmalar Merkezi Müdürıügü, Ankara Action=... &ID=150 ( ). Krackhardt, David (1992), "The Strength of Strong Ties: The Importance ofphilos in Organizations", Nohria, Nitrin ve Ecc1es, Robert G. (Eds.), Networks and Organizations: Structure Form and Action, Harvard Business School Press, Cambridge, MA, s Krackhardt, David, ve Brass, Daniel J. (1994), "Intraorganizational Networks: The Micro Side", Wasserman, Stanley ve Galaskiewicz, Joseph (Eds.), Advances in Social Network Analysis: Research in the Social and Behavioral Sciences, Sage Publications, Thousand Oaks, CA, s Krackhardt, David ve Stern, Robert N. (1988), "Informal Nctworks and Organizational Crises: An Experimental Situation", Social Psychology Quarterly, VoL. 51, s Lin, Nan (1999), "Building A Network Theory of Social Capital", Connections Vol. 22, No.1, s Lin, Nan (2001), "Building a Network Theory of Social Capital", Lin, Nan, Cook, Karen ve Burt, Ronald S. (Eds.), Social Capital: Theory and Research, de Gruyter, New York, s Lin, Nan (2005), "A Network Theory of Social Capital", Castiglione, Dario, van Deth, Jan ve Guglielmo, Wolleb (Eds), A Handbook on Social Capital, Oxford University Press, Oxford. Lin, Nan ve Dumin, Mary (1986), "Access to Occupations through Social Ties", Social Networks VoL. 8, s McKelvey, William (2002), "Managing Coevolutionary Dynamics", 18. EGOS Konferansı Barselona'da sunulmuştur. Morgan, Gareth (1997), Images oforganization, Sage, London. Nelson, Reed E. (1989), "The Strength of Strong Ties: Social Networks and Intergroup Conflict in Organizations", Academy ofmanagement Journal, VoL. 32, No: 2, s Olson, Mancur (1965), The Logic ofcollective Action, Harvard University Press, Cambridge, MA.

20 98 Amme İdaresi Dergisi Ostrom, Elinor (1990), Governing the Commons: The Evolution oflnstitutionsfor Col/ective Action, Cambridge University Press, New York, NY. Ostrom, Elinor (1990a), "Collective Action and the Evolution ofsocial Norms", Journal ofeconomic Perspectives, Vol. 14, No:3, s Öztaş, Nail ve Acar, Muhittin (2004), "Agbag Analizine Giriş", Acar, Muhittin ve Özgür, Hüseyin (Eds.) Çağdaş Kamu Yönetimi II, Nobel, Ankara, s Padgett, John F., ve Anseıı, Christopher K. (1993), "Robust Action and the Rise of the Medici ", American Journal ofsociology, VoL.98, No.6, s: Putnam, Robert D. (1993), Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton University Press, Princeton, NJ. Putnam, Robert D. (1995), "Bowling Alone: America's Declining Social Capital", JournalofDemocracy, Vol. 6, No.1, s Putnam, Robert D. (2000), Bowling Alone: The Col/apse and Revival ofamerican Community, Simon & Schuster, New York. Schweizer, Thomas, Schnegg, Micheal, ve Berzbom, Sussanne (1998), "Personal Networks and Social Support in a Multiethnic Community of Southem Ca1ifomia", Social Networks, Vol. 20, s Uzzi, Brian ve Lancaster, Ryon (2003), "Relational Embeddedness and Leaming: The Case of Bank Loan Managers and Their Clients", Management Science, Vol. 49, No.4, :; Wasserman, Stanley ve Faust, Katherine (1994), Social NetworkAnalysts: Methods and App/ications, Cambridge University Press, Cambridge Zuckerman, Aııen S. ve West, Darreıı M. (1985), "The PoHtical Bases of Citizen Contacting: ACross-National Analysis", The American Political Science Review, Vo1.79, No.l, s