Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde Kullanılan Balıkçılık Av Gücü ve Çeşitli Özelliklerin İncelenmesi

Transkript

1 F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17 (1), , 2005 Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde Kullanılan Balıkçılık Av Gücü ve Çeşitli Özelliklerin İncelenmesi Bülent ORSAY Erdal DUMAN* Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Avlama ve İşleme Teknolojisi Bölümü, Elazığ. * firat. edu. tr Özet Bu çalışma, avlama sezonu içerisinde Keban Baraj Gölü nün Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgesinde kullanılan balıkçı teknelerinin yapısı, sahip olduğu ağlar ve çeşitli özelliklere göre verimlilik durumunun tesbiti için yapılmıştır. Bölgelerde incelenen teknelerin uzunlukları 4-10 m, genişlikleri m, derinlikleri m ve motor güçleri de 9-10 HP arasında değişmektedir. Teknelerde kullanılan ağların multifilament galsama ağları olduğu ve göze genişliklerinin ise mm olduğu tesbit edilmiştir avlama sezonunda, Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde toplam istihsalin sırasıyla 4.6, 6.7, 6 ton ve hektara verimlerinin ise sırasıyla 1.7, 3.35, 3.87 kg/ha olduğu tespit edilmiştir. Anahtar kelimeler: Kemaliye, Peri, Göktepe, Balıkçı teknesi, Verimlilik. The Investigation of Various Charesteristic and Fishing Power of Fishing Vessel Using in Kemaliye, Peri, And Göktepe Region Abstract This study was carried out to determine of various charecteristics of fishing vessel, fishing gear and productivity in Kemaliye, Peri and Göktepe region. The size of fishing vessels were 4-10 m in length, width m, depht m and engine power 9-10 HP. The results showed that nets used in fishing vessel were multifilament gill nets, mesh size of these nets were changed between In fishing season of , a total of 4.6, 6.7, 6 tons were obtained and productivity occurred as 1.7, 3.35, 3.87 kg/ha in the Kemaliye, Peri and Göktepe region respectively. Keywords: Kemaliye, Peri, Göktepe, Fishing vessel, Productivity. 1.Giriş Deniz ve iç su doğal ortamlarında yer alan canlı kaynaklar, insan besinleri arasında önemli yer almaktadır. Su yüzeyinde hareket kütüklerle başlamış, zamanla sal ve basit kayıklar oluşturulmuştur. Bu araçlar denizlerde açılmaya elverişli olmadığından başlangıçta balıkçılık nehirlerde, deniz ve gölerin kıyı bölgelerinde yapılmıştır. Balıkçılık, ilkel şartlardan günümüz teknik düzeyine ulaşıncaya kadar, insanların gıda ve geçim kaynağı olarak gelişme göstermiştir 21 inci yüzyıla yaklaştığımız şu dönemde insanoğlu, Dünya nın doğal kaynaklarına giderek bağımlı hale geldiğinin daha fazla bilincindedir. Sağlıklı ve beğenilen besin sağlamaları

2 B. Orsay ve E. Duman yanısıra, kıyı bölgelerinde ihtiyaç duyulan iş olanakları yaratmaları, Türkiye balıkçılık bölgelerinde sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamaları da önem taşımaktadır [1]. Türkiye de hızlı nüfus artışına paralel olarak ortaya çıkan enerji ihtiyacı ülkemizin zengin akarsularının kullanılması sonucunu beraberinde getirmiştir. Sayıları devamlı olarak artan hidroelektrik santralleri ve bunlarla beraber oluşan baraj gölleri ülkenin enerji ihtiyaçlarını karşıladıkları gibi su ürünleri bakımından da büyük bir potansiyel oluşturmuşlardır [2]. Şekil 1: Keban Baraj Gölü Haritası [3]. Keban Baraj Gölü (Şekil 1), Elazığ ilinin 45 km kuzey batısında ve Malatya ilinin 65 km kuzeydoğusunda olup, Karasu ile Murat nehirlerinin birleştiği yerden 10 km güney batıda, 122

3 Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde Kullanılan Balıkçılık Av Gücü ve Çeşitli Özelliklerin Keban ilçesi civarında inşa edilmiştir. Göl sahası; Elazığ, Tunceli, Erzincan, Sivas, ve Malatya il sınırları içerisinde bulunmaktadır [3]. Keban Baraj Gölü nde 1974 yılında su tutulmaya başlanmıştır. Tarım alanları su altında kalan yöre insanları, yeni bir geçim kaynağı durumundaki baraj gölünde, şişme lastik bot ve m uzunluktaki ağlarla ilk balıkçılık faaliyetlerini başlatmışlardır [3]. Bu durum gelişerek devam etmiş, çevre yerleşim merkezlerinin çoğunda konu ile ilgili kooperatifler kurulmuş, avcılıkta kullanılan kürekli tekne ve şişme botların yerini de motorlu tekneler almıştır. Bu çalışmada, Keban Baraj Gölü nün Kemaliye, Peri ve Göktepe bölgelerinde kullanılan balıkçı teknelerinin yapısal özellikleri, sahip oldukları ağlar ve çeşitli özelliklere (tekne, balıkçı, gün ve hektar) göre verim belirlenerek, bölgedeki balıkçılık değerlendirilmiştir. 2. Materyal ve Metot Bu çalışma avcılık sezonu içerisinde Keban Baraj Gölü nün Kemaliye, Peri ve Munzur suyunun bir kolu olan Göktepe Kooperatiflerinin av sahalarında gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın yapıldığı Kemaliye Su Ürünleri Kooperatifi, Dumlu Dağı eteklerinden doğan ve Kemaliye İlçesinin 2-3 km güney batısında baraj gölüne karışan Karasu üzerinde 2630 ha alanda, Peri Su Ürünleri Kooperatifi Bingöl ili Kığı ilçesinin doğusundan çıkan ve Elazığ- Tunceli karayolu üzerinde bulunan Peri Köprüsünde baraja karışan 2000 ha alanda, Göktepe Su Ürünleri Kooperatifi ise Peri Suyunun batısında Munzur suyu kolunda 1550 ha alanı kaplamaktadır. Kemaliye Su ürünleri Kooperatifi Erzincan a, Peri ve Göktepe kooperatifleri ise Tunceli ye bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmektedirler. Çalışma esnasında kooperatif bölgelerine gidilerek, kullanılan balıkçı teknelerinin; uzunlukları, genişlikleri, derinlikleri, tonajları, motor tipleri, motor güçleri, teknelerin yapım materyali, çalıştırılma biçimleri, seyir donanımları, günlük harcadıkları yakıt miktarları, sahip olduğu ağlar, bu ağların göz genişlikleri ve çeşitli özelliklere göre verim tespit edilmiştir. Çalışmada, ağ gözü ölçüm değeri olarak, ağ göz genişliği ifadesi; ağ gözünde birbirine yakın iki adet düğümün orta noktalarının birbirine olan mesafesi anlamında, kullanılmıştır [4] Ölçümler 5 m uzunluğunda çelik metre ile yapılmış, veriler ruhsatlarla kıyaslanmıştır. Diğer bilgiler ise kooperatif başkanları ve tekne sahipleri ile yapılan anketler sayesinde elde edilmiştir. Her kooperatif için ayrı ayrı formlar düzenlenmiş ve anket sonucu elde edilen veriler ise tablo halinde sunulmuştur. 123

4 B. Orsay ve E. Duman 3. Bulgular 3.1. Teknelerin Yapısal özellikleri Tekne boyutları ve tonajları: Kooperatiflerde incelenen teknelerin boyutları ve tonajları Tablo 1de gösterilmiştir. Tablo 1. Kooperatiflerde incelenen teknelerin boyutları ve tonajları. Kooperatifin adı Tekne sayısı Boy (m) En (m) Derinlik (m) Tonaj (ton) Kemaliye Peri Göktepe Tablo 1 de görüldüğü gibi kooperatiflerde incelenen teknelerin boyları 4-10 m, enleri m, derinlikleri ise m arasında değişmektedir. İncelenen teknelerin tonajları ise net olarak 1-3 ton arasında olmaktadır Motor Tipleri ve güçleri: İncelenen teknelerde 5 tip motor markası kullanılıldığı belirlenmiştir (Tablo 2). Tablo 2. Teknelerde kullanılan motor tipleri Kooperatifin adı Tekne sayısı Pancar Lombardini Onan Yomaha Wiskonsin Kemaliye Peri Göktepe En fazla kullanılan motor markasının Pancar marka olduğu Tablo 2 de görülmektedir. Teknelerin motor güçleri ise 9-10 HP arasında olduğu tespit edilmiştir. 124

5 Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde Kullanılan Balıkçılık Av Gücü ve Çeşitli Özelliklerin 3.2. Teknelerin; yapım materyali, modelleri ve harcadıkları yakıt miktarları Teknelerin yapım materyali Kemaliye Bölgesi nde incelenen bütün teknelerin ahşap materyalinden olduğu ve üzerlerinin fiberglasla kaplı olduğu, Peri ve Göktepe de bulunan teknelerin ise sac materyalinden olduğu tespit edilmiştir Teknelerin modelleri Kooperatiflerde kullanılan teknelerin, baş kısmı balta baş kıç kısmı ise karpuz oturtma biçiminde olduğu ve yılları arasında yapıldıkları tespit edilmiştir Teknelerin çalıştırılma biçimleri Kemaliye bölgesinde incelenen teknelerin tümü marşlı sistemle çalıştırılmakta, ve hepsinde şanzıman sistemi bulunmaktadır, Peri ve Göktepe bölgelerinde ise 2 tekne marşlı diğerler tekneler ise kol ile çalıştırılmaktadır Teknelerin harcadıkları yakıt Teknelerde motor markası, Wiskonsin ve Yomaha olan tekneler benzinle, motor markası Pancar, Lombardini ve Onan olanlar ise mazotla çalıştırılmaktadır. Her üç bölgede de tekneler avcılığın yapılacağı göllenme bölgesine yakın bir barınağa demirlenmekte, bir günlük avcılık için ise balıkçıların ifadesi ile yarım yol ilerlendiğinde 1 litre, tam yol ilerlendiğinde ise 2 lt mazot veya benzin harcanmaktadır. 3.3 Teknelerin sahip olduğu ağlar ve bu ağların göze genişlikleri Kooperatiflerde kullanılan teknelerin sahip olduğu ağlar ve toplam uzunlukları Tablo 3 de görülmektedir. Tablo 3. Kooperatiflerin sahip olduğu ağlar Kooperatifin adı Tekne sayısı Toplam ağ uzunluğu(m) Kullanılan ağların göz genişlikleri (mm) Kullanılan ağların cinsi Kemaliye Multifilament galsama Peri Multifilament galsama Göktepe Multifilament galsama 125

6 B. Orsay ve E. Duman Tablo 3 de görüldüğü gibi her üç bölgede akarsu olmasından dolayı diğer ağlar (fanyalı ve monoflement galsama) kullanılmamakta, bunların yerine multifilament galsama ağları kullanılmaktadır. Bunun nedeni akarsu olan bölgelerde akarsuyun getirdiği askı maddeler; ağaç dalları, kütükler ve diğer plastik maddeler veya başka materyalden yapılan; pet şişeler, teneke kutuların vb.çok olmasından dolayıdır. Bölgelerde kullanılan multifilament galsama ağlarının göze genişlikleri ise mm arasında, en fazla kullanılan göze genişliklerinin ise; Kemaliye de 140 mm, Peri de 90 mm ve Göktepe de 55 mm olduğu belirlenmiştir Teknelerin avladığı balık miktarı Kemaliye Bölgesinde; 6 tekne sahibi 13 balıkçı, Peri Bölgesinde 12 tekne sahibi 17 balıkçı, Göktepe Bölgesinde ise 5 i tekne sahibi 7 balıkçı vardır. Her üç kooperatif de kuraklık olduğu zaman, bölgelerini kiralayamamakta (özellikle Peri 1999 yılından bugüne kiralanmamakta) üyelerini, Göktepe Bölgesine göndermektedir. Balıkçılar, avladıkları balıkları, üye oldukları kooperatiflere teslim etmektedirler. Günlük toplanan balıklar daha önceden sözleşme imzalanan bir kabzımala satılmaktadır. Kabzımal ise kamyonlarla Elazığ a daha da sonra pazarlayacağı illere ( Diyarbakır, Batman, Siirt, Malatya) sevk etmektedir. Tablo 4 de avcılık sezonlarına göre, kooperatiflerin avladığı balık miktarları görülmektedir. Tablo 4. Kooperatiflerce avlanan balık miktarı (ton) ve avcılık sezonları Avcılık sezonları Kooperatiflere göre avlanan balık miktarı (ton) Kemaliye Peri Göktepe Tablo 4 de verildiği üzere, Peri kooperatifinde avcılık sezonunda kuraklık sebebi ile istihsal yapılamamıştır. Her üç bölgede de yakalanan balık miktarının yıllar bazında sürekli bir düşüş içerisinde olmuştur Teknelerin avladığı balıkların fiyatlandırıması Keban Baraj Gölü Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgesi nde yakalanan balıklar, balık kabzımalı tarafından pazarlanmaktadır. Balıkçı yakaladığı balığı, kendisi pazarlayamadığı için, aracı yani kabzımalın verdiği fiyata razı olmaktadır. Balıkların fiyatlandırmasında balık türü ve balık ağırlığı dikkate alınmakta, değerlendirme 1 kg ve 1 kg ın üzeri olarak, ayrı ayrı maddi değer bulmaktadır (Tablo 5). 126

7 Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde Kullanılan Balıkçılık Av Gücü ve Çeşitli Özelliklerin Tablo 5. Kooperatiflerde balığın türü ve ağırlığına göre fiyatlandırılması Kooperatiflerde balıkların fiyatlandırılması Balığın türü BalıkAğırlığı 1 kg ın altı 1 kg ın üzeri Cyprinus carpio Leuciscus cephalus orientalis Capoeta trutta Barbus sp Çeşitli özelliklere göre verim: Keban Baraj Gölü nde balık avcılığı, Su Ürünlerini Düzenleyen Sirkülere [5] göre, 15 Nisan - 15 Ağustos tarihleri arasında kalan, 7 ay süreli bir periyot içinde yapılmaktadır. Ancak havaların sıcak olması ve dolayısıyla yakalanan balığın çabuk bozulması sebebi ile Kasım ayında başlayıp 15 Nisan ayında sona ermiş, 5.5 ay süre ile sınırlı kalmıştır. Tablo 6 da Çeşitli faktörlere göre kooperatiflerce sağlanan verim miktarları görülmektedir. Tablo 6. Çeşitli faktörlere göre sağlanan verim miktarları Kooperatifin adı Toplam istihsal Verim (Kg) (ton) Balıkçı Tekne Gün Hektar Kemaliye Peri Göktepe Tartışma ve Sonuç Balıkçı teknesi; kıyı balıkçılığına tesis edilmiş günü birlik balıkçılık yapan seyir ve donanımları bakımından yeterli olmayan motorlu veya motorsuz su araçlarıdırlar [6]. Balıkçı tekne ve gemilerin görev alanları çok çeşitlidir. Bunlar sularda balık avlamak, kültür balıkçılığına katkıda bulunmak, su ürünlerini araştırılması ve kaynaklarının kıymet taktirindeki faaliyetleri kontrol etmek ve balıkçılık eğitimlerinde görev almaktır. Ülkemizde 80 li yılların başından itibaren 90 lı yılların başına kadar su ürünleri istihsalimizde periyodik artışlar olmuştur. Bu artışta, o yıllardaki özel sektöre verilen devlet teşviklerinin önemi, oldukça rol oynamıştır. Devletin balıkçılığa vermiş olduğu destek ve 127

8 B. Orsay ve E. Duman teşvikler ise özellikle balıkçı tekne ve gemilerinin boyutlarında, motor güçlerinde kendini göstermiştir. Su ürünleri potansiyeli zamanla artan av gücü, ile yıpratılmış ve av gücü zamanla atıl duruma düşmüştür, böyle olunca da hem emek kaybı hem de ülke kaynaklarının israfı söz konusu olmuştur [2]. Ülkemizde böyle olurken Avrupa ülkeleri teknelerini ana av gruplarına göre ayırmakta, stoklar ve tekne sayıları belirlenerek tekne sayılarının azaltılması yada av sezonunda limana bağlanması ile gerçekleştirilmekte, av gücünü artırmadan güvenlik, hijyen ve seçici avcılık amacıyla teknelerin modernizasyonu yapılmaktadır [1]. Bu çalışmada; Keban Baraj Gölü Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde kullanılan tekneler, kıyı balıkçılığına tesis edilmiş günübirlik balıkçılık yapmaktadır avlama sezonunda Kemaliye de 6 Peri de 12, Göktepe de 5 adet tekne aktif olarak avlanmaktadır. Sağlam [7] yaptığı çalışmada Kemaliye de 4, Göktepe de 10 adet teknenin balıkçılık yaptığını bildirmektedir [7]. Çalışmamızda, Göktepe Bölgesinde çalışan tekne sayısının, Sağlam [7] yaptığı çalışmaya göre, düşük çıkması bölgede avcılık yapan balıkçıların balıkçılıktan iyi gelir elde edememeleri ve kuraklık yüzünden, başka işlere yönelmeleri sonucundan kaynaklanmaktadır. Keban Baraj Gölü Kemaliye, Peri, ve Göktepe de incelenen teknelerin boylarının 4-10 m, enleri m, derinlikleri ise arasında olduğu belirlenmiştir. Kara [8] yapmış olduğu çalışmada tatlı sularımızda tekne boylarının 5-10 m arasında değiştiğini belirtmiştir. Pala ve Yüksel [9] yaptıkları bölgesel çalışmada tekne boylarının 5-7.5, enlerinin , derinliklerinin m arasında değişiklik gösterdiğini, Sağlam [7] çalışma bölgemizde kapsayan çalışmasında, tekne boylarının 5-7 m, enlerinin m ve derinliklerinin m arasında olduğunu bildirmektedir. Çalışmamızda elde edilen veriler yukarıdaki çalışmalarla uyum içerisindedir. Çalışmamızda, incelenen teknelerin motor güçleri, 9-10 HP arasında değişiklik göstermektedir. Sağlam [7] yapmış olduğu çalışmada, aynı bölgelerde tekne güçlerinin 9-16 HP arasında değiştiğini belirtmektedir. İki çalışma arasındaki uyumsuzluğun zaman farklılığından ve bölgede yapılan balıkçılığın verimsizleşmesinden kaynaklandığı kanısındayız. Çalışma bölgemizde, kooperatiflerce avcılıkta kullanılan ağların, multifilament galsama ağları olduğu tesbit edilmiştir. Sağlam [7] çalışmasında söz konusu bölgelerde multifilament galsama ağları kullanıldığını bildirmektedir. Çalışmamızda incelenen multifilament galsama ağlarının göz genişliklerinin; mm arasında değiştiği saptanmıştır. Sağlam [7] yaptığı çalışmada ise 1994 yılında, bölgede incelenen ağların, mm arasında olduğunu bildirmektedir. Yapılan bu çalışma ile son yıllarda, bölgede kullanılan ağların ağ göz genişliklerinin arttığı söylenebilir. Çalışmamızda kooperatiflerde avlanan balıkların fiyatlandırılması ve pazarlanması balıkçı kabzımalları, yani aracı ile olmaktadır. Sağlam [7] yaptığı çalışmasında da aynı yöntemle balıkların fiyatlandırıldığı ve pazarlandığını belirtmiştir. 128

9 Kemaliye, Peri ve Göktepe Bölgelerinde Kullanılan Balıkçılık Av Gücü ve Çeşitli Özelliklerin Kemaliye Bölgesinde bir verim çalışmasında, yıllık av miktarının 7 ton/yıl ve hektara verim ise 2.66 kg/yıl olarak verilmiştir [10]. Anonim [3] Kemaliye de hektara verimin 19.2 kg/ha olduğu belirtilmiştir. Yaptığımız bu çalışmada, Kemaliye Bölgesinde avlama sezonunda toplam istihsalin 4.5 ton olduğu, hektara verimin ise 1.7 kg/ha olduğu belirlenmiştir. Bu değerler ile yukarıdaki değerler uyum göstermemektedir. Bunun baraj gölünde kuraklıkla oluşan olumsuzluk ve aşırı avlanmadan kaynaklandığı kanısındayız.. Sonuç olarak, başlangıçtan beri aynı av araç ve gereçlerinin kullanılması, yakalanan su ürünlerinin üretim, depolama, pazarlama imkanlarının geliştirilmemiş olması, balıkçının balığı doğrudan pazara ulaştıramaması ve aracı elinde mağdur duruma düşmesi gibi birçok sorun oluşturmaktadır. Bu amaçla, bölgelerde bağımsız ve güçsüz kooperatifler yerine güçlü bir kooperatifler birliğinin kurulması; kontrollü ve verimli balıkçılığın yapılması, balıkların pazarlanması, fiyatlandırılması, depolanması gibi birçok soruna çözüm getirecektir. Kaynaklar 1. M. S. Çelikkale., E. Düzgüneş., İ. Okumuş., Türkiye Su Ürünleri Sektörü ve Avrupa Birliği ile Entegrasyonu. İstanbul Ticaret Odası Yayınları No: , Trabzon, 526 s, Duman, E.,Türkiye Balıkçılığı Yüksek Lisans Ders Notları, Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Elazığ, Anonim, Keban Baraj Gölü Limnoloji Raporu. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı D.S.İ. Genel Müd. IX. Böl. Müd., Su Ürünleri Baş Müh, Elazığ, 137 s, Anonim, Denizlerde ve İç Sularda Ticari Amaçlı Su Ürünlerini Düzenleyen Sirküler. ( ) T.C: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara, 86s, Anonim, Denizlerde ve İç Sularda Ticari Amaçlı Su Ürünlerini Düzenleyen Sirküler, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Ankara, 72 s, T.S.E. 3854, Su Ürünleri-Avlama Araç ve Gereçleri ile İlgili Tanımlar, Ankara, 42 s, Sağlam, N., Keban Baraj Gölü nün Balıkçılık Ekonomisi Yönünden İncelenmesi. Ege Üniv. Su Ürün.Fak. Su Ürünleri Dergisi, Cilt II, Sayı:41, Bornova-İzmir, 57-65, Kara, Ö.F., Balıkçı Gemileri Dizayn ve Donanımları, Ege Üniv. Su Ürünleri Fak. Yayınları. No: 43, Ege Üniv. Basımevi, Bornova-İzmir, 119s, M. Pala., F.Yüksel, Keban Baraj Gölü nün Keban, Ağın ve Çemişgezek Bölgesinde kullanılan Balıkçı Teknelerinin Yapısal Özellikleri. XI. Su Ürünleri Sempozyumu, Hatay , Anonim, Kemaliye Tarım İlçe Müdürlüğü 1999 Kayıtları, 8 s,