SAĞLIK ÇALIŞANLARININ ÇALIŞMA YAŞAM KALİTESİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME: BİR KAMU HASTANESİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 52, p , Winter I 2016 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date SAĞLIK ÇALIŞANLARININ ÇALIŞMA YAŞAM KALİTESİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME: BİR KAMU HASTANESİ ÖRNEĞİ AN EVALUATION ON QUALITY OF WORK LIFE OF HEALTH PROFESSIONALS: AN EXAMPLE OF A PUBLIC HOSPITAL Arş. Gör. Meltem Saygılı Kırıkkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü Dr. Keziban Avcı Türkiye Sağlık Hizmetleri Kalite ve Akreditasyon Enstitüsü Arş. Gör. Seda Sönmez Kırıkkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü Öz Çalışma yaşam kalitesi, çalışanlarla onların tüm çalışma çevresi arasındaki ilişkilerin kalitesidir. Bu kavram; iş doyumu gibi işteki temel faktörlerin yanı sıra işte genel yaşam memnuniyetini ve refah durumunu hissetmeyi etkileyen ve çalışanların işe yaklaşımlarını belirleyen daha geniş iş dışı faktörleri içermektedir. Bu çalışmanın amacı sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini belirlemek ve çalışanlara ilişkin bireysel ve demografik özelliklerin çalışma yaşam kalitesi düzeyi üzerinde etkili olup olmadığını ortaya koymaktır. Çalışmanın evrenini Ankara da faaliyet göstermekte olan bir kamu hastanesinde görev yapan tüm sağlık personeli oluşturmaktadır. Araştırmada örneklem seçilmemiş, bütün evrene ulaşılmaya çalışılmış ve toplam 328 adet kullanılabilir anket elde edilmiştir. Çalışmada sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini belirlemek için Aydın ve diğerleri (2011) tarafından geliştirilen Çalışma Yaşam Kalitesi Ölçeği kullanılmıştır. Sağlık çalışanlarının bireysel ve demografik özelliklerinin çalışma yaşam kalitesi düzeyi üzerinde etkili olup olmadığı iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi ve tek yönlü varyans analizi ile test edilmiştir. Yapılan analizler sonucunda sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesinin genel olarak iyi düzeyde olduğu görülmüştür. Ayrıca araştırmaya katılan çalışanların çalışma yaşam kalitesi düzeylerinin mesleki statüleri, eğitim düzeyi, medeni durum, yaş, mesai süresi, nöbet hizmetleri, meslekte çalışma süresi ve kurumda çalışma süresi durumlarına göre istatistiksel açıdan anlamlı farklılıklar gösterdiği ancak cinsiyetin çalışanların çalışma yaşam kalitesi düzeyleri açısından bir farklılık göstermediği belirlenmiştir.

2 438 Meltem Saygılı & Keziban Avcı & Seda Sönmez Anahtar Kelimeler: Çalışma Yaşam Kalitesi, Sağlık Çalışanları, Bireysel ve Demografik Özellikler Abstract Quality of work life is the quality of relationship betweeen employees and their total working environment. This concept not only includes work-based factors such as job satisfaction, but also the broader non-work factors that affect how the employee approaches and is influenced at work, including general life satisfaction and feelings of welfare. The aim of this study to determine quality of work life levels of health professionals and to reveal the individual and demographic features of the employees have an effect on the level of quality of work life or not. The population of study included all health professionals in a public hospital at Ankara. The sample is not selected in the study, tried to reach the whole universe and a total of 328 usable responses were obtained. In this study, Quality of Work Life Scale that developed by Aydın et al. (2011) was used to determine the quality of work life levels of health professionals. Two sample t test and one way variance analysis was used to reveal the individual and demographic features of the employees have an effect on the level of quality of work life or not. According to result of this study, there are statistically significant differences between employees evaluations related to quality of work life level by level of occupational status, education level, marital status, age, work hours, watch duties, work experience and work experience at the hospital whereas gender do not create a difference in terms of quality of work life levels of employees. Keywords: Quality of Work Life, Health Professionals, Individual and Demographic Features 1.GİRİŞ Sağlık sektöründe rekabet artışını hızlandıran küreselleşme rüzgârları, sağlık kurumlarının yapısında ve hizmet sunumunda uyguladıkları stratejilerde değişikliğe yol açmıştır. Bu dinamik ortamda, müşterilere kaliteli hizmet sunumundan, çalışanlar için çalışma yaşam kalitesi (quality of work life (QWL)'ne kadar uzanan "kalite" doktrini önemli bir konu olarak ortaya çıkmıştır. Kaliteli hizmet sunumu değer yaratmaya, müşteri memnuniyetini sağlamaya ve müşteriyi elde tutmaya yardımcı olurken, çalışma yaşam kalitesi çalışanların refahını temel almakta ve onların daha iyi bir performansa ulaşmalarına yardımcı olmaktadır. Sağlık çalışanları, sağlık hizmeti sunumunun ilk basamağından itibaren önemli bir rol oynamaktadır. Çalışanlar sağlık hizmeti almak için gelen bireylerin sağlıklı ve güvenli bir şekilde iyileştirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır ancak onların refahı sıklıkla göz ardı edilmektedir (Nayak & Sahoo, 2015: 264). Çalışma yaşam kalitesi kavramı, özellikle sağlık hizmeti sunan kurumlar gibi birbirinden farklı uzmanlık alanlarına sahip çalışanların, entegre bir şekilde çalışmasının sağlanmasını gerektiren multidisipliner kurumlarda daha fazla önem taşımaktadır. Çalışanların çalışma ortamlarına ilişkin kalite algılarının iyileştirilmesi, sunulan sağlık hizmetinin performansını da önemli derecede etkilemektedir (Cole vd., 2005: 54). Çalışanların çalışma yaşam kalitesi algılarını değerlendirmek, hastaneler gibi stres düzeyi yüksek ortamlarda iş yerinde başarılı girişimler yapmak için oldukça önemli bir konudur (Van Laar vd., 2007: 326). Hastane çalışanları düzenli olarak, üzerlerinde yoğun bir fiziksel ve psikolojik baskı oluşturan kritik görevlerle mücadele etmektedirler. Özellikle ağır iş yükü, iş yeri tehlikeleri, mesleksel stres ve hastalıkların ve ölümün getirdiği hoş olmayan duygusal maruziyet gibi kritik faktörler çalışanların refahını tehdit etmektedir (Mosadeghrad vd., 2001: 172).

3 Sağlık Çalışanlarının Çalışma Yaşam Kalitesine İlişkin Bir Değerlendirme: Bir Kamu Hastanesi Örneği 439 Yaşamın bütün olması, çalışma ve yaşama koşullarının, dolayısıyla çalışma ve yaşam kalitesinin birbirinden ayrı düşünülmesini olanaksız kılmaktadır. Bunun nedeni, çalışma ve yaşam koşulları arasında çok yönlü ve sıkı bir etkileşimin bulunmasıdır (Schulze, 1998: 529). Bireyin gününün üçte birini işte geçirmesi, doğal olarak birtakım fiziksel, ruhsal ve sosyal ihtiyaçlarının iş ortamından karşılanmasını beklemesine neden olmaktadır (Kandasamy & Sreekumar, 2009: 60). Çalışma yaşamı kalitesi kavramı en genel anlamda; iş görenin yalnızca bedensel değil, aynı zamanda zihinsel, psikolojik ve sosyal gereksinimlerini gözeten çalışma koşullarını içermektedir (Schulze, 1998: 520). Çalışma yaşamı kalitesi, çalışanlarla onların tüm çalışma çevresi arasındaki ilişkilerin kalitesini yansıtır. Bu durum iş çevresi içinde bireysel öğrenme ve gelişimi teşvik eden, çalışanların iş kararları üzerinde etki ve kontrol sahibi olduğu ve daha fazla bireysel memnuniyet yoluyla çalışanlar için anlamlılık oluşturan koşullar yaratmak olarak görülebilir (Kaushik & Tonk, 2008: 37). Başka bir ifadeyle, çalışma yaşam kalitesi kavramı, işin insanların güvenli bir ortamda yaşamlarını sürdürebilmek için gereksinimlerini karşılamaları, iş görenlerin çalıştıkları örgütlere katkı sağladıkları duygusunu edinmeleri, yeteneklerinin farkına varmaları ve yeteneklerini geliştirmelerine olanak sağlayan bir ortamın oluşturulmasını içermektedir (Özkalp & Kırel, 2001: 553). Başka bir tanımda ise çalışma yaşam kalitesi; iş doyumu gibi işteki temel faktörlerin yanı sıra işte genel yaşam memnuniyetini ve refah durumunu hissetmeyi etkileyen ve çalışanların işe yaklaşımlarını belirleyen daha geniş iş dışı faktörleri içeren bir kavram olarak tanımlanmıştır (Van Laar vd., 2007: 326). Literatür incelendiğinde sağlık çalışanlarının çalışma yaşamı kalitesine ilişkin değişkenler oldukça farklılaşmaktadır. Saraji ve Dargahi (2006: 8) çalışma yaşam kalitesi değişkenlerini, adil ücret ve otonomi, iş güvenliği, işte sağlık ve güvenlik standartları, ödüllendirme sistemleri, çalışma çabalarının tanımlanması, eğitim ve kariyer geliştirme fırsatları, karar almaya katılım, ilginç ve memnuniyet verici bir iş, üst yöneticilere güven, iş yerinde harcanan zamanla aile ve arkadaşlar arasında denge, işyerinde yaşanan stres seviyesi, yapılması gereken işin miktarı, iş yerinde mesleki sağlık ve güvenlik olarak tanımlamıştır. Ellis ve Pompli (2002) Canbera'da hemşireler üzerinde yürüttüğü çalışma yaşam kalitesi çalışmasında; kötü çalışma çevresi, çalışanların birbirine karşı agresif tutumları, iş yükü, tercih edilen bakım hizmeti sunumu kalitesinin yetersizliği, aile ve iş arasındaki dengesizlik, vardiyalı çalışma, karar almaya katılımda yetersizlik, mesleksel izolasyon, iş tanımlarındaki eksiklik, yöneticiler ve çalışanlar arasındaki zayıf ilişkiler, rol çatışması ve yeni becerileri öğrenme fırsatı eksikliğinin çalışanların çalışma yaşam kalitesinin geliştirilmesindeki ana engeller olduğunu ortaya çıkarmıştır. Amerikan Çalışma Enstitüsü, çalışma yaşam kalitesini belirleyen bazı temel özellikleri, işe duyulan ilgi, kariyerdeki hedeflere ulaşabilme olanakları, iş ile ilgili kararlara katılabilme, başarıya göre terfi olanakları, yönetime duyulan güven, kişiye gösterilen saygı, yoğun iş stresinin bulunmaması, maddi acıdan rahatlık, uygun fiziksel çalışma ortamı, yönetici ile uyumlu ilişkiler, işin kişisel yaşam üzerindeki olumlu etkisi ve çalışan-yönetici ilişkilerinde uyum şeklinde sıralamıştır (Erat vd., 2011:72). Çalışma yaşam kalitesinin iş gayreti ve performans, örgütsel kimlik, iş doyumu ve işe bağlılık gibi çeşitli organizasyonel faktörleri etkilediği varsayılmaktadır (Ballou & Godwin, 2007: 41). Araştırmacılar ayrıca çalışma yaşam kalitesinin yalnızca çeşitli organizasyonel sonuçları etkilemediğini, bunun yanı sıra çalışma yaşamı dışındaki bireysel yaşamın önemli bir etkileyicisi olduğunu ve

4 440 Meltem Saygılı & Keziban Avcı & Seda Sönmez çalışanların yaşam memnuniyetinin, sağlığının ve psikolojik iyilik halinin de önemli bir göstergesi olduğunu belirtmektedirler (Ballou & Godwin, 2007: 45; Kaushik & Tonk, 2008: 46; Koonmee vd. 2010: 26; Martel & Dupuis, 2006: 368; Srivastava, 2008: 55). Sağlık çalışanlarının iş çevrelerinin onların hastalanmalarına, sakatlanmalarına ve işe devamsızlıklarına neden olabileceği ve bu durumun da bireye sunulan sağlık hizmetinin kalitesi üzerinde önemli bir rol oynadığı görülmektedir (Horrigan vd., 2013: 180). Ayrıca yapılan çalışmalar ile çalışma yaşam kalitesi ile motivasyon arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğu da belirlenmiştir (Memiş vd., 2015: 228). Bu sebeple çalışma yaşam kalitesini artırmak, çalışanların işe devamsızlığını ve tükenmişliğini azaltmak (Van der Doef vd., 2012: 1772) ve verimliklerini, moral ve işe bağlılığını artırmak (Duffield vd., 2011: 30) gibi önemli faydalar sağlamaktadır. Diğer hizmet sektörlerinde olduğu gibi, sağlık sektöründe de en temel üretim unsuru insandır. Sağlık hizmeti sunanların çalışma yaşam kalitesinin değerlendirilmesi, onlara güvenilir ve uygun çalışma koşullarının sağlanmasının, hem hasta bakım ve tedavisiyle ilgili sonuçlara hem de kurumsal sonuçlara yansıyacağı düşünülmektedir. Ayrıca çalışanlarla ilgili tükenmişlik, depresyon, motivasyonun azalması ve işten ayrılmalara varan olumsuz sonuçları da değerlendirildiğinde konunun önemi ortaya çıkmaktadır. Bu çalışma ile Ankara'da bir kamu hastanesinde çalışan sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitelerine ilişkin algılarını değerlendirmek amaçlanmıştır. 2. GEREÇ VE YÖNTEM 2.1. Araştırmanın Amacı Bu çalışmanın amacı, sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini belirlemek ve çalışanlara ilişkin bireysel ve demografik özelliklerin çalışma yaşam kalitesi düzeyi üzerinde etkili olup olmadığını ortaya koymaktır. Türkiye de sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitelerine ilişkin yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. Bu araştırma ile literatürdeki bu boşluğa katkıda bulunmaya çalışılmaktadır Evren ve Örneklem Ağustos-Ekim 2015 tarihleri arasında gerçekleştirilen araştırmanın evrenini Türkiye Yüksek İhtisas Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde fiilen görev yapmakta olan hekimler, hemşireler ve diğer sağlık çalışanları (anestezi, laboratuvar ve röntgen teknisyenleri) oluşturmaktadır. Araştırmada tüm evrene ulaşılması hedeflendiği için örneklem seçilmemiştir. Araştırmanın yapıldığı dönemde hastanede 199 hekimden 78 hekime (%39), 415 hemşireden 183 hemşireye (%44) ve 157 diğer sağlık çalışanından 67 çalışana (%42) ulaşılmıştır Verilerin Toplanması Araştırmada veri toplama yöntemi olarak anket formu kullanılmıştır. Kullanılan anket formu bireysel özellikler ve çalışma yaşamına ilişkin soruların yer aldığı kişisel bilgi formu ve çalışma yaşam kalitesi ölçeği olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Araştırmanın yapılabilmesi için gerekli olan izin Hacettepe Üniversitesi Etik Komisyonu ndan ve Ankara 1. Bölge Kamu Hastaneleri Birliği Genel Sekreterliği nden alındıktan sonra katılımcıların tek tek bilinçli rızasına başvurulmuş olup, birebir görüşme yöntemi ile anket uygulanmıştır. Edinilen kişisel bilgilerin gizli kalacağı hususunda katılımcılar bilgilendirilmiştir. Anketin uygulanmasında ortalama görüşme süresi dakikadır. Katılımcıların çalışma yaşam kalitesi düzeylerini belirlemek için Aydın ve diğerleri (2011) tarafından geliştirilen Çalışma Yaşam Kalitesi Ölçeği kullanılmıştır. Çalışma Yaşam Kalitesi Ölçeği; iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki fiziksel çalışma koşulları (6 madde), iş yerinde ayrımcılık (5 madde), sürekli gelişme ve iyileştirme fırsatları (5 madde), organizasyona sosyal entegrasyon (5 madde), iş stresi ve zaman baskısı (3 madde) ve organizasyondaki yasalar (3 madde) olmak üzere 6 boyutu değerlendirmekte ve toplamda 27 sorudan oluşmaktadır. Ölçekteki olumlu ifadeler 1 (kesinlikle katılmıyorum) ve 5

5 Sağlık Çalışanlarının Çalışma Yaşam Kalitesine İlişkin Bir Değerlendirme: Bir Kamu Hastanesi Örneği 441 (kesinlikle katılıyorum) arasında değerler alırken, olumsuz ifadeler için ters puanlama yapılmaktadır. Ölçekten alınan toplam puan, (İlgili boyuttan alınan ham puan/ilgili boyuttan alınabilecek en yüksek puan)*100 formülü kullanılarak hesaplanmış ve ölçekten alınabilecek en düşük puan 20 ve en yüksek puan ise 100 olmak üzere standart hale getirilmiştir. Ölçekten alınan toplam puan arttıkça bireylerin çalışma yaşam kalitelerinin yükseldiği kabul edilmektedir. Ölçeğin geçerlik ve güvenirlik çalışması Aydın ve diğerleri (2011) tarafından Ankara ilinde gerçekleştirilmiş olup, yapı geçerliliğini belirlemek adına açıklayıcı faktör analizi uygulanmış ve faktör yüklerinin 0,58 ve 0,83 arasında değişim gösterdiği belirlenmiştir. Ayrıca ölçeğin tümüne ilişkin Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı 0,882 olarak bulunmuştur. Sonuç olarak ölçeğin sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesinin belirlenmesinde kullanılabilecek geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu ifade edilmiştir Verilerin Değerlendirilmesi Araştırma sonucunda katılımcılardan elde edilen veriler araştırmanın amacına yönelik olarak kullanılmak üzere SPSS 20.0 programı ile değerlendirilmiştir. Öncelikle normal dağılıma uygunluk çalışması yapılmıştır ve veri analizinde ulaşılan örneklem sayısının çok olması durumunda normal dağılımın sağlanabileceği (Lumley vd., 2002: 166; Alpar, 2012: 130) olasılığından hareket edilmiş ve bu duruma uygun olan hipotezlerin test edilmesinde parametrik testlerden faydalanılmıştır. Araştırmada çalışma yaşam kalitesi ölçeği ve alt boyutlarının sosyo-demografik özelliklere ve çalışma yaşamına ilişkin özelliklere göre istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık gösterip göstermediği iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi ve tek yönlü varyans analizi ile incelenmiştir. Tek yönlü varyans analizi sonucunda istatistiksel açıdan farklılıklara neden olan grupların incelenesinde Tukey HSD testinden faydalanılmıştır. 3. BULGULAR Araştırma sonucunda elde edilen bulgular bu bölümde tablolar aracılığıyla açıklanmaktadır. Tablo 1 de araştırmaya dâhil olan katılımcıların bazı kişisel özelliklere göre dağılımları verilmiştir. Tablo incelendiğinde, katılımcıların büyük çoğunluğunun kadın (%75,3) olduğu ve evli (%64,3) olduğu görülmektedir. Katılımcıların yaş değişkenine ilişkin dağılımları dikkate alındığında birçoğunun (%53) yaş aralığında bulunduğu görülmektedir. Katılımcıların eğitim durumları incelendiğinde sırasıyla ön lisans (%32,6), lisans (%28,4), lisansüstü (22,3) ve lise (%16,2) mezunu olduğu görülmektedir. Araştırmaya katılan sağlık çalışanlarının büyük bir çoğunluğunu hemşireler (%55,8) oluşturmaktadır. Tablo 1. Katılımcıların Bazı Bireysel Özelliklere Göre Dağılımı (n=328) Özellik Sayı Yüzde (%) Cinsiyet Medeni Durum Yaş Grupları Eğitim Durumu Kadın Erkek Bekâr Evli Yaş Yaş 40 yaş ve üzeri Lise Ön lisans Lisans Lisansüstü ,30 24,70 34,50 64,30 29,60 53,00 17,10 16,20 32,60 28,40 22,30

6 442 Meltem Saygılı & Keziban Avcı & Seda Sönmez Meslek Nöbet Hizmetlerinde Görev Alma Durumu Haftalık Mesai Süresi (Saat) Meslekte Çalışma Süresi (Yıl) Kurumda Çalışma Süresi (Yıl) Hekim Hemşire Diğer Tablo 2. Katılımcıların Bazı Bireysel Özelliklere Göre Dağılımı II (n=328) Alan Almayan 45 saat ve altı 46 saat ve üzeri Düzensiz 1-10 Yıl Yıl 21 yıl ve üzeri 1-10 Yıl Yıl 21 yıl ve üzeri ,80 55,80 20,40 63,10 36,30 69,50 23,80 6,70 39,60 42,40 17,40 53,40 33,20 10,40 Tablo 2 de katılımcıların birçoğunun nöbet hizmetlerinde görev aldığı (%63,1) ve haftalık mesai süresinin de 45 saat ve altında olduğu (%69,5) görülmektedir. Katılımcıların çoğunlukla mesleklerini yıl (%42,4) ve 1-10 yıl arasında sürdürdüğü ve kurumda ise 1-10 yıl (%53,4) ve yıl (33,2) arasında çalıştıklarını ifade etmişlerdir. Tablo 3 te çalışma yaşam kalitesi ölçeğinin alt boyutları ve toplam puanına ilişkin tanımlayıcı istatistikler yer almaktadır. Çalışma yaşam kalitesi ölçeğinin boyutlarının altında yer alan soru sayılarının eşit olmamasından dolayı boyutlardan elde edilen toplam puanlar standart hale getirilmiştir. Başka bir ifade ile boyutlara verilen yanıtların toplam puanları alınmış, boyut altındaki soru sayısına bölünmüş ve böylece 5 li Likert kullanıldığından 5 esas alınarak standart hale getirilmiştir. Tablo incelendiğinde genel olarak katılımcıların ortalama olarak en yüksek puanı iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki fiziksel çalışma koşulları boyutundan (4,29), en düşük puanı ise organizasyona sosyal entegrasyon boyutundan (2,87) aldıkları görülmektedir. Katılımcıların ölçekten almış oldukları toplam puan incelendiğinde ise en az 43,33 en fazla 99,50 puan aldıkları ve çalışma yaşam kalitesi düzeylerinin de ortalama olarak 71,07 puan olduğu görülmektedir. Tablo 3. Çalışma Yaşam Kalitesi Ölçeğine İlişkin Tanımlayıcı İstatistikler Çalışma Yaşam Kalitesi Ölçeği Boyut 1 İş Kazası, Meslek Hastalıkları Riski ve İş Yerindeki Fiziksel Çalışma Koşulları En Küçük En Yüksek Ortalama Standart Sapma ,74(4,29)* 4,18 Boyut 2 İş Yerinde Ayrımcılık ,12(3,42)* 4,60 Boyut 3 Sürekli Gelişme ve İyileştirme Fırsatları ,15(3,23)* 3,88 Boyut 4 Organizasyona Sosyal Entegrasyon ,34(2,87)* 4,13 Boyut 5 İş Stresi ve Zaman Baskısı ,60(3,87)* 2,73 Boyut 6 Organizasyondaki Yasalar ,76(2,92)* 2,33 Toplam Puan 43,33 99,50 71,07 8,03 *Boyutlara ilişkin ortalamalar 5 esas alınarak standart hale dönüştürülmüştür. (25,74*5)/30=4,29 Tablo 4 te katılımcıların çalışma yaşam kalitesi ölçeği alt boyutları ve toplam puanından aldıkları değerlerin bireysel ve demografik özelliklere göre istatistiksel açı-

7 Meslek Yaş Medeni Durum Cinsiyet Sağlık Çalışanlarının Çalışma Yaşam Kalitesine İlişkin Bir Değerlendirme: Bir Kamu Hastanesi Örneği 443 dan anlamlı bir farklılık yaratıp yaratmadığı değerlendirilmiştir. Katılımcıların çalışma yaşam kalitesi ölçeğinin iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki fiziksel çalışma koşulları boyutuna ilişkin değerlendirmeleri incelendiğinde bireysel ve demografik özelliklerden nöbet hizmetlerinde görev alma (t=2,080; p=0,038), meslekte çalışma süresi (F=5,904; p=0,003) ve kurumda çalışma süresine (F=6,879; p=0,001) göre istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık gösterdiği bulunmuştur. Farklılığın hangi grup ya da gruplardan kaynaklandığını belirlemek için yapılan Tukey HSD testine göre; meslekte çalışma süresi ve kurumda çalışma süresi değişkeninde farklılığın yıl ve 21 yıl ve üzerinde çalışan katılımcılardan kaynaklandığı bulunmuştur. Tablo 4. Katılımcıların Bireysel Özelliklerine Göre Çalışma Yaşam Kalitelerinin Değerlendirilmesi Bireysel ve Demografik Özellikler Boyut 1 Boyut 2 Boyut 3 Boyut 4 Boyut 5 Boyut 6 Toplam Puan X±SS X±SS X±SS X±SS X±SS X±SS X±SS Kadın 25,91±4,34 16,99±4,73 15,98±3,66 14,56±4,12 11,53±2,81 8,77±2,39 71,07±7,99 Erkek 25,23±3,60 17,50±4,21 16,70±4,47 13,68±4,15 11,82±2,50 8,72±2,17 71,06±8,19 t=1,264 p=0,207 t=-0,871 p=0,384 t=-1,318 p=0,190 t=1,659 p=0,100 t=-0,886 p=0,377 t=0,157 p=0,876 t=0,008 p=0,994 Bekâr 25,27±4,41 16,52±4,84 16,61±4,34 15,54±4,22 11,15±2,81 8,89±2,57 71,36±8,96 Evli 25,97±4,08 17,36±4,47 15,97±3,61 13,84±3,88 11,88±2,68 8,74±2,19 71,10±7, Yaş Yaş 40 yaş ve üzeri Hekim Hemşire Diğer sağlık personeli t=1,425 p=0,155 t=1,569 p=0,118 t=-1,431 p=0,153 t=-3,642 p=<0,001* t=2,297 p=0,022* t=-0,525 p=0,600 t=-0,272 p=0,797 25,91±3,87 17,42±4,63 16,18±4,07 14,28±4,70 11,11±2,57 8,49±2,40 70,48±7,73 25,88±4,16 17,02±4,56 16,26±3,75 14,50±3,75 12,06±2,64 8,88±2,32 71,93±7,71 25,07±4,75 16,93±4,78 15,75±4,01 13,85±4,27 10,98±3,06 8,89±2,54 69,34±9,26 F=0,886 p=0,413 F=0,294 p=0,746 F=0,374 p=0,688 F=0,529 p=0,590 F=5,666 p=0,004* F=0,937 p=0,393 F=2570 p=0,078 25,59±3,82 16,42±4,49 17,48±4,15 14,37±3,33 12,57±2,59 9,13±1,98 72,91±6,74 25,71±4,76 16,85±4,81 15,88±3,66 15,08±4,26 11,49±2,74 8,83±2,43 71,27±8,45 26,01±2,64 18,64±3,83 15,37±3,82 12,26±3,96 10,77±2,58 8,13±2,37 68,36±7,63 F=0,199 p=0,820 F=4,955 p=0,008* F=6,630 p=0,002* F=12,157 p=<0,001* F=8,503 p=<0,001* F=3,516 p=0,031* F=6,101 p=0,003*

8 Kurumda Çalışma Süresi (Yıl) Meslekte Çalışma Süresi (Yıl) Haftalık Mesai Süresi (Saat) Nöbet Hizm. Görev Alma Eğitim Durumu 444 Meltem Saygılı & Keziban Avcı & Seda Sönmez Tablo 4. Katılımcıların Bireysel Özelliklerine Göre Çalışma Yaşam Kalitelerinin Değerlendirilmesi (devam) Lise 26,24±3,15 17,73±4,12 16,32±3,68 14,37±4,60 10,56±3,06 8,24±2,37 70,18±7,47 25,18±5,01 17,51±4,70 15,41±3,43 13,98±4,14 11,02±2,61 8,70±2,26 69,51±8,60 Lisans 26,30±3,80 16,56±4,88 16,14±3,56 14,92±4,20 11,91±2,67 8,94±2,68 72,03±7,73 25,69±3,74 16,63±4,36 17,22±4,78 14,04±3,71 12,78±2,27 8,98±1,92 72,72±7,70 F=1,454 p=0,227 F=1,294 p=0,277 F=3,219 p=0,023* F=1,012 p=0,388 F=9,693 p=<0,001* F=1,299 p=0,275 F=3,075 p=0,028* Alan 26,11±3,95 17,12±4,77 16,19±3,99 14,31±4,12 12,03±2,53 8,52±2,23 71,48±7,83 45 saat ve altı 46 saat ve üzeri Önlisans Lisansüstü Almamayan Düzensiz 1-10 Yıl Yıl 25,11±4,52 17,14±4,35 16,06±3,71 14,40±4,20 10,87±2,92 9,17±2,46 70,37±8,41 t= 2,080 p=0,038* t=-0,041 p=0,967 t=0,281 p=0,779 t=-0,187 p=0,852 t=3,760 p=<0,001* t=-2,451 p=0,015* t=1,200 p=0,231 25,62±4,30 17,54±4,52 16,36±3,61 14,58±4,22 11,09±2,68 8,80±2,40 71,09±8,60 26,15±3,92 16,36±4,27 15,95±4,34 13,64±3,91 13,23±1,95 8,68±2,18 71,78±6,59 25,59±3,81 15,45±6,01 14,82±4,71 14,36±3,91 11,18±3,45 8,59±2,22 68,33±6,01 F=0,491 p=0,613 F=3,495 p=0,031* F=1,738 p=0,177 F=1,498 p=0,225 F=20,130 p=<0,001* F=0,149 p=0,862 F=1,583 p=0,207 25,64±4,23 16,60±4,32 16,17±4,11 14,38±4,25 11,88±2,58 8,90±2,22 71,17±7,35 26,44±3,64 17,57±4,77 16,13±3,64 14,14±3,92 11,72±2,72 8,41±2,33 71,31±7,88 21 yıl ve üzeri 1-10 Yıl Yıl 24,22±4,92 17,26±4,84 16,23±4,01 14,86±4,41 10,73±2,96 9,31±2,47 70,45±9,87 F=5,904 p=0,003* F=1,508 p=0,223 F=0,014 p=0,986 F=0,605 p=0,547 F=3,726 p=0,025* F=3,455 p=0,033* F=0,237 p=0,789 25,53±4,30 16,80±4,55 16,01±4,06 14,32±4,30 11,83±2,49 8,84±2,24 70,97±7,90 26,69±3,00 18±4,42 15,86±3,65 13,81±3,70 11,55±2,90 8,51±2,40 71,21±7,71 21 yıl ve üzeri 23,82±5,82 16,26±5,43 17,50±3,60 16,23±4,06 10,56±3,24 9,23±2,60 71,27±9,92 F=6,879 p=0,001* *=p<0,05 anlamlı farklılık F=2,963 p=0,053 F=2,466 p=0,087 F=4,592 p=0,011* F=3,151 p=0,044* F=1,417 p=0,244 F=0,039 p=0,962 Katılımcıların çalışma yaşam kalitesi ölçeğinin iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki fiziksel çalışma koşulları boyutuna ilişkin değerlendirmeleri incelendiğinde bireysel ve demografik özelliklerden nöbet hizmetlerinde görev alma (t=2,080; p=0,038), meslekte çalışma süresi (F=5,904; p=0,003) ve kurumda çalışma süresine (F=6,879; p=0,001) göre istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık gösterdiği bulunmuştur. Farklılığın hangi grup ya da gruplardan kaynaklandığını belirlemek için yapılan Tukey HSD testine göre;

9 Sağlık Çalışanlarının Çalışma Yaşam Kalitesine İlişkin Bir Değerlendirme: Bir Kamu Hastanesi Örneği 445 meslekte çalışma süresi ve kurumda çalışma süresi değişkeninde farklılığın yıl ve 21 yıl ve üzerinde çalışan katılımcılardan kaynaklandığı bulunmuştur. Ölçeğin iş yerinde ayrımcılık boyutu incelendiğinde, meslek (F=4,955; p=0,008) ve haftalık mesai süresi (F=3,495; p=0,031) değişkenlerine göre katılımcılar arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık olduğu bulunmuş ve meslek değişkeninde diğer sağlık çalışanlarından, haftalık mesai süresi değişkenin de ise haftalık 45 saat ve altında çalışan katılımcıların bu farklılığa neden olduğu belirlenmiştir. Sürekli gelişme ve iyileştirme fırsatları boyutunun meslek (F=6,630; p=0,002) ve eğitim durumu (F=3,219; p=0,023) değişkenlerine göre farklılık gösterdiği ve katılımcılar arasındaki bu farklılığın da meslek değişkeninde hekimlerden, eğitim durumu değişkeninde ise lisansüstü mezunu olan katılımcılardan dolayı ortaya çıktığı bulunmuştur. Ölçeğin bir diğer boyutu olan organizasyona sosyal entegrasyon boyutunun ise medeni durum (t=3,642; p<0,001), meslek (F=12,157; p<0,001) ve kurumda çalışma süresi (F=4,592; p=0,011) değişkenlerine göre istatistiksel açıdan anlamlı farklılık gösterdiği ve katılımcılar arasındaki bu farklılığın da meslek değişkeninde diğer sağlık çalışanlarından ve kurumda çalışma süresi değişkeninde de 21 yıl ve üzerinde çalışan katılımcılardan kaynaklandığı belirlenmiştir. İş stresi ve zaman baskısı boyutu incelendiğinde Tablo 3 te de görüldüğü gibi yalnızca cinsiyet değişkenine göre anlamlı bir farklılık bulunamamış ve diğer tüm değişkenlerde istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık olduğu belirlenmiştir. Farklılıkların yaş değişkeninde yaş arası katılımcılardan, meslek değişkeninde hekimlerden, eğitim durumu değişkeninde lisansüstü mezunlarından, haftalık mesai süresi değişkeninde 46 saat ve üzerinde çalışan katılımcılardan, meslekte çalışma süresi değişkeninde yıl ve 21 yıl ve üzerinde çalışan katılımcılardan ve kurumda çalışma süresi değişkeninde ise 1-10 yıl ve 21 yıl ve üzerinde çalışan katılımcılardan kaynaklandığı bulunmuştur. Ölçeğin son boyutu olan organizasyondaki yasalar boyutunda meslek (F=3,516; p=0,031), nöbet hizmetlerinde görev alma (t=- 2,451; p=0,015) ve meslekte çalışma süresi (F=3,455; p=0,033) değişkenlerinde istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık bulunmuştur. Bu farklılığın ise meslek değişkeninde hekimlerden ve meslekte çalışma süresi değişkeninde de yıl ve 21 yıl ve üzerinde çalışanlardan kaynaklandığı belirlenmiştir. Çalışma yaşam kalitesi ölçeğinden elde edilen toplam puana göre gerçekleştirilen değerlendirmede ise; meslek (F=6,101; p=0,003) ve eğitim durumu (F=3,075; p=0,028) değişkenlerinde istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık bulunduğu ve bu farklılığın meslek değişkeninde hekimlerden ve eğitim durumu değişkeninde de lisansüstü mezunlarından kaynaklandığı belirlenmiştir. 4. TARTIŞMA Bu çalışmada sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini belirlemek ve çalışanlara ilişkin bireysel ve demografik özelliklerin çalışma yaşam kalitesi düzeyi üzerinde etkili olup olmadığını ortaya koymak amaçlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre çalışma yaşam kalitesinin araştırma örneklemine dahile edilen sağlık çalışanlarınca genel olarak iyi düzeyde (71,07±8,03) algılandığı görülmüştür. Ölçekten elde edilen puanın artış göstermesi çalışma yaşam kalitesi düzeyinin artış gösterdiğini ifade etmektedir. Literatürde sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini ve etkileyen faktörleri belirlemek gerçekleştirilen çalışmalarda benzer sonuçlar elde edilmiştir. Çatak ve Bahçecik (2015) tarafından hemşirelerin çalışma yaşam kalitesi düzeylerini ve etkileyen faktörleri belirlemek için yaptıkları tanımlayıcı nitelikteki çalışmada özel hastanede çalışan hem-

10 446 Meltem Saygılı & Keziban Avcı & Seda Sönmez şirelerin çalışma yaşam kalitesi düzeylerinin genel olarak iyi düzeyde olduğu ve eğitim ve araştırma hastanesinde çalışan hemşirelerin ise orta düzeyde olduğu belirlenmiştir. Ayrıca Bragard ve diğerlerinin (2012) asistan hekimlerin çalışma yaşam kalitesi düzeylerine ilişkin yapmış oldukları çalışmada katılımcıların çalışma yaşam kalitesi düzeylerinin genel olarak orta düzeyde olduğu ancak çalışma programının düzeni, çalışanın desteklenmesi ve üstler ile çalışma ilişkileri boyutunda oldukça düşük çalışma yaşam kalitesi düzeyine sahip oldukları görülmüştür. Bu araştırmada elde edilen sonuçların aksine, Opollo ve diğerleri (2014) tarafından Uganda da sağlık çalışanları ile gerçekleştirdikleri çalışmada ise; sağlık çalışanlarının çalışma koşulları, iş yerindeki kontrol ve ev-iş dengesi alt boyutlarında çalışma yaşam kalitelerinin düşük olduğu görülmüştür. Saraji ve Dargahi nin (2006) hastane çalışanları ile gerçekleştirdiği çalışmasında, çalışanların büyük çoğunluğu yaptıkları işin, gelir düzeyleri, iş sağlığı, iş güvenliği, yöneticilerle ilişkiler, iş hayatlarında ve aile içerisinde geçen zaman dengesi bakımından, çekici ve tatmin edici olmadığını belirtmiş, bu da hastane çalışanlarının zayıf çalışma yaşam kalitesi düzeyine sahip olduklarını göstermiştir. Katılımcıların ölçeğin alt boyutlarına ilişkin değerlendirmeleri incelendiğinde, araştırma örneklemine dahil edilen sağlık çalışanlarının en düşük düzeyde algıladıkları boyutun "organizasyona sosyal entegrasyon" boyutu olduğu ve bu boyutun katılımcıların çalışma yaşam kalitesi düzeyini olumsuz etkilediği tespit edilmiştir. Walton (1992) organizasyona sosyal entegrasyonu; çalışanın içinde bulunduğu organizasyonda bireysel kimliğini ve öz saygısını kazanması olarak tanımlamaktadır. Bunun sağlamak için ise; organizasyonda önyargılardan uzaklaşmak gerektiğinden, siyasal ve sosyal eşitlikten, birliktelik bilincinden ve kişilerarası açıklık duygusu oluşturmak gerektiğinden bahsetmektedir. Sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitelerini en yüksek düzeyde algıladıkları boyutun ise; "iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları" boyutu olduğu bulunmuştur. Yani araştırma kapsamına alınan sağlık çalışanları için çalışma yaşamı kalitelerinin, iş yerinin çalışma koşulları ve meslek hastalıkları riski açısından olumlu algılandığı söylenebilir. Araştırmada sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi ölçeğinin alt boyutlarına ilişkin verdikleri yanıtlara göre; ölçeğin alt boyutlarının cinsiyet değişkeni hariç diğer bütün değişkenlerle (medeni durum, yaş, meslek, eğitim durumu, nöbet hizmetlerinde görev alma, haftalık mesai süresi, meslekte ve kurumda çalışma süresi) istatistiksel açıdan anlamlı farklılıklar gösterdiği bulunmuştur. Yanıtlara göre medeni durum değişkeni incelendiğinde; bekar olan bireylerin evli olan bireylere göre; organizasyona "sosyal entegrasyon" boyutundan daha yüksek puan aldığı ve evli olan bireylerin de bekar olan bireylere göre "iş stresi ve zaman baskısı" boyutundan daha yüksek puan aldığı belirlenmiştir. Bu durum ile ilgili olarak evli sağlık çalışanlarının aile ile ilgili aldıkları sorumluluklar ve yaşadıkları zaman sıkıntısının bu sonuçlar üstünde etkili olabileceği düşünülmektedir. Moradi ve diğerleri (2014) ve İnce ve diğerleri (2015) sağlık çalışanları üzerinde yapmış oldukları çalışmalarda cinsiyet ve medeni durumun çalışma yaşam kalitesi düzeyinde anlamlı bir farklılık oluşturmadığını bulmuşlardır. Türk ve diğerlerinin (2012) hekimlerin çalışma yaşam kalitesi ile ilgili çalışmalarında katılımcıların medeni durumlarına göre ölçek alt boyutları karşılaştırıldığında bekâr hekimlerin organizasyondaki yasalar boyutunu daha olumlu algıladıklarını tespit etmişlerdir. Çalışmada yaş değişkeninin çalışma yaşam kalitesi düzeyinin yalnızca "iş stresi ve zaman baskısı" boyutu üzerinde anlamlı bir farklılık oluşturduğu görülmüştür yaş arasındaki sağlık çalışanlarının diğer yaş gruplarındaki sağlık çalışanlarına göre çalışma yaşam kalitelerini daha iyi düzeyde algıladıkları görülmüştür. Dikmetaş (2006) tara-

11 Sağlık Çalışanlarının Çalışma Yaşam Kalitesine İlişkin Bir Değerlendirme: Bir Kamu Hastanesi Örneği 447 fından sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini belirlemek ve demografik özelliklere göre çalışma yaşam kalitesi düzeylerinde istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık olup olmadığını incelemek amacıyla yapmış olduğu çalışmada da yaş değişkeninin çalışma yaşam kalitesi ile istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık oluşturduğu görülmüştür. Türk ve diğerleri (2012) hekimlerin çalışma yaşam kalitesi ile ilgili araştırmalarında, çalışma yaşam kalitesi algısıyla yaş değişkeni arasında bir korelasyon bulamamışlardır. Çalışmada meslek değişkeninin çalışma yaşam kalitesinin alt boyutlarından" iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları" boyutu dışında tüm diğer alt boyutlarda ve toplam puanda istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık oluşturduğu bulunmuştur. Genel olarak bakıldığında "hekimlerin" çalışma yaşam kalitesi düzeylerini sırasıyla hemşirelerden ve diğer sağlık personelinden daha iyi algıladıkları görülmüştür. Argentero ve diğerleri (2007) ve Dikmetaş (2006) sağlık çalışanlarında yapmış oldukları çalışmalarda da meslek değişkeninin çalışma yaşam kalitesi düzeyi üzerinde önemli bir farklılık oluşturduğunu bulmuşlardır. Çalışmada eğitim durumu değişkeninin çalışma yaşam kalitesinin "sürekli gelişme ve iyileştirme fırsatları" ve "iş stresi ve zaman baskısı" alt boyutlarında ve toplam puanında istatistiksel açıdan anlamlı bir farklılık oluşturduğu bulunmuştur. Lisansüstü mezunu olan katılımcıların diğer katılımcılara göre; bu alt boyutlarda ve toplam puanda çalışma yaşam kalitesi düzeyini daha iyi algıladıkları görülmüştür. İnce ve diğerleri (2015) ve Çatak ve Bahçecik (2015) de yapmış oldukları çalışmada eğitim durumunun çalışma yaşam kalitesi düzeyini etkileyen önemli bir değişken olduğunu bulmuş ancak Dikmetaş (2006) ile Ayaz ve Beydağ (2014) sağlık çalışanları üzerinde yaptıkları çalışmada eğitim durumunun çalışma yaşam kalitesi düzeyi üzerinde anlamlı bir farklılık oluşturmadığını belirtmişlerdir. Sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi algılarının, nöbet hizmetlerinde görev alma durumu açısından, "iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları", "iş stresi ve zaman baskısı" ve "organizasyondaki yasalar" alt boyutları ile farklılaştığı görülmüştür. "İş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları" ve "iş stresi ve zaman baskısı" alt boyutlarında nöbet usulü çalışanların, nöbet tutmayan çalışanlara göre çalışma yaşam kalitesi düzeyini daha iyi algıladıkları ancak "organizasyondaki yasalar" boyutunda daha düşük algıladıkları bulunmuştur. Nöbet tutmayan ve gündüz çalışan sağlık çalışanları için, gündüz yürütülmesi gereken rutin sağlık hizmetlerinin fazla oluşu, hasta sirkülasyonunun yüksek olması ve günlük mesai saatinin kısa oluşunun iş stresi ve zaman baskısına yol açtığı söylenilebilir. Ayrıca "idari amir" pozisyonunda çalışanların genellikle gündüz çalışıyor olmalarının birimlerde görev yapan sağlık çalışanları üstünde baskı oluşturmasının bu sonuçlar üstünde etkili olduğu düşünülebilir. Ayaz ve Beydağ (2014) da hemşirelerin çalışma yaşam kalitesi düzeylerini incelemek amacıyla yaptıkları çalışmada aylık nöbet sayısı değişkeninin çalışma yaşam kalitesi düzeyi üzerinde anlamlı farklılık oluşturduğunu ve nöbet tutmayan hemşirelerin çalışma yaşam kalitesi düzeyini daha yüksek algıladıklarını bulmuşlardır. Araştırmada haftalık mesai süresi değişkeni açısından da sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini farklı algıladıkları görülmüştür. "İş yerinde ayrımcılık" ve "iş stresi ve zaman baskısı" alt boyutlarında haftalık mesai süresi değişkeni açısından anlamlı bir farklılık oluştuğu bulunmuştur. İş yerinde ayrımcılık alt boyutunda haftalık mesai süresi düzensiz olan çalışanların diğer çalışanlara göre; çalışma yaşam kalitesi düzeyini daha düşük algıladıkları ve "iş stresi ve zaman baskısı" boyutunda da 46 saat ve üze-

12 448 Meltem Saygılı & Keziban Avcı & Seda Sönmez rinde çalışanların çalışma yaşam kalitesi düzeylerini diğer çalışanlara göre daha iyi algıladıkları görülmüştür. Ayaz ve Beydağ (2014) ve Argentero ve diğerleri (2007) de sağlık çalışanları üzerinde yapmış oldukları çalışmalarda haftalık mesai süresinin çalışma yaşam kalitesi düzeyini etkileyen önemli bir değişken olduğunu ve daha fazla çalışan sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerini daha düşük algıladıklarını bulmuşlardır. Çalışmada sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeyleri meslekte çalışma süresi ve kurumda çalışma süresi değişkenleri açısından da incelenmiştir. Meslekte çalışma süresi değişkeninin iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları, iş stresi ve zaman baskısı ve organizasyondaki yasalar alt boyutlarında anlamlı bir farklılığa neden olduğu görülürken; kurumda çalışma süresi değişkeninin iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları, organizasyona sosyal entegrasyon ve iş stresi ve zaman baskısı alt boyutlarında anlamlı bir farklılığa neden olduğu görülmüştür. Meslekte çalışma süresi ve kurumda çalışma süresi değişkenleri açısından 21 yıl ve üzerinde çalışan katılımcıların çalışma yaşam kalitesi düzeylerini iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları ve iş stresi ve zaman baskısı alt boyutlarında diğer katılımcılara göre daha düşük algıladıkları bulunmuştur. Ayrıca meslekte çalışma süresi 21 yıl ve üzerinde olan çalışanların organizasyondaki yasalar boyutunda diğer çalışanlara göre çalışma yaşam kalitesi düzeylerini daha iyi algıladıkları ve kurumda çalışma süresi 21 yıl ve üzerinde olan çalışanların organizasyona sosyal entegrasyon alt boyutunda çalışma yaşam kalitesi düzeylerini diğer çalışanlara göre daha düşük algıladıkları görülmüştür. Moradi ve diğerleri (2014) ve Dikmetaş (2006) tarafından yapılan çalışmalarda meslekte çalışma süresi ve Çatak ve Bahçecik (2015) tarafından yapılan çalışmada ise hem meslekte hem de kurumda çalışma süresi değişkenlerinin çalışma yaşam kalitesi düzeyinde etkili bir değişken olduğu bulunmuş ancak Argentero ve diğerleri (2007) tarafından yapılan çalışmada meslekte çalışma süresi ve Ayaz ve Beydağ (2014) tarafından gerçekleştirilen çalışmada da meslekte çalışma süresi ve kurumda çalışmayı planladıkları süre değişkenleri açısından sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık bulunamamıştır. Türk ve diğerleri (2012) hekimlerin çalışma yaşam kalitesi ile ilgili çalışmalarında, katılımcıların çalıştığı kurumdaki hizmet süreleri ve yaşları ile çalışma yaşam kalitesi ölçeği alt boyutları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir korelasyon bulunmadığını ortaya koymuştur. Uğur un (2005) yapmış olduğu çalışmada genel olarak çalışma yaşamlarının kalitesini kötü olarak değerlendiren hemşirelerin üçte birinin (%31.4) bulundukları kurumdan 1 yıldan az bir sürede veya en fazla 1 yılın sonunda ayrılmayı düşündükleri, bununla birlikte genel olarak çalışma yaşamlarının kalitesini iyi olarak değerlendiren hemşirelerin %39.6 sının ise 6 yıldan daha fazla süre ile aynı kurumda çalışmayı hedefledikleri belirlenmiştir. Gifford ve diğerlerinin (2002), Amerika da yedi ayrı hastanede çalışan 276 kişi arasında yaptıkları çalışmada, çalışma yaşam kalitesi değişkenleri olarak adlandırılan iş tatmini, örgütsel bağlılık, yetki verme, kararlara katılım ve çalışan devir hızı faktörleri ile insan ilişkileri modeli arasındaki ilişki araştırılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, insan ilişkileri modeli ile iş tatmini, örgütsel bağlılık, yetki verme ve kararlara katılım faktörleri arasında istatistiksel olarak güçlü bir ilişki olduğu, buna karşılık insan ilişkileri modeli ile personel devri arasında negatif bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Çalışmadan elde edilen bulgulara göre sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitelerini genel olarak iyi düzeyde algıladıkları görülmüştür. Araştırmada çalışma yaşam kalitesinin alt boyutlarını iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşul-

13 Sağlık Çalışanlarının Çalışma Yaşam Kalitesine İlişkin Bir Değerlendirme: Bir Kamu Hastanesi Örneği 449 ları, iş yerinde ayrımcılık, sürekli gelişme ve iyileştirme fırsatları, organizasyona sosyal entegrasyon, iş stresi ve zaman baskısı ve organizasyondaki yasalar oluşturmuştur. Sağlık çalışanlarının, çalışma yaşam kalitelerini en düşük düzeyde algıladıkları alt boyutun organizasyona sosyal entegrasyon alt boyutu olduğu görülmüştür. Sosyal entegrasyonu sağlamak için çalışanların bireysel kimlik ve öz saygılarını kazanmalarını sağlayacak, kurumsal aidiyet, eşitlik ve takdir mekanizmalarının harekete geçirilmesi önerilebilir. Çalışmada sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerinin bireysel ve demografik özelliklere göre farklılık gösterip göstermediği incelendiğinde yalnızca cinsiyet değişkenine göre bir farklılık bulunamamış olup, medeni durum, yaş, meslek, eğitim durumu, nöbet hizmetlerinde görev alma, haftalık mesai süresi, meslekte ve kurumda çalışma süresi değişkenlerine göre sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi düzeylerinin farklılaştığı görülmüştür. Çalışmadan elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde evli olan sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesini daha düşük düzeyde algıladıkları görülmüştür. Evli çalışanlar için gece ve hafta sonu nöbet tutulan bir mesleği icra etmek, 24 saatlik çalışma saatleri, yoğun ve yorucu bir işi yapıyor olmak aile yaşamlarını sürdürmekte zorlanmalarına, ev ve çocuklarla ilgili sorumluluklarını yerine getirmekte güçlük yaşamalarına neden olduğu düşünüldüğünden, çalışma yaşam kalitelerini artırmak için çalışma saatlerinin ayarlanması, iş yüklerinin azaltılması çalışan sayısının artırılması ve özellikle küçük çocuk sahibi çalışanlara kurum tarafından kreş imkanları sunulması gibi önlemler alınabilir. Genel olarak bakıldığında "hekimlerin" çalışma yaşam kalitesi düzeylerini sırasıyla hemşirelerden ve diğer sağlık personelinden daha iyi algıladıkları görülmüştür. Özellikle hemşirelerin iş kazası, meslek hastalıkları riski ve iş yerindeki çalışma koşulları boyutunu daha düşük algılamaları konusunun, çalışma yaşam kalitesini iyileştirme çabalarında önemle ele alınması gereken bir konu olduğu düşünülmektedir. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre sağlık çalışanlarının çalışma saatlerinin düzensiz olmasının çalışma yaşam kalitesi üzerinde negatif bir etkiye sahip olduğu söylenilebilir. Bu durumun sağlık hizmetinin güvenli ve kaliteli bir şekilde sunulmasını etkileyebileceği ve dolayısıyla sağlık kurumunun tüm performansını düşürebileceği de göz önünde bulundurularak ele alınması gereken önemli konulardan biri olduğu ifade edilebilir. Çalışmadan elde edilen bir diğer sonuca göre meslekte uzun çalışma süresinin, çalışma yaşam kalitesinin düşük algılanmasına etki ettiği görülmektedir. Meslekte uzun süre çalışma konusunda, sağlık çalışanlarının çalışma koşulları göz önüne alınarak farklı yasal düzenlemeler yapılması gerektiği düşünülebilir. Netice olarak, çalışmada sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitesi algı düzeyleri ve hangi bireysel ve demografik özelliklere göre farklılık gösterdiği hakkında sonuçlar elde edilmiştir. Ancak çalışmanın örnekleminin Ankara ilinde bir eğitim araştırma hastanesinde görev yapmakta olan sağlık çalışanlarından oluşmasından dolayı çalışmadan elde edilen sonuçların genellenmesi konusunda sınırlılıklar bulunmaktadır. Ayrıca çalışma yaşam kalitesi düzeyini etkilediği düşünülen farklı özellikler ve durumlar da dikkate alınarak yapılacak olan çalışmaların geliştirilmesi önerilmektedir. Çalışmadan elde edilen sonuçların sağlık çalışanlarının çalışma yaşam kalitelerinin iyileştirilmesine ilişkin faaliyetlere katkıda bulunacağı düşünülmektedir. KAYNAKÇA Alpar, Reha. (2012). Spor, Sağlık ve Eğitim Bilimlerinden Örneklerle Uygulamalı İstatistik ve Geçerlik-Güvenirlik, An-

14 450 Meltem Saygılı & Keziban Avcı & Seda Sönmez kara: Detay Yayıncılık. Argentero, P., Miglioretti, M., & Angilletta, C. (2007). Quality of work life in a cohort of Italian health workers. G Ital Med Lav Ergon, 29/1 Suppl A, A Ayaz, S., & Beydağ, K.D. (2014). Hemşirelerin İş Yaşamı Kalitesini Etkileyen Etmenler: Balıkesir Örneği. Sağlık ve Hemşirelik Yönetimi Dergisi, 2/1, Aydın, İ., Çelik, Y. & Uğurluoğlu, Ö. (2011). Sağlık Personeli Çalışma Yaşam Kalitesi Ölçeği: Geliştirilmesi, Geçerliliği ve Güvenilirliği. Toplum ve Sosyal Hizmet, 22/2, Ballou, B. & Godwin, N.H. (2007). Quality of Work Life : Have You Invested in Your Organisation s Future? Strategic Finance, October, Bragard, I., Dupuis, G., Razavi, D., Reynaert, C., & Etienne, A. M. (2012). Quality of work life in doctors working with cancer patients. Occupational Medicine, 62/1, Cole, D. C., Robson, L. S., Lemieux-Charles, L., McGuire, W., Sicotte, C., & Champagne, F. (2005). Quality of working life indicators in Canadian health care organizations: a tool for healty healthcare workplaces?. Occupational medicine, 55/1, Çatak, T. & Bahçecik, N. (2015). Hemşirelerin İş Yaşamı Kalitesi ve Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 5/2, Dikmetaş, E. (2006). Hastane Personelinin Çalışma/İş Yaşam Kalitesine Yönelik Bir Araştırma. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15/2, Duffield, C.M., Roche, M.A., Blay, N. & Stasa, H. (2011). Nursing Unit Managers, Staff Retention And The Work Environment. Journal of Clinical Nursing, 20/1, Ellis, N. & Pompli, A. (2002). Quality of Working Life For Nurses. Commonwealth Dept of Health and Ageing. Canberra. Erat Ş., Korkmaz M., Çimen V. & Yahyaoğlu G. (2011). Hemşirelerin İş Yaşam Kalitesinin Motivasyona Etkisi. Uluslararası Hakemli Akademik Spor Sağlık ve Tıp Bilimleri Dergisi, 1/1, Gifford, B.D., Zammuto, R.F., Goodman, E.A. & Hill, K.S. (2002). The Relationship Between Hospital Unit Culture and Nurses' Quality of Work Life. Journal of Healthcare Management, 47/1, Horrigan, J., Lightfoot, N.E., Larivière, M.A.S. & Jacklin, K. (2013). Evaluating and Improving Nurses' Health and Quality of Work Life. Workplace Health&Safety, 61, İnce, M., Gül, H., Oktay, E., & Candan, H. (2015). İşkolik Davranışlarının İş- Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3/13, Kandasamy, I., & Sreekumar, A. (2009). WRKLFQUAL: A tool for measuring quality of work life. Research and practice in human resource management, 17/1, Kaushik, N., Tonk, M.S. (2008). Personality And Quality of Work Life. ICFAI Journal of Organizational Behavior, VII/3, Koonmee, K., Singhapakdi, A., Virakul, B. & Lee, D. (2010). Ethics Institutionalization, Quality of Work Life and Employee Job-Related Outcomes: A Survey of Human Resource Managers in Thailand. Journal of Business Research, 63/1, Lumley, T., Diehr, P., Emerson, S. & Chen, L. (2002). The importance of the normality assumption in large public health data sets. Annual review of public health, 23/1, Martel, J.P. & Dupuis, G. (2006). Quality of Work Life: Theoretical and Methodological Problems, and Presentation of A New Model and Measuring Instrument. Social Indicators Research,

15 Sağlık Çalışanlarının Çalışma Yaşam Kalitesine İlişkin Bir Değerlendirme: Bir Kamu Hastanesi Örneği /2, Memiş, K., Hoşgör, H., Boz, C., Gün, İ. & Hoşgör, D.G. (2015). İş Yaşam Kalitesi ve Motivasyon İlişkisi: Metin Sabancı Baltalimanı Kemik Hastalıkları Hastanesi Örneği. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 5/4, Moradi, T., Maghaminejad, F., & Azizi-Fini, I. (2014). Quality of working life of nurses and its related factors. Nursing and Midwifery Studies, 3/2, 1-6. Mosadeghrad, A.M.,F. E. & Rosenberg D. (2011). A Study of Relationship Between Job Stress, Quality of Working Life And Turnover Intention Among Hospital Employees. Health Services Management Research, 24/4, Nayak, T. & Sahoo, C. K. (2015). Quality of Work Life and Organizational Performance The Mediating Role of Employee Commitment. Journal of Health Management, 17/3, Opollo, J. G., Gray, J., & Spies, L. A. (2014). Work-related quality of life of Ugandan healthcare workers. International nursing review, 61/1, Özkalp, E. & Kırel, Ç. (2001). Örgütsel Davranış, Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı, Yayın No:149. Saraji, G.N. & Dargahi, H. (2006). Study of Quality of Work Life (QWL). Iranian J Publ. Health, 35/4, Schulze, N. (1998). Yaşam Kalitesini Yükselten Temel Unsur Olarak İşin İnsancıllaştırılması. 6. Ergonomi Kongresi, Mayıs 1998 (s ), Ankara: M.P.M. Yayınları. Srivastava, A.K. (2008). Effect of Perceived Work Environment on Employees Job Behaviour and Organizational Effectiveness. Journal of the Indian Academy of Applied Psychology, 34/1, Türk, Y. Z., Çetin, M., & Fedai, T. (2012). Genç Hekimlerde Çalışma Yaşam Kalitesinin Belirleyicileri. Sağlık Bilimleri Dergisi (Journal of Health Sciences) 21(3) Uğur, E. (2005). Hemşirelerin İş Yaşamı Kaliteleri ve Etkileyen Faktörlere İlişkin Görüşleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Walton, R. E., (1992) Criteria for Quality of Worklife, Quality of Worklife, 1, Van der Doef, M., Mbazzi, F.B.& Verhoevan, C. (2012) Job Conditions, Job Satisfaction, Somatic Complaints and Burnout Among East African Nurses. Journal of Clinical Nursing, 21, Van Laar, D.L., Edwards, J. & Easton, S. (2007). The Work-Related Quality of Life (WRQoL) Scale For Healthcare Workers. Journal of Advanced Nursing, 60/3,