OSTEOSARKOMDA TELOMERAZ VE K -67 EKSPRESYONU (35 VAKADA KL N KOPATOLOJ K NCELEME)

Transkript

1 TÜRK PATOLOJ DERG S 19 (1-2): (2003) 17 OSTEOSARKOMDA TELOMERAZ VE K -67 EKSPRESYONU (35 VAKADA KL N KOPATOLOJ K NCELEME) Dr. Bilge B LG Ç ÖZET: Osteosarkom, osteoid yap m ile karakterize yüksek gradl bir sarkomdur. Kemik tümörleri içinde, çocukluk ça ve genç eriflkinlerde en s k görülen malign kemik tümörüdür. Medikal onkolojideki ilerlemelerle 5 y ll k sa kal m %70 lerdedir. Osteosarkomlarda patogenez ve prognoza fl k tutmak amac yla birçok çal flma yap lmaktad r. Süpresör gen, onkogen, adhezyon molekülleri, ilaç direnci ile ilgili çal flmalar bunlardan baz lar d r. Bu çal flmada, prognostik bilgileri ve parafin bloklar çal flmaya uygun 35 vaka seçilmifltir. Bunlar n 19 u kad n, 16 s erkektir. Ortalama yafl 19 dur. En s k yerleflim yeri distal femurdur. Vakalar n 20 sinde akci er metastaz bulunmufltur. Akci er metastaz bulunan vakalarda sa kal m anlaml flekilde azalmaktad r. mmünhistokimyasal inceleme ilk tan için gönderilen, dekalsifikasyon uygulanmam fl materyalde yap lm flt r. Ki-67 proliferasyon h z ortalama %17.5 bulunmufltur. Ki-67 indeksi ve sa kal m iliflkisi anlaml bulunmam flt r. Ayr ca kemoterapi sonras nekroz ve sa kal m iliflkisi de yine istatistiksel olarak anlaml de ildir. Telomeraz aktivitesi 10 vakada negatiftir ve tüm vakalarda ortalama %7.23 dür. Ancak bu de erler de Ki-67 de oldu u gibi oldukça genifl bir spektrumda da l m göstermektedir. Telomeraz aktivitesi ve sa kal m iliflkisi anlaml bulunmam flt r. Nekroz ve sa kal m etkileyen birçok faktör bulunmas, tek bafl na Ki-67 ve telomeraz ekspresyonlar n n anlaml olmamas n aç klayabilir. Telomeraz ekspresyonunun 10 vakada saptanmam fl olmas teknik nedenleri de akla getirmelidir. ANAHTAR KEL MELER: Osteosarkom, telomeraz, Ki-67, nekroz, prognoz SUMMARY: TELOMERASE ACTIVITY AND Ki-67 EXPRESSION IN OSTEOSARCOMA(CLINICOPATHOLOGICAL ANALYSIS IN 35 CASES) Osteosarcoma is defined as a high grade sarcoma with osteoid production. It is the most common sarcoma arising from bone in children and young adults. Five year survival of osteosarcoma is about 70% thanks to the improvements in medical oncology. Many studies were performed, about the role of suppressor gens, oncogenes, adhesion molecules, multi-drug resistance gens on prognosis and pathogenesis of osteosarcoma. This study includes 35 patients, having prognostic data and adequate material for the immunohistochemical analysis. Nineteen patients were female. The mean age was 19. The most affected site was distal femur. In 20 patients lung metastases developed. The survival was lower in metastatic cases, significantly. For the immunohistochemical method, primary tru-cut or incisional biopsies without decalcification were used. Mean Ki-67 index was 17.5%. There was no significant relation between the survival and the proliferation index, the relation between the histologic response and survival was also insignificant. Telomerase activity was absent in 10 cases and the mean activity in remaining cases was 7.23%, showing a wide range as in Ki-67. There was no significant correlation between survival and telomerase activity. Many factors may have influence on necrosis and prognosis. According to our results telomerase activity and Ki-67 don t seem to have a primary role on the survival. The absence of telomerase activity in 10 cases, let us think about possible technical problems in demonstrating this enzymatic activity immunohistochemically. KEY WORDS: Osteosarcoma, telomerase, Ki-67, necrosis, prognosis G R fi stanbul Üniversitesi, stanbul T p Fakültesi, Patoloji Anabilim Dal, stanbul Osteosarkom, osteoid yap m ile karakterize yüksek gradl bir sarkomdur. Genifl serilerde, plazma hücreli myelom d fl nda en s k görülen malign kemik tümörüdür. Osteosarkomda etyoloji bilinmemekle birlikte, her ikisi de birer süpresör gen olan retinoblastom geni ve p53 genindeki mutasyonlarla iliflki oldu u düflünülmektedir (1). Uzun kemik metafiz bölgesi, klasik yerleflim yeridir. En s k diz bölgesinde yer al r. Sekonder olarak Paget kemik hastal nda veya radyasyon sonras nda görülebilir. Çok nadir olarak yumuflak dokudan da ç kabilir (1,3). Osteosarkomda tan genellikle tru-cut biyopsi ile konur. Rezeksiyon öncesi 3 kür, rezeksiyonu takiben yine 3 kür kemoterapi uygulan r. Rezeksiyon piyesindeki nekroz oran n n %90 dan fazla olmas iyi prognostik faktörler aras nda say lmaktad r. Nekrozun daha az olmas halinde kemoterapi ajanlar de ifltirilebilir. Osteosarkomda 5 y ll k sa kal m 1967 de %20 lerden, 2000 li y llar n bafl nda %65-70 lere ulaflm flt r (1,4). Osteosarkomda patogenez ve prognoza yönelik birçok çal flma yap lmaktad r. Süpresör ve onkogenler, adhezyon molekülleri, p-glikoprotein ekspresyonlar n n araflt r lmas bu araflt rmalara örnek gösterilebilir. P-glikoprotein ekspresyonu nüks ve kötü sa kal m ile (5), CD44 overekspresyonu artm fl metastaz oran ile (6), c-myc ve c-fos onkogenlerinin birlikte ekspresyonlar metastatik potansiyelin artmas (7), p53 ile kemoterapiye direnç (8), c-erbb2 ekspresyonu histolojik kötü cevap ile iliflkili bulunmufltur (9). Ki-67, 395 kilodalton a rl nda nonhiston bir proteindir. Ki-67 proteininin hücre bölünmesi s ras nda, ribozom sentezinde gerekli bir faktör oldu una inan lmaktad r. Ki-67 ço alan hücrelerde bulunan, dinlenme halindeki hücrelerde görülmeyen nükleer bir antijen ile etkileflime girer. G0 d fl nda tüm dönemlerde bulunur. Birçok tümör tipinde Ki-67 ekspresyonu ile büyüme oranlar ve baz tümörlerde prognoz ile iliflkili bulunmufltur (10). Telomerler, ökaryotik hücre kromozom kollar n n son k s mlar ndaki spesifik DNA protein kompleksleridir. Telomeraz ise, DNA replikasyonunun her seferinde ortaya ç kan kayb kompanse etmek için alt l nükleotid tekrarlar n ekleyen bir enzimdir. Genel olarak nonneoplastik dokuda telomeraz aktivitesi yok veya düflük düzeyde, malign tümörde yüksektir (11,12). Bu çal flmada, 8 y ll k bir dönemde Anabilim Dal m - za ulaflan, klinik ve takip bilgileri elimizde olan 35 hastada yafl, yerleflim, histolojik tip, nekroz ve metastaz özellikleri bildirilmifl, ayr ca Ki-67 proliferasyon indeksi ve telomeraz aktivitesi immünhistokimyasal yöntemle araflt r lm fl ve bu de erlerin prognozla iliflkisi de erlendirilmifltir. MATERYAL VE METOD y llar aras nda Patoloji Anabilim Dal na gelen 155 osteosarkom biyopsi materyalinden, uygun parafin blok ve klinik/ prognoz bilgisine sahip olan 35 vaka çal flma kapsam na al nm flt r. Parosteal osteosarkom tedavi ve prognoz aç s ndan farkl bir grupta yer almakta-

2 TÜRK PATOLOJ DERG S 19 (1-2) Resim 1: Osteoblastik tipte osteosarkomda osteoid yap m ve tümöral hücreler (HE x 310) d r; çal flmaya al nan 1 hastada ilk tan parosteal osteosarkomdur, ancak nükslerle dediferansiyasyon sonucu klasik osteosarkoma dönüflüm mevcut oldu undan, bu çal flma grubuna al nm flt r. Kemoterapi preoperatif 3 kür, postoperatif 3 kür fleklinde verilmifltir. Çocukluk ça ndaki hastalarda sisplatin, ifosfamid, epirubisin; eriflkinlerde adriablastin/ sisplatin, adriablastin/ifosfamid veya metotreksat kullan lm flt r. Her vakaya ait preparatlar tekrar de- erlendirilmifl, kemoterapi öncesi biyopsilerden uygun olan bloklar seçilmifltir. Biyopsi örnekleri %10 formalin veya Holland fiksatifinde fikse edilmifltir. mmünhistokimyasal çal flmay etkileyebilece i düflünülerek dekalsifiye edilmemifl materyal kullan lm flt r. Haz rlanan parafin kesitlere, deparafinizasyonu takiben antijen retrieval ifllemi sitrat tamponunda bas nç uygulanarak gerçeklefltirilmifltir. Endojen peroksidaz aktivitesi %3 lük hidrojen peroksit çözeltisi ile bloke edilmifltir. Nonspesifik ba lanmalar engellemek için 15 dakika blokaj (Lab Vision corp, Ultra V block, Fremont CA, USA) uygulanm flt r. Primer antikorlar: monoklonal mouse anti- Ki-67 antikoru (klon: MB67; Neomarkers, cat no: MS-1006-A1, Fremont, CA, USA); dilüsyon oran : 1/100; inkübasyon süresi: 60 dakika monoklonal mouse anti-telomerase (catalitic unit, clon: 44F12, Novocastra, cat no: NCL-h-TERT, Newcastle, Resim 2: Yüksek Ki-67 oran n gösteren nükleer boyanma (Ki-67 x 310) Resim 3: Yüksek telomeraz aktivitesi ve nükleer noktasal boyanma paterni (Telomeraz x 500) UK; dilüsyon:1/25, inkübasyon süresi: 120 dakika. Sekonder antikor olarak Biotinylated Goat anti-mouse 20 dakika süreyle(lab Vision, cat no: TM-125BN, Fremont, CA, USA) kullan lm flt r. Label olarak streptavidin-hrp çözeltisi (Lab Vision, cat no: TS-125-HR), AEC kromojen sistemi (Lab Vision, cat no: TA-125-HA) kullan lm flt r. Mayer-hematoksilen ile 10 dakika z t boya yap lm flt r. Ki- 67 indeksi ve telomeraz aktivitesi için eflik de eri %10 kabul edilmifltir. Her iki antijen için de nükleer boyanma pozitif kabul edilmifltir. Pozitif kontrol olarak meme karsinomu kullan lm flt r. statistiksel de erlendirme için SPSS 7.5 (Standard package) ve Fischer in ki-kare testi kullan lm flt r; p<0.05 al nm flt r. BULGULAR Çal flma grubunu oluflturan hasta say s 35 dir. Bunlar n 19 u kad n, 16 s erkektir. Ortalama yafl 19.51, medyan yafl 17 dir. Hasta grubunda en küçük yafl 10, en büyük yafl 60 d r. En s k yerleflim yeri, 15 hastada distal femurdur. Tibia proksimali 11 hasta ile bunu izlemektedir. Bu iki bölge vakalar n %74 ünü oluflturmaktad r. Daha az say da tutulan di er bölgeler humerus (5), pelvis (2), fibula(1) ve kostad r. Histolojik alt tip 23 vakada osteoblastik (Resim 1), 8 inde fibroblastik, 2 sinde kondroblastik, birer vakada telenjiektatik ve parosteal osteosarkomdur. Parosteal osteosarkom vakas n n dediferansiyasyon gösterdikten sonraki tümör dokusu çal flmaya al nm flt r. On dokuz vakada nekroz %90 ve üstüdür. Ortalama nekroz oran %70.53, medyan %77.50 dir.yirmi vakada akci er metastaz saptanm flt r. Tan s ras nda metastaz iki hastada vard r. Hastalar n 16 s tan dan 8-56 ay, metastazdan 7-33 ay aras nda de iflen süreler sonunda ile kaybedilmifltir. Hastalar 1-6 y l de iflen sürelerle izlenmifltir. Sa kal m en düflük 8, en yüksek 88 ayd r. Bir hasta tan - dan 8 ay sonra kemoterapinin komplikasyonlar sonucu, di er bir hasta da 1.5 y l sonra sekonder malignite (AML- M4) geliflimi nedeniyle kaybedilmifltir. Ki-67 indeksi ortalama %17.5, medyan %15 dir. Ki-67 de erleri oldukça genifl bir aral kta yer almaktad r (%2-50) (Resim 2). Telomeraz aktivitesi ortalama %7.23, medyan de er%3 dür; da l m yine genifl bir aral kta yer almakta-

3 OSTEOSARKOMDA TELOMERAZ VE Ki-67 EKSPRESYONU (36 VAKADA KL N K PATOLOJ K NCELEME) 19 d r (0-50 ) (Resim 3). On vakada telomeraz aktivitesi saptanmam flt r. statistiksel analizde, metastaz n olmas sa kal m n k salmas ile anlaml derecede iliflkili bulunmufltur (p=0.027). Nekroz ve sa kal m aras nda anlaml bir iliflki saptanmam flt r (p=0.99). Ki-67 indeksi artt kça, sa kal mda da artma e ilimi görülse de, bu iliflki istatistiksel olarak anlaml de ildir (p=0.34). Telomeraz aktivitesi ve sa kal m iliflkisi anlams z bulunmufltur (p=0.76). TARTIfiMA Osteosarkom, genç yafl grubunda s k görülen, myelom d fl nda kemik maligniteleri içinde birinci s rada yer alan yüksek gradl bir sarkomdur. Erkeklerde 1.5 kat daha fazla görülmektedir. En s k yafllar aras ndad r. Karakteristik yerleflim yeri uzun kemik metafiz bölgesi olup, vakalar n %60-70 i diz bölgesindedir (1,3). Vakalar - m zda kad n hastalar n oran %54.3 dür. Ortalama yafl dir. Serimizde femur alt uç ve tibia üst uç, literatürle de uyumlu olarak %74 ile en s k tutulan bölgedir. Osteosarkomlarda en s k görülen histolojik alt tip osteoblastik tiptir (2,13). Otuz befl vakan n %65 i osteoblastik, %22 si fibroblastik tip, %8 i kondroblastik tiptir. Bir vaka telenjektatik tip olarak s n fland r lm flt r. Bir vaka ise bafllang çta parosteal osteosarkomdur; ancak nüks sonras dediferansiye olarak klasik osteosarkoma dönüflmüfltür ve çal flma grubuna al nm flt r. Histolojik alt tip ve prognoz iliflkisi hakk nda farkl sonuçlar vard r. Son çal flmalardan birisinde kondroblastik osteosarkomda cevab n kötü oldu- u, telenjektatik ve fibroblastik tipte daha iyi nekroz cevab oldu u bildirilmektedir (13). Hauben ve ark. osteoblastik tipte orta derecede cevap, kondroblastik tipte kötü cevap bulmakla birlikte, histolojik alt tip ve prognozu iliflkisiz bulmufllard r (14). Osteosarkomlarda prognoz için çeflitli faktörler kullan lmaktad r. Bu konuda yeni aray fllar devam etmektedir. Kemoterapi sonras görülen nekroz oran n n %90 dan fazla olmas iyi prognostik faktör olarak belirtilse de, prognoz ve nekrozun iliflkisiz oldu unu bulan araflt r c lar da mevcuttur (13). Bielack ve ark., histolojik iyi cevap oldu unda sa kal m %73.4, kötü cevapta %47.2 bulmufllard r (15). Baflka bir çal flmada ise, hastal ks z sa kal m, yafl, cins, histolojik tip, yer ve çap kemoterapiye cevap ile iliflkisiz bulunmufltur (16). Vakalar m zda nekroz ortalamas %70.53 (median 77.50); %90 n üzeri iyi cevap %42, %100 tam cevap %5 oran nda bulunmufltur. Nekroz ve sa kal m iliflkisi de erlendirildi inde istatistiksel olarak anlaml bulunmam flt r (p=0.99). Scotlandi ve ark. preoperatif kemoterapiye cevap ve hastal ks z sa kal m aras nda iliflki saptamam fllard r (17). Ayn flekilde Ulaner ve ark da nekroz sa kal m iliflkisini anlaml bulmam fllard r (18). Nekroz oran birçok faktöre ba l olabilir. laç rezistans gibi tümöre ait moleküler mekanizmalar veya hastalara çeflitli nedenlerle istenilen dozun verilemeyifli bunlar n bafl nda yer al r. Ulafl lmak istenen doz sosyal, ekonomik veya ilaca ba l komplikasyonlar nedeniyle verilemeyebilmekte ve tedavi standart gibi gözükse de baz hastalarda farkl dozlar uygulanabilmektedir. Buna ba l olarak da istenilen yarar sa lanamamaktad r. Nekroz oranlar m z n kaynaklara göre biraz daha düflük olmas buna ba lanabilir. Nekroz ve sa kal m iliflkisi de k smen bununla, k smen de hasta grubunun heterojen olmas ile aç klanabilir. Osteosarkomda metastaz genellikle hematojen yolla olur ve en s k akci erde görülür. Daha nadir olarak beyin ve lenf ganglionu metastaz görülebilir. lk geliflte metastaz 2 vakam zda mevcuttur. Vakalar m z n 20 sinde (%57) akci er metastaz geliflmifltir. Bir seride metastaz oran %47.4 dür (19). Osteosarkomda lokal kontrol vakalar - m zda oldu u gibi sa lanabilmekte, ancak uzak metastaz vakalar n yaklafl k yar s nda görülmektedir. Akci er metastazlar n n tedavisi esas olarak metastazektomidir. Tan s ras nda metastaz oldu unda prognoz daha kötüdür. Kager ve ark n n çal flmas nda ilk tan s ras nda metastaz varsa 5 y ll k sa kal m %29, 10 y ll k sa kal m %24 bulunmufltur (20). Baflka bir çal flmada pulmoner metastazlar n ç kar lmas ndan sonra 3 y ll k sa kal m %30.4, 5 y ll k sa kal m %12.2 bulunmufltur (21).Vakalar m zda metastaz ve prognoz iliflkisi araflt r ld nda, metastaz n prognozu olumsuz yönde anlaml olarak etkiledi i bulunmufltur (p=0.027). ki vakam zda akci er metastaz na ek olarak hastal n son dönemlerinde paraözefageal ve pankreas metastaz saptanm fl, her iki hasta da bir süre sonra kaybedilmifltir. Osteosarkomda de iflik prognostik faktör aray fl devam etmektedir; bu konuda klinik, immünhistokimyasal ve moleküler birçok çal flma yap lmaktad r. Ki-67, G0 d fl ndaki tüm aflamalarda prolifere hücreleri gösteren bir belirleyicidir. Birçok tümörde malign/benign tümör ay r m nda yol gösterici, santral sinir sistemi tümörlerinde de rutinde kullan lan bir immünhistokimyasal yöntemdir. Ki-67 indeksi osteosarkomu kapsayan birçok seride araflt r lm flt r. Altm fl yedi vakal k bir osteosarkom grubunda ortalama Ki- 67 indeksi %35.5 bulunmufl, rekürren osteosarkomlarda primere göre çok daha yüksek oran saptanm fl ve Ki-67 oran n n artmas n n büyüme ve lokal invazyon ile iliflkili oldu u bulunmufltur (6). Di er bir çal flmada 38 osteosarkom vakas içinde, Ki-67 indeksi yüksek olan 17 vakan n 15 inde akci er metastaz saptanm flt r (19). Daha h zl prolifere olan hücrelerin kemoterapiye de duyarl l daha fazla olur düflüncesinden hareketle, Ki-67 indeksi ve nekroz aras nda iliflki olup olmad araflt r lm flt r. Goto ve ark. bu iki parametre aras nda anlaml bir iliflki bulamam fllard r (22). Lidang ve ark. %24 den az Ki-67 indeksine sahip olan vakalar n daha uzun sa kal ma sahip oldu unu ileri sürmüfllerdir; bu çal flmada Ki-67 ile histolojik alt tip, tümör çap, p53 ve prognoz aras nda iliflki saptanmam flt r (23). Stenzel ve ark. malign kemik tümörlerindeki proliferasyon indeksini, benign tümörlerden belirgin olarak farkl bulmufllar, ayr ca ilginç olarak benign reaktif bir olay olan myozitis ossifikans n da osteosarkoma yak n proliferasyona sahip oldu unu belirtmifllerdir (24). Park ve ark. 34 osteosarkomun 22 sinde Ki-67 oran n %10 un alt nda bulmufl ve Ki-67 indeksinin di er klinik ve patolojik parametrelerle korele olmad n saptam fllard r (25). Görüldü ü gibi, Ki-67 indeksi osteosarkomlar kapsayan çeflitli çal flmalarda farkl oranlarda (%10-35) bulunmufltur. van Oijen proliferasyonu in vitro koflullarda durdurulmufl hücrelerde de Ki-67 varl n saptam fl ve p53 ve p21 overekspresyonu gösteren hücrelerde Ki-67 pozitivitesinin do ruyu yans tmayabilece ini ileri sürmüfltür (26). Ki-67 indeksindeki farkl l klar çeflitli moleküler mekanizmalar, fiksasyon veya laboratuar koflullar na ba l olabilir. Oda ve ark. n n çal flmas nda, prostaglandin derived growth factor (+) osteosarkomlarda Ki-67 oran % 20, negatif olanlarda ise orta-

4 TÜRK PATOLOJ DERG S 19 (1-2) lama %6.5 bulunmufltur (27). Vakalar m zda Ki-67 oran ortalama %17.21 (median %15) bulunmufltur. De erler oldukça genifl bir spektrumda yer almaktad r (2-50). Vaka serisinin çok genifl olmay fl bu gibi uç de erleri ortalamaya yans tmaktad r. Baz dokular n çok küçük tru-cut materyali olmas, k smen nekrotik ve hücreden fakir matriks alanlar içermesi, Ki-67 nin düflük ç kmas na neden olmufl olabilir. Vakalar m zda Ki-67 yükseldikçe sa kal m düflme e iliminde olmakla birlikte, bu iliflki istatistiksel olarak anlaml de ildir (p=0.34). Bu sonuca göre, Ki-67 indeksi sa kal m primer olarak etkileyen bir faktör de ildir. Telomer/telomeraz aktivitesi son zamanlarda kanser araflt rmalar nda s kl kla yer alan bir konudur. Telomeraz aktivitesinin somatik hücrelerde bulunmay fl, sadece germ hücrelerinde ve kök hücrelerinde saptanmas, proliferasyonun devam n sa lamak aç s ndan malign tümörlerde de yüksek telomeraz aktvitesi olabilece ini düflündürmüfltür. Gerçekten de birçok organa ait normal doku, tümör ve tümör d fl patolojilerde telomeraz aktivitesi araflt r ld nda malign dokularda en yüksek oranlarda saptanm flt r (11,12,28,30). Bir seride 26 osteosarkomdan 22 sinde aktivite gösterilmifltir (11). skelet sisteminin primer malign tümörlerini kapsayan bir çal flmada ise osteosarkomda telomeraz aktivitesi saptanmam flt r (31). Vakalar m z n 10 unda telomeraz aktivitesi negatiftir. Gelen dokular genellikle tru-cut materyeli olup, hemen fikse edilmifllerdir. Fiksasyon için formalin veya Holland solüsyonlar kullan lm flt r. Negatif sonucun fiksasyon ile iliflkili olmad düflünülmektedir; negatif vakalar n fiksasyonunda her iki fiksatif de kullan lm flt r. Tüm vakalarda ayn gün ve koflullarda immünhistokimyasal yöntem uygulanm flt r. Eldeki verilerle bu negatifli i aç klamak mümkün olmam flt r. Telomeraz aktivitesi ortalama %7.23 bulunmufltur. Negatif saptanan 10 vakan n bu ortalamay düflürdü ü ve sa kal mla iliflkiyi de etkiledi i aç kt r. Telomeraz aktivitesi ve sa kal mla anlaml bir iliflki saptanmam flt r (p=0.76). Sonuç olarak yafl ortalamas, yerleflim, metastaz ve nekroz oranlar aç s ndan kaynaklarla genellikle uyumlu 35 vakal k bir osteosarkom serisi sunulmaktad r. Metastaz cerrahi olarak ç kar lsa da, prognozu anlaml olarak kötü etkilemektedir. Ki-67 oran ndaki yükselme ve ölüm oran ndaki art fl paralellik göstermekle birlikte, istatistiksel olark anlaml bir sonuç bulunmam flt r. Telomeraz aktivitesi, oldukça güncel bir konu olup, henüz birçok karanl k nokta içermektedir ve bu konuda genifl standart serilere ve di er yöntemlerle immünhistokimyasal yöntemlerin birlikte uygulanmas na ihtiyaç vard r. Telomeraz aktivitesinin, gelifliminde etkili oldu u bilinen tümörlerin tedavisinde telomeraz inhibisyonu araflt r lan bir sonraki aflama olacakt r. KAYNAKLAR 1. Vigorita VJ. Orthopaedic Pathology, Chapter 9, Bone Tumors, Lippincott Williams and Wilkins 1999; Unni KK. Dahlin Bone Tumors, Chapter 11, Osteosarcoma, Lippincott Raven, fifth ed. 1996; Fechner RE, Mills SE. Atlas of Tumor Pathology, Third Series, Fascicle 8 ed. J Rosai, AFIP Washington DC, 1992; Smeland S, Müller C, Alvegard TA, Wiklund T, Wiebe T, Björk O, et al. Scandinavian Sarcoma Group Osteosarcoma Study SSGVIII. Prognostic factors for outcome and the role of replacement salvage chemotherapy for poor histological responders. Eur J Cancer 2002; 39(4): Serra M, Scotlandi K, Reverter-Branchat G, Ferrari S, Manara MC, et al. Value of p-glycoprotein and clinicopathologic factors as the basis for new treatment strategies in high-grade osteosarcoma of the extremities. J Clin Oncol 2003; 21(3): Peng TS, Qui JS, Wu HX, Liang HZ, Luo CQ. Expressions of CD44, MMP-9, Ki-67: possible association with invasion, metastasis, and recurrence of osteosarcoma. Ai Zheng 2002, 21(7): Gamberi G, Benassi MS, Bohling T, Ragazzini B, Molendini L, Sollazo MR et al. C-myc and c-fos in osteosarcoma, prognostic value of mrna and protein expression.oncology 1998; 55(6): Papai Z, Feja CN, Hanna EN, Sztan M, Olah E, Szendroi M. P 53 overexpression as an indicator of overall survival and response to treatment in osteosarcomas. Pathol Oncol Res 1997; 3(1): Gorlick R, Huvos AG, Helles G, Aledo A, Beardsley GP, Healey JH et al. Expression of HER2/ erbb-2 correlates with survival in osteosarcoma. J Clin Oncol 1999; 17(9): Brown DC, Gatter KC. Ki-67 protein: the immaculate deception?. Histopathology 2002, 40: Dhaene K, van Marck E, Parwaresch R. Telomeres, telomerase and cancer: an up-date. Virchows Archiv 2000; 437(1): Kim NW, Piatyszek MA, Prowse KR. Specific association of human telomerase activity with immortal cells and cancer. Science 1994; 266: Bacci G, Bertoni F, Longhi A, Ferrari S, Forni C, Biagini R. Neoadjuvant chemotherapy for high grade osteosarcoma of the extremity. Histologic response to preoperative chemotherapy. Cancer 2003; 97(12): Hauben EI, Weeden S, Pringle J, van Marck, EA, Hogendoorn PCW. Does the histological subtype of high-grade central osteosarcoma influence the response to treatment with chemotherapy and does it affect overall survival? A study on 570 patients of two consecutive trials of the European Osteosarcoma Intergroup. Eur J Cancer 2002; 38: Bielack SS, Bielack BK, Delling G, Exner U, Flege S, Helmke K, et al. Prognostic factors in high grade osteosarcoma of the extremities or trunk: An analysis of 1702 patients treated on neoadjuvant cooperative osteosarcoma study group protocols. J Clin Oncol 2002; 20(3): Bacci G, Ferrari S, Longhi A, Forni C, Giacomini S, Lari S, et al. Relationship between dose-intensity of treatment and outcome for patients with osteosarcoma of the extremity treated with neoadjuvant chemotherapy. Oncol Rep 2001; 8(4): Scotlandi K, Serra M, Manara MC, Maurici D, Benini S, Nini M, et al Clinical relevance of Ki-67 expression in bone tumors. Cancer 1995, 75(3): Ulaner GA, Huang HY, Otero J, ZHao Z, Ben-PoratL, Sadagopan JM, Gorlick R, et al. Absence of a telomer maintenance mechanism as a favorable prognostic factor in patients with osteosarcoma. Cancer Res. 2003, 63(8): Hernandez-Rodriguez NA, Correa E, Sotelo R, Contreras-Paredes A, Gomez-Ruiz C, et al. Ki-67: a proliferative marker that may predict pulmonary metastases and mortality of primary osteosarcoma. Cancer Detect Prev 2001, 25(2): Kager L, Zoubek A, Potschger U, Kastner U, Flege S, Kempf-Bielack B. Primary metastatic osteosarcoma: presentation and outcome of patients treated on neoadjuvant Cooperative Osteosarcoma Study Group protocols. J Clin Oncol 2003; 21(10): Inoue K, Yamamoto R, Nishiyama N, Hori T, Miyamoto Y, Takehara S. Examination of prognostic factors after resect,ion of pulmonary metastasis of osteosarcoma by multivariate analysis. Osaka City Med J.1998; 44(1): Goto A, Kanda H, Ishikawa Y, Matsumoto S, Kawaguchi N, Machinami R, et al. Association of loss of heterozygosity at the p53 locus with chemoresistance in osteosarcomas. Jpn J Cancer Res 1998; 89(5): Lidang Jensen M, Schumacher B, SleeN Nielsen O, Keller J. Extraskeletal osteosarcomas: a clinicopathologic study of 25 cases. Am J Surg Pathol 1998; 22(5): Stenzel I, Posl M, Ritzel H, Hentz M, Werner M, Delling G. Cell proliferation in bone tumors. Immunohistologic study of Ki-67 expression. Pathologe 1996; 17(1): Park HR, Park YK. Expression of p53 protein, PCNA, and Ki-67 in osteosarcomas of bone. J Korean Med Sci 1995, 10(5): van Oijen MG, Medema RH, Slootweg PJ, Rijksen G. Positivity of the proliferation marker Ki-67 in noncycling cells. Am J Clin Pathol 1998, 110(1): Oda Y, Wehrmann B, Radig K, Walter H, Rose I, Neumann W, Roessner A. Expression of growth factors and their receptors in human osteosarcomas. Immunohistochemical detection of epidermal growth factor, platelet-derived growth factor and their receptors: its correlation with proliferating activities and p53 expression. Gen Diagn Pathol

5 OSTEOSARKOMDA TELOMERAZ VE Ki-67 EKSPRESYONU (36 VAKADA KL N K PATOLOJ K NCELEME) , 141(2): Nakatani K, Yoshimi N, Mori H, Yoshimura S, Sakai H, Shinoda J, et al. The significant role of telomerase activity in human brain tumors. Cancer 1997; 80: Murakami J, Nagai N, Ohama K, Tahara H, Ide T. Telomerase activity in ovarian tumors. Cancer 1997; 80: Sangiorgi L, Gobbi GA, Lucarelli E, Sartorio SM, Mordenti M, Ghedini I, et al. Presence of telomerase activity in different musculoskeletal tumor histotypes and correlation with aggressiveness. Int J Cancer 2001, 95(3): Aue G, Muralidhar B, Schwartz HS, Butler MG. Telomerase activity in skeletal sarcomas. Ann Surg Oncol 1998; 5(7):