DİKEY ANLAŞMALAR YOLUYLA PİYASANIN KAPATILMASI

Transkript

1 REKABET HUKUKUNDA GÜNCEL GELİŞMELER SEMPOZYUMU - II ERCİYES ÜNİVERSİTESİ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ 9 NİSAN 2004 DİKEY ANLAŞMALAR YOLUYLA PİYASANIN KAPATILMASI Barış Ekdi Rekabet Uzmanı* bekdi@rekabet.gov.tr *Bu sunumdaki görüşler Rekabet Kurumu nu bağlayıcı nitelikte değildir.

2 Yatay ve Dikey Rekabet Kısıtlamaları Yatay Anlaşmalar ve Rekabet Kısıtlamaları Fiyat Tespiti (Price Fixing) Pazar Paylaşımı (Market Sharing) Danışıklı İhaleler (Bid Rigging) Diğer... (Patent Havuzları vb...) Dikey Anlaşmalar ve Rekabet Kısıtlamaları Bayilik, Yetkili Satıcılık Anlaşmaları Lisans Anlaşmaları (Fikri Mülkiyet Hakları...) Yeniden Satışa Yönelik, Üretime Yönelik... Diğer

3 Yatay ve Dikey Anlaşmalar Arasındaki En Önemli Fark Yatay Anlaşmalar, aynı üretim/hizmet seviyesindeki teşebbüsler yani rakipler arasındaki anlaşmalardır. Dikey Anlaşmalar, üretim zincirinin farklı aşamalarında (örn. üretim, toptan satış, perakende satış, dağıtım, girdi temini vb.) faaliyet gösteren teşebbüsler arasındaki anlaşmalardır.

4 Teşebbüsleri Dikey Anlaşmalar Yapmaya Sevkeden Nedenler Faaliyetlerin Organizasyonu Hammadde/ Aramadde Temini Üretim Pazarlama & Satış & Dağıtım Kullanıcı/Tüketici Yeni Pazarlara Açılma Yukarı Aşağı Pazarlar (Coase Teoremi ve İşlem Maliyetleri) Coğrafi Açılım (Yerel Kültürler, Farklı Mevzuat)

5 Teşebbüsleri Dikey Kısıtlamalar Yapmaya Sevkeden Nedenler Taraflar Arasındaki Güdülenme Çifte tekelci fiyatlama (double marginalisation) sorununun giderilmesi Yeniden satıcılar arasındaki rekabetin olumsuz etkisi Yeniden satıcılar arasındaki bedavacılık (free-riding) sorununun giderilmesi Optimal olmayan yatırımların önüne geçilmesi ve marka imajının korunması Fırsatçılığın önlenmesi Üçüncü Kişilere Karşı Güdülenme Markalar arası bedavacılığın önlenmesi Rakiplerin faaliyetlerini zorlaştırmak

6 Kaynak: DOBSON ve WATERSON (1996) Çeşitli Tedarik ve Dağıtım Problemlerine Çözüm Olarak Dikey Kısıtlamaların Kullanılması 1. Çifte tekelci fiyatlandırma 2. Yeniden satıcılar arasında aşırı rekabet 3. Yeniden satıcılar arasında bedavacılık (satış öncesi hizmetler, reklam vb. konularda). 4. Yeniden satıcıların optimal sayı ve yoğunlukta olmalarının ve dağıtımda ölçek ekonomilerinden yararlanmalarının sağlanması 5. Diğer üreticilerin ürünün imajından, reklam kampanyalarından ve müşteri çekim gücünden yararlanmaları 6. Üreticiler arasındaki rekabet iki parçalı fiyatlandırma Miktar kısıtlamaları Maksimum satış fiyatı belirleme Yeniden satış fiyatını belirleme Münhasır dağıtım/satış bölgesi belirleme Satış öncesi belirli nitelikte hizmet sağlama koşulu Yeniden satış fiyatının belirlenmesi Münhasır dağıtım/satış bölgesi belirleme (Diğer satış yerlerine) mal sağlamama Münhasırlık anlaşması (rakip malları satmama yükümlülüğü) Yeniden satış fiyatının tespiti (Diğer satış yerlerine) mal sağlamama Münhasırlık anlaşması (rakip malları satmama yükümlülüğü) Münhasırlık anlaşması (rakip malları satmama yükümlülüğü) Ürün bağlama (tie-in) anlaşmaları Münhasır dağıtım/satış bölgesi belirleme

7 Kaynak: DOBSON ve WATERSON (1996) Dikey Kısıtlama Türleri Dolaylı Fiyatlandırma (Nonlinear Pricing) Miktar Yükümlülükleri (Quantity Forcing) Servis Gereklilikleri(Service Requirements) Dikey Fiyat Tespiti (Resale Price Maintenance) Tedariğin Reddi (Refusal to Supply) Münhasır Dağıtım [Yetkili Satıcılık] (Exclusive Distribution) Rekabet Yasağı (Exclusive Dealing) Ürün Bağlama (Tie-in Sales) Franchise bedeli ve birim başına sabit bir ücretten oluşan iki parçalı tarife veya bütün ürün gamının satın alınması koşuluyla genel bir indirim yapılmasını öngören sistemler. Yeniden satıcının dağıtmakla (yeniden satmakla) yükümlü olacağı minimum ürün miktarının belirlenmesi. (örn. bira üreticileri tarafından bağımsız teşebbüslere kiralanan meyhanelerde, kiracıya getirilen en az belirli bir miktarda bira satma yükümlülüğü). Satış öncesinde ve sonrasında verilecek servis hizmetlerine ve kampanya hizmetlerine ilişkin olarak getirilen yükümlülükler. Belirli bir marka techizat ve malzeme kullanımının öngörülmesi (örn. fast-food franchise sistemleri ). Nihai satış fiyatının üretici tarafından belirlenmesi (örn. kitap piyasası) Fiyat tabanı ya da tavanının belirlenmesi. Yeniden satıcıların sayısının sınırlandırılmasını öngören seçici dağıtım sistemleri (örn: parfüm satışları) Yeniden satıcının münhasıran belirli bir coğrafi bölgede ya da yalnızca belirli bir kategorideki malları satmak üzere yetkilendirilmesi (örn. distribütörlük sözleşmeleri; gazete dağıtımı) Yeniden satıcının sağlayıcının mallarına rakip olan malları satmasının, dağıtmasının veya depolamasının yasaklanması (örn. perakende petrol satışı) Dağıtıcıların bütün ürün gamı da dahil olabilecek şekilde bütün malları dağıtmasının (satmasının) öngörüldüğü sözleşmeler.

8 Dikey Kısıtlamaların Rekabet Hukuku Açısından Değerlendirilmesi Şikago Okulu: Anlaşmalar rakipler arasında değildir; ya da rakip mal satışı söz konusu değildir. Bir tür tamamlayıcılık işlemi söz konusudur. Bu nedenle dikey anlaşmalar per se kanuna uygun sayılmalıdır. Diğer Görüşler: Comanor ve Frech: Servis vb. hizmetler sağlansa dahi, herkes bunlar için bedel ödemek istemeyebilir. Neven et al. : Dikey anlaşmalar piyasanın kapatılmasına ya da etkinsizliğe yol açabilir.

9 Rekabetin Korunması Hakkında Kanun ve Dikey Kısıtlamalar 4054 sayılı Kanun un 4. Maddesi; bir mal veya hizmet piyasasındaki rekabeti engelleme/ bozma/ kısıtlama amacını/ etkisini taşıyan, anlaşma/ uyumlu eylem ve TB kararlarını yasaklamaktadır. Yatay / Dikey anlaşma ayrımı yoktur. Anlaşmanın rakipler arasında olması şart değildir.

10 Muafiyet Rejimi ve Dikey Kısıtlamalar 4054 sayılı Kanun un 5. Maddesi; Malların üretimi/ dağıtımı/ hizmetlerin sunulmasında yeni gelişme/ iyileşme veya ekonomik/ teknik gelişmenin sağlanması Tüketicinin bundan yarar sağlaması İlgili piyasanın önemli bölümünde rekabetin ortadan kalkmaması Rekabetin (a) ve (b) bentlerindeki amaçların elde edilmesini için zorunlu olandan fazla kısıtlanmaması... Grup Muafiyeti Tebliğleri...

11 Hakim Durumun Kötüye Kullanılması ve Dikey Anlaşmalar 4054 sayılı Kanun un 6. Maddesi; Bir piyasada hakim durumda bulunan bir teşebbüsün Piyasaya giriş engellemesini Rakiplerin faaliyetlerini zorlaştırmasını yasaklamaktadır. Tebliğlerin sağladığı haklar 6. Maddeyi ihlal edecek biçimde kullanılamaz.

12 Dikey Anlaşmalar ve Piyasanın Kapatılması Krattenmaker ve Salop: Rakiplerin Maliyetlerinin Yükseltilmesi Raising Rivals Costs (RRC)

13 Girdi Piyasasının ya da Müşterilerin Kapatılması Girdi Piyasasının Kapatılması Teşebbüs girdi sağlayıcıları ile anlaşarak rakiplerinin girdilere ulaşmasını** engelleyebilir.diğer girdi sağlayıcılarının üretim imkanları sınırlı ise ya da fırsatı değerlendirip arz kısıntısından yararlanırlarsa başarıya ulaşabilir. Müşterilerin Kapatılması Amaç rakiplerin yeterli müşteri tabanına ulaşmasını engellemektir. Bu çerçevede yeterli satış hacmine ulaşamayan rakipler etkin olmayan şekilde çalışmak durumunda kalır.

14 Piyasanın Kapatılmasının Yöntemleri İtibar Edilmeyen Kapatılma Teorisi Darboğaz (Zorunlu Unsur) Gerçek Piyasa Kapatma Kartel Organizatörü Frankenstein Canavarı

15 İtibar Edilmeyen Kapatılma Teorisi (Discredited Foreclosure Theory) Girdi Fiyatı A F 1 A F 0 T T M 1 A : münhasır anlaşma sonrası piyasadan çekilen girdi miktarı. M 1 M 0 Girdi Miktarı

16 Darboğaz (Zorunlu Unsur) Bottleneck (Essential Facilities) Yeniden satıcı (ya da hammadde alıcısı) bir üst piyasadaki en etkin olan, ürünü en düşük fiyata sağlayan ve dolaylı olarak girdilerin piyasa fiyatını belirlemekte olan bütün sağlayıcılar ile (veya bunlardan büyük bir kısmıyla) münhasırlık anlaşmaları yaparak rakiplerinin daha az etkin, daha yüksek maliyetlerle çalışan diğer sağlayıcılarla ya da daha az etkin ikame girdilerle karşı karşıya bırakır. Gemi Liman; Demiryolu Tünel örnekleri.

17 Gerçek Piyasa Kapatma Arzın çok önemli bir kısmını münhasıran satın alınması, rakiplerin artakalan kısım için rekabet etmeleri nedeniyle söz konusu girdinin fiyatının yükselmesi. Piyasaya girişin ya da üreticilerin arzı artırma kapasitelerinin sınırlı olması ön koşuldur. Zorunlu unsura erişimin engellenmesinden farklı: Zorunlu unsurda altyapı, ürün ya da hizmetin niteliği önemli iken burada nitelikten ziyade piyasadan çekilen miktar önemlidir. ÇIPLAK MÜNHASIRLIK ve Alcoa Davası (1941).

18 Teşebbüs; Kartel Organizatörü münhasırlık yoluyla sağlayıcıların rakiplerine mal vermesini yasaklayabilir Rakiplerin alacağı girdilerin fiyatını yükseltmiş olur. daha az elverişli koşullarda mal vermesini sağlayabilir

19 Frankenstein Canavarı Piyasadaki münhasır anlaşmaların dışında kalanlar, kendi aralarında kartel oluşturmak ya da uyumlu eylemde bulunmak için uygun bir zemin bulabilirler. Kartel Organizatöründen farklı, kartele teşebbüs edenlerin dikey anlaşmaya taraf olmayan teşebbüsler olmasıdır.

20 Piyasanın Kapatılmasının Sonuçları Olası rakiplerin daha yüksek maliyetle çalışmak durumunda bırakılması nedeniyle piyasaya girişin engellenmesi. Mevcut rakiplerin daha yüksek maliyetle çalışmak durumunda bırakılması nedeniyle piyasadan çıkmalarının sağlanması. Mevcut rakiplerin piyasadan çıkarılması başarılamasa bile bunların fiyatları düşürmelerinin önüne geçilmesi.

21 Karşı Savlar Yarışmacı Piyasalar Giriş çıkış her zaman serbest mi? Münhasırlık İçin Rekabet... Daha olası rakipler yokken anlaşma yapılmışsa... Münhasırlık anlaşmaları tekelci firma için daha değerlidir. Olası rakip girdikten sonra düopol kârı elde edilecek... Piyasaya girenin anlaşma yapma maliyetleri farklı.(diğer anlaşmaları bozduracak; zamanlama ve koordinasyon sorunları...) Piyasa giren kısa sürede asgari ölçeğe ulaşamayabilir.

22 Ne Yapmalı? İki Aşamalı Test (Krattenmaker ve Salop) Rakiplerin Maliyetlerindeki Artışın Hesaplanması Alternatif sağlayıcıların sayısı, kapasiteleri, ürün kaliteleri ve uygulayacakları muhtemel fiyat.. Münhasır anlaşmalara taraf olan teşebbüslerin kapasiteleri bir Pazar olarak ele alınıp buna ilişkin yoğunlaşma HHI kullanılarak hesaplanabilir. Tüketicilere Verilecek Zararın Hesaplanması *bazı durumlarda münhasırlık rekabeti körükleyebilir.

23 BBD YAYSAT Türkiye Uygulaması: BİRYAY I ve BİRYAY II Yayınevleri Y Y Y Y Y Y Yayınevi Sözl. Y Y Y Y Y Y S.S.S. (T.B.S) Dağıtım şirketleri BİRYAY DOST Ana Bayiler BBD ortak YAYSAT Son Satıcılar (Tâli Bayiler) BBD ortak OKUYUCU YAYSAT S.S.S. (T.B.S)

24 Türkiye Uygulaması: Turkcell Kararı ARIA TURKCELL TELSİM AYCELL KVK Bayi Bayi Bayi GENPA Bayi Bayi Bayi BAŞARI Sürekli kampanyalarla dikey ve tamamlayıcı unsurlar üzerinde fiili münhasırlık tesisi...

25 Türkiye Uygulaması: Advantage Card Kararı Mağaza taksit ve indirim kartı hizmetleri pazarı Hareketli ve değişken bir pazar yapısı. BİRYAY ve TURKCELL den farklı olarak hakim durum unsuru yok. Yatay etki? Piyasanın kapatılması savı yok.

26 AB Düzenlemesi ve Türkiye Düzenlemesi AT Konseyi, 2790/1999 sayılı Dikey Kısıtlamalara İlişkin Grup Muafiyeti Tüzüğü Rekabet Kurulu, 2002/2 sayılı Dikey Anlaşmalara İlişkin Grup Muafiyeti Tebliği En temel fark, %30 luk pazar payı eşiğinin olmaması. ex-ante denetim ve ex-post denetim farkı. muafiyetin geri alınması süreci.

27 Sonuç 1&2 Bir teşebbüsün piyasayı kapatılabilmesi için belirli bir pazar gücüne sahip olması gerekir. Bu çerçevedeki dikey anlaşmalar ilgili tebliğler çerçevesinde muafiyet almış olsalar dahi bunların etkileri 6. madde kapsamında değerlendirilmelidir. Teşebbüslerin karşılıklı bir şekilde yararlandıkları, ancak üçüncü kişilere yararlandırmadıkları dikey anlaşma şebekeleri sonucunda da piyasaya giriş kapanabilir ki bu 4. madde kapsamında yatay anlaşma olarak değerlendirilebilir.

28 Sonuç 3&4 Hakim durumda bir teşebbüsün olmadığı piyasalarda da dikey anlaşma şebekelerinin toplam etkisi bazı teşebbüslerin piyasaya girişini engelleyici nitelikte olabilir (Bkz. Delimits Kararı). Ancak, bunun rekabet ihlali olup olmadığı tartışmalıdır.** 2002/2 sayılı Tebliğ de AB Tüzüğü nden farklı olarak pazar payı eşiği getirilmemiş olması, ex-ante denetim imkanını ortadan kaldırmaktadır. Tebliğ de her ne kadar verilen muafiyetin RKHK 6. madde kapsamındaki ihlaller için soruşturma açılmasına engel teşkil etmeyeceği belirtilmiş olsa da, pazar payı eşiği getirilerek yoğunlaşmış piyasalardaki teşebbüslerin bireysel muafiyete başvurmaları sağlanmalıdır.

29 AGHION, Philippe ve P. BOLTON (1987), Contracts as a Barrier to Entry, The American Economic Review, 77(3), pp BERNHEIM, B.Douglas ve M.D. WHINSTON (1998), Exclusive Dealing, The Journal of Political Economy, 106(1), pp BISHOP, Simon ve M. WALKER (1999), Economics of E.C. Competition Law: Concepts, Application and Measurement, Londra: Sweet & Maxwell. BORK, Robert H. (1978) The Antitrust Paradox: A Policy at War with Itself (reprinted with a new introduction and epilogue 1993), New York: The Free Press. COASE, Ronald (1988), The Firm, The Market and The Law, (Paperback Edition 1990), Chicago: The University of Chicago Press. COMANOR, William S. (1985), Vertical Price-Fixing, Vertical Market Restrictions, and the New Antitrust Policy, Harvard Law Review, 98(5), pp COMANOR, William S. and H.E. FRECH III. (1985), The Competitive Effects of Vertical Agreements?, The American Economic Review, 75(3), pp COMANOR, William S. and H.E. FRECH III. (1987), The Competitive Effects of Vertical Agreements: Reply, The American Economic Review, 77(5), pp DOBSON Paul W. and M. WATERSON (1996), Vertical Restraints and Competition Policy, OFT Research Paper No.12, London. HOVENKAMP, Herbert (1999), Federal Antitrust Policy: The Law of Competition and Its Practice, 2 nd Ed., St. Paul, Minnesota: West Group. HUGHES, Mat (2001), The Economic Assessment of Vertical Restraints under UK and EC Competition Law, European Competition Law Review, 22(10), pp INNES, Robert and R.J. SEXTON (1994), Strategic Buyers and Exclusionary Contracts, The American Economic Review, 84(3), pp JULLIEN, Bruno and P. REY (2000), Resale Price Maintenance and Collusion, mimeo. at tlsel.fr/gremaq/gremaqwp/ ARTICLES% 20B%JULLIEN/JullienRey pdf, ( ) KORAH, Valentine and D. O SULLIVAN (2002), Distribution Agreements Under the EC Competition Rules, Oxford: Hart. KRATTENMAKER, Thomas G. and S.C. SALOP (1986a), Competition and Cooperation in the Market for Exclusionary Rights, The American Economic Review, 76(2), pp KRATTENMAKER, Thomas G. and S.C. SALOP (1986b), Anticompetitive Exclusion: Raising Rivals Costs to Achieve Power over Price The Yale Law Journal, 96(2), pp MATHEWSON, G.F. and R.A. WINTER (1984) An Economic Theory of Vertical Restraints, The RAND Journal of Economics, 15(1), pp Kaynakça MATHEWSON, G.F. and R.A. WINTER (1987), The Competitive Effects of Vertical Agreements: Comment, The American Economic Review, 77(5), pp MATHEWSON, G.F. and R.A. WINTER (1988), On Vertical Restraints and the Law: A Reply, The RAND Journal of Economics, 19(2), pp NEVEN, Damien, P. PAPANDROPOULOS and P. SEABRIGHT (1998), Trawling for Minnows : European Competition Policy and Agreements Between Firms, London: CEPR. POSNER, Richard A. (2001), Antirust Law, 2 nd Edition, Chicago: The University of Chicago Press. RASMUSEN, Eric B., J.M. RAMSEYER, and J.S. WILEY, Jr. (1991), Naked Exclusion, The American Economic Review, 81(5), pp REY, Patrick and J. STIGLITZ (1988), Vertical Restraints and Producers Competition, European Economic Review, 32, pp REY, Patrick and J. STIGLITZ (1995), The Role of Exclusive Territories in Producers Competition, The RAND Journal of Economics, 26(3), pp REY, Patrick and J. TIROLE (1986), The Logic of Vertical Restraints, The American Economic Review, 76(5), pp REY, Patrick and J. TIROLE (1997), A Primer on Foreclosure, mimeo. at ( ) RIORDAN, M. and S. SALOP (1995) Evaluating Vertical Mergers: A Post- Chicago Approach, Antitrust Law Journal, 63(2), pp SALOP, Steven C. (2001), Analysis of Foreclosure in the EC Guidelines on Vertical Restraints, Annual Proceedings, Fordham Corporate Law Institute, pp SCHWARTZ, Marius (1987), The Competitive Effects of Vertical Agreements, The American Economic Review, 77(5), SIMPSON, John and A. WICKELGREN (2001), The Use of Exclusive Contracts to Deter Entry, Bureau of Economics, Working Paper No:241, US: Federal Trade Commission. TAYLOR, Paul M. (1999), Vertical Agreements: The New Regulation In Context, Sudbury: Monitor. WATERSON, Michael (1988), On Vertical Restraints and the Law: A Note, The RAND Journal of Economics, 19(2), pp

30 SON Teşekkürler... görüş ve eleştirileriniz