... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİSİ ALANI 10.SINIF TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ DERSİ İŞ VE İŞLEM YAPRAKLARI

Transkript

1 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİSİ ALANI 10.SINIF TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ DERSİ İŞ VE İŞLEM YAPRAKLARI DERLEYEN-DÜZENLEYEN Erkan AGAN Makina Teknolojisi Öğretmeni

2 EL İŞLEMLERİ ATÖLYESİ EMNİYETLİ ÇALIŞMA KURALLARI: 1. İş kıyafetiniz daima işinize uygun olmalıdır. 2. Eğeleri saplı olarak kullanınız. Çatlak saplı eğe kullanmayınız. 3. İşinizi mengeneye kısa ve emniyetli olarak bağlayınız. 4. Gevşek ve çatlak saplı çekiç kullanmayınız. 5. Çekiç ve keski kullanırken keskinin başında çapak bırakmayınız. 6. Ölçme ve kontrol aletlerini itinalı kullanınız. 7.Kesilecek malzemeye uygun el testeresi kullanınız. 8. Kesmeye başlamadan testere lamasının doğru takılıp takılmadığını kontrol ediniz. 9.Zorlayarak kesinlikle kesme işlemi yapmayınız. 10.Kılavuz çekerken uygun kılavuz kolu kullanınız. 11. Her zaman işinize uygun anahtar kullanınız. 12.Genel olarak bir anahtarı kendine doğru çekmek, kendinize zıt yönde itmekten daha emniyetlidir. 13.Tornavida sapına kesinlikle çekiç ile vurmayınız. 14.Vida başına uygun tornavida kullanınız. 15.Markalama aletlerini amacına uygun olarak kullanınız. 16.Noktalama, numara vurma vb. gibi işlemleri örs üzerinde yapınız. 17.Markalama pleytini daima temiz tutunuz. 18.Markalama yapmadan önce mihengiri kontrol ediniz. Çizecek, eğe, kumpas vb. gibi aletleri cebinizde taşımayınız. 20.Zımpara taşında çalışırken daima gözlük kullanınız. 21.Zımpara taşını ilk çalıştırırken karşısında durmayınız. 22.İşe uygun zımpara taşı kullanınız. 23.Matkap tezgâhında üstüpü değil fırça kullanınız. 24.Mengeneyi ve işinizi emniyetli olarak bağlayınız. 25.Tezgâh çalışırken kesinlikle devir sayısı ayarı yapmayınız. 26.Çıkan talaşları elinizle temizlemeyiniz. 27.Matkap çapına uygun devir (hız) sayısında çalışınız. BAŞARILI SANATKÂR EMNİYET TEDBİRİNİ ALAN KİŞİDİR.

3 EL İŞLEMLERİ & DELME VE VİDALAMA MODÜLÜ TEMRİN İŞLERİ

4 SAYFA NO 1... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ EĞELEME BİLG İ SAYFASI DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR Mengene çenelerinin sabit ve paralel olmasına özen gösteriniz. Mengene ve sehpasının iyi sabitlenmiş olmasına dikkat ediniz İş parçasını bağlarken işlenecek olan profillerin tamamen görünmesine dikkat ediniz. Profilinize uygun eğe seçiminizi yapınız. İş parçasının eğelenecek yüzeyi üste gelecek biçimde mengene ağızlarından 3-5 mm yukarıda ve yere paralel olarak sıkıca bağlayınız. Eğelenecek yüzeyde bulunan oksit tabakasını eğenin uç kısmı ile kazıyınız. İşin geniş yüzeyini gönyesine getirmek için köşegenleri doğrultusunda eğeleyiniz. Yüzeyi düzgün ve temiz eğelediğinize kanaat getirdiğiniz zaman iş parçasını mengeneden çıkararak gönye ile çeşitli yönlerden kontrol ediniz. Gönye ile kontrole başlamadan çapakları temizleyiniz. Gönyeyi iş üzerinde sürterek değil kaydırarak kontrol ediniz. Gönyesinin doğru olduğuna inandıktan sonra işi teslim ediniz.

5 SAYFA 2... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 1 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI DÜZLEM YÜZEY EGELEME NO A C B KULLANILACAK TAKIMLAR: 1- LAMA EĞE 2-GÖNYE İŞLEM BASAMAKLARI 1- Parçanın A yüzeyini 45 çapraz eğeleyerek gönyesine getiriniz. 2- Parçanın B yüzeyini hem gönyesinde hemde A yüzeyine dik ( 90 ) eğeleyiniz. 3- Parçanın C yüzeyini hem gönyesinde hemde A ve B yüzeylerine dik ( 90 ) eğeleyiniz. 4- Aynı yöntemle diğer çevre yüzeylerini, hem gönyesinde hemde tamamlanmış olan bitişik yüzeylere dik (90 ) eğeleyiniz. 5- İşi temizleyerek çapaklarını alarak teslim ediniz. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME D E Ğ E R L E N D İ R M E 100 RAKAMLA N O T YAZIYLA SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE GÖNYE ZAMAN TOPLAM ÖĞRETMENİN İMZASI......

6 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 3 ÖLÇME KONTROL 1 BİLGİ SAYFASI ÖLÇME VE KONTROLÜN TANIMI VE ÖNEMİ Bilinen bir değer ile bilinmeyen bir değerin karşılaştırılmasına ölçme denir. Bir işin istenilen ölçü sınırlarında ve usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadıklarının araştırılmasına kontrol denir. ÖLÇME KONTROLÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1-Ölçme aletinin yapılış hassasiyeti. 2-Ölçme işleminin yapıldığı yerin ısısı. 3-Ölçme işlemini yapan kişi. 4-Ölçü aletinin ısısı. 5-İşin hassasiyeti. 6-Ölçme ve kontrolde yapılan hatalar.7-ölçülecek iş parçasının fiziksel özelliği. 8-Ölçme yapılan yerin ışık durumu. ÖLÇME ALETLERİ -BASİT BÖLÜNTÜLÜ ÖLÇÜ ALETLERİ ŞERİT METRE: Uzun parçaların kabaca ölçülmesinde kullanılan çizgi bölüntülü ölçü aletleridir. Genellikle 2, 3, 5, 10, 20, 30 ve 50 metre uzunluğunda 12 ile 13 mm genişliğinde paslanmaz yay çeliklerinden yapılırla MilimetriK bölüntüler ile yapılmakla birlikte santimetre olarak okunur. ŞERİT METRE ŞERİT METRE Makine atölyelerinde en çok kullanılan ölçü aletlerindendir. Daha çok ölçme ve markalama işlemlerinde kullanılırlar. Yay çeliğinden yapılan çelik cetvellerin genişlikleri 20 mm boyları ise mm ve kalınlıkları da 0.5 mm ölçülerindedir. Çelik cetveller 0.5 mm aralıklı olarak ince çizgi bölüntülü yapıldığı gibi 1 mm aralıklı olarak yapılanları da vardır. DİJİTAL VE VERNİYELLİ KUMPAS: Dijital kumpasların verniyerli kumpaslara benzer ölçme çeneleri vardır. Ancak ölçme işlemi için dijital gösterge kullanılır. Parçayı ölçmek için çeneler konumlandırılınca dijital ekrandan ölçü doğrudan okunur. Verniyerli kumpasların üzerinde ölçme ve verniyer bölüntüleri vardır. Parçayı ölçmek için çeneler ayarlanınca boyut ölçme ve verniyer bölüntüleri aracılığı ile okunur.. Uzunluk ölçülerini, iç çap, dış çap, derinlik ve kanal gibi mesafeleri ölçme işlemlerinde kullanılırlar. 1/10-1/20-1/50 MM VERNİYEL BÖLÜNTÜLÜ KUMPASLAR: 1/10 MM VERNİYEL BÖLÜNTÜLÜ KUMPASLAR: Bu kumpaslar cetvel üzerindeki milimetrik bölüntülerden 10 mm ve 10 mm'nin katlarının bir eksiği sürgü üzerinde 10 eşit parçaya bölünmesiyle 1/10 mm lik verniyer taksimatı elde edilmiştir. Kumpas cetveli üzerindeki 9mm lik kısım sürgü üzerinde 10 eşit parçaya bölünerek 1/10 mm lik verniyer taksimatlık kısım elde edilmiştir.cetvel üzerindeki iki küçük çizgi aralığı 1mm dir. Sürgü üzerindeki iki küçük çizgi aralığı ise 9 /10 = 0,9 mm.dir. Buna göre cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı ile verniyer bölüntüsündeki iki çizgi arasındaki 1/10 VERNİYELLİ KUMPAS ÖRNEK ALIŞTIRMALARI

7 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 4 ÖLÇME KONTROL 2 BİLGİ SAYFASI 1/20 MM VERNİYEL BÖLÜNTÜLÜ KUMPAS: Cetvel üzerindeki 19 mm lik kısım verniyer üzerinde 20 eşit parçaya bölünerek 1/20 lik verniyer bölüntülü kumpas elde edilmiştir. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm dir. Verniyer üzerindeki iki çizgi aralığı ise 19/20 = 0,95 mm olur. Kumpas çeneleri kapalı durumda iken cetvel ve verniyer sıfır çizgileri çakışır durumdadır. Kumpas bu durumda iken cetvel üzerindeki birinci çizgi ile verniyer üzerindeki birinci çizgi arasındaki fark 1-0,95 = 0,05 mm dir. Bu kumpasın ölçme hassasiyetidir. 1/50 MM VERNİYEL BOLÜNTÜLÜ KUMPASLAR: Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki milimetrik bölüntülerden 50 mm ve 50 mm nin katlarının bir eksiği sürgü üzerinde 50 eşit parçaya bölünerek elde edilirler. Şekil 3.6'da görülmekte olan kumpasta olduğu gibi cetvel üzerindeki 49 mm lik kısım sürgü üzerinde 50 eşit parçaya bölünerek 1/50 mm lik verniyer taksimatı elde edilmiştir. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm dir, sürgü üzerinde iki çizgi aralığı ise 49/50 = 0,98 mm dir. Kumpas çeneleri kapalı durumda iken cetvel ve verniyer sıfır çizgileri çakışır durumdadır. Kumpas bu durumda iken cetvel üzerindeki birinci çizgi ile verniyer üzerindeki birinci çizgi arasındaki fark 1-0,98 = 0,02 mm dir. Bu kumpasın ölçme hassasiyetidir. 1/50MM VERNİYELLİ KUMPAS ÖRNEK ALIŞTIRMALARI WHİTWORTH ÖLÇME YAPAN KUMPASLAR 1/32 '' lık verniyerli kumpaslar ve okunuşları Verniyer aralık değeri: = x = 3'' 32 Ölçme hassasiyeti : = = 1'' 32

8 95mm Makine teknolojisi eğitimi SAYFA 5... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 2 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI GÖNYESİNDE VE ÖLÇÜSÜNDE EGELEME NO Tolerans : ± 0.1 mm 95 A C 45 B 9 KULLANILACAK TAKIMLAR: 1- LAMA EĞE 2-GÖNYE 3-KUMPAS İŞLEM BASAMAKLARI 1- Daha önce işlenen 1 numaralı iş parçasının A,B,C yüzeylerini birbirine 90 konumuna getiriniz. 2- Parçayı ölçülerine göre markalayınız. 3- Markalamaya dikkat ederek bütün yüzeyleri ölçüsünde, gönyesinde ve bitişik yüzeyleri dik (90 ) eğeleyiniz. 4- Çapakları alarak temizleyip teslim ediniz. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE mm 9mm D E Ğ E R L E N D İ R M E GÖNYE ZAMAN TEKNOLOJİK BİLĞİ YÜZEY KALİTESİ 100 TOPLAM RAKAMLA N O T YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

9 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI MARKALAMA MARKALAMA: Çizilmiş resimlerden, imalatı bitmiş parçalardan ve verilen bilgilerden faydalanılarak o işin yapılacağı malzemenin üzerine çizilmesine markalama denir. SAYFA NO 6 BİLGİ SAYFASI MARKALAMA ALETLERİ: 1-Markalama pleyti 2-V yatakları 3-Mihengir 4-Çelik cetvel 5-Çizecek 6-Nokta 7-Pergel 8-Çekiç 9-Markalama boyası 10-Merkezleme çanı MERKEZLEME ÇANI 11-Merkezleme gönyesi İŞLEM SIRASI : 1-Markalama yüzeyi yağsız ve pürüzsüz olmasına dikkat ediniz. 2-Çizilecek olan çizgilerin net görünmesi için uygun markalama boyası seçiniz. 3-Seçilen yüzeye markalama boyası sürünüz. 4-Markalama boyasının yüzeyde kurumuş olmasına özen gösteriniz. 5-Referans köşenizi belirleyiniz. 6-Referans yüzeyinize göre mihengirle bütün paralel çizgileri çiziniz. 7-Belirttiğiniz referans yüzeyden faydalanarak paralel çizgilere dik çizgiler çiziniz 8-Sivri uçlu pergeli alınız. 9-Nokta vurulmuş merkeze pergelin bir ucunu sabitleyip, yarıçap kadar açarak daire çiziniz. 10-Uygun nokta ve çekici alınız. 11-Markalama çizgilerinin çakıştığı merkezlere noktalama yapınız. 12-Kavisli çizgilerin üzerine daha sık noktalama yapınız. PERGEL NOKTA

10 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 7 KESME -1- BİLG İ SAYFASI KESMENİN TANIMI, AMACI: Parçaları, malzemelerden istenen ölçülerde, çeşitli metotlarla ayırma işlemine kesme denir.yapılacak olan iş parçası ölçülür, kesilir ve şekillendirilir. Metallerin istenilen ölçülerde iş parçasına dönüştürülmesi, işlemin kesme kısmını oluşturur. KESME ÇEŞİTLERİ: Metaller genel olarak talaş kaldırarak, talaş kaldırmadan ve ergiterek kesilebilir. Bu modülde metaller el ile talaş kaldırarak ve talaş kaldırmadan kesilmesi ele alınacaktır. Parçadan talaş kaldırarak kesme işlemi el testereleri, keskiler ve kesme makineleri ile, talaş kaldırmadan kesme işlemi ise makaslar ile yapılır. Talaşlı Kesme : Üretimde kullanılan iş parçalarının kesilme şekillerinden biri de çeşitli metotolar ile talaş kaldırılarak yapılan kesme işlemidir. TESTERE ÇEŞİTLERİ 1- El testeresi 2-Boru keskisi 3-Şerit testere makinesi 4- Tepsi testere makinesi 5- Kollu profil kesme makinesi 6- Disk zımpara makinesi 7- Hidrolik testere olarak çeşitlendirilir. Bunlardan el testeresi ve boru keskisi insan gücü ile kesme yaparken; diğerleri çalışma gücünü motordan alır. EL TESTERESİ İLE KESME El testeresi, kesici kısım olan testere laması ve bunun bağlandığı koldan oluşan kesme takımıdır El testeresi, parça üzerinde ileri doğru uygun basma kuvveti ile itilirken, testere dişlerinin metalden parçacıklar koparması sağlanır. Testere geri çekilirken, basma kuvveti uygulanmaz. Bu işlem, iş parçası koparılıncaya kadar aynı kesme doğrultusunda ileri geri hareketle devam eder. El testeresi ile çapı fazla büyük olmayan içi dolu yuvarlak, kare, dikdörtgen, lama malzemelerin yanı sıra sanayi borularının kesimi de yapılır. EL TESTERE KOLUNA TESTERE LAMASI TAKMAK Testere laması, testere koluna dişleri ileri gelecek şekilde yerleştirilir. Lama deliklerine pimler takılıp kelebek somun sıkılarak lama, gergin hale getirilir. EL TESTERESİ İLE KESME KURALLARI İş parçası, belirtilen ölçüde markalanır.testere lamasının dişleri ileri gelecek şekilde takılır ve gergin hale getirilir. İş parçası, kesme yapacak kişinin tam karşısında olur ve mümkün olduğu kadar mengeneye kısa bağlanır. İş parçası mengene yüzeyine paralel kısa ve düzgün bağlanır. İŞ PARÇASININ MENGENEYE BAĞLANMASI Kesme başlangıç noktası başparmak yardımı ile izlenir.

11 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 8 KESME -2- BİLGİ SAYFASI İŞ PARÇASININ MENGENEYE BAĞLANMASI Kesme başlangıç noktası başparmak yardımı ile izlenir. Testere, ileri doğru hareket ettirilirken testere koluna baskı kuvveti uygulanır, geri çekilirken uygulanan baskı kuvveti kaldırılır. Testere bu esnada kesilen parçaya dik tutulur. Kesme işlemi sırasında testere lamasının bütün boyu kullanılır. Testere, kesme işlemi sırasında hafifçe öne doğru eğik tutulur. Kesme işlemi yapan kişi, iş parçasını karşısınaalır, bacakları öne doğru açılmış vaziyette ve yere sağlam basacak şekilde olur, sadece kollar ileri geri hareket eder. İŞ PARÇASI KARŞISINDA DURUŞ VE KESME İŞLEMİ: Kesme işlemi sırasında ortaya çıkan çapaklar çıplak el ile alınmamalı, mutlaka eldiven takılmalıdır. Bu tür parça temizlikleri kıl fırça ile yapılmalıdır. Talaşlar üflenerek masadan uzaklaştırılmamalıdır. Talaş tozları göze kaçabilir.sanayi boruları ezilmeyecek şekilde, boru mengenesi veya ara parça ile mengeneye bağlanır. Kesinlikle kurallara uygun çalışılır. MALZEMEYİ EL TESTERESİ İLE ÖLÇÜSÜNDE VE DÜZĞÜN KESME Kesme normal bir hızda yapılmalıdır. Hızlı kesmede testere laması kırılabilir, düzgün kesmenin kontrolü zorlaşır, testere laması çabuk yıpranır ve yaralanmalar olabilir. Yavaş kesmede ise zaman sarfiyatı artar.

12 16mm R Makine teknolojisi eğitimi SAYFA 9... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 3 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI BAĞLAMA PAPUCU (KESME) NO 95 Tolerans : ± 0.1 mm 60 R10 16 KULLANILACAK TAKIMLAR: 1- LAMA EĞE 2-GÖNYE 3-KUMPAS 4- TESTERE 5-MARKALAMA ALETLERİ İŞLEM BASAMAKLARI 1- Ölçüsünde ve gönyesinde eğelenmiş iş parçasını verilen resim ölçüsünde markalayınız. 2- Kesme kurallarına uyarak iş parçasını kesiniz. 3- kesilen yerleri ölçüsünde ve gönyesinde eğeleyeyiniz 4- Çapakları alarak temizleyip teslim ediniz İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE mm D E Ğ E R L E N D İ R M E GÖNYE ZAMAN TEKNOLOJİK BİLĞİ YÜZEY KALİTESİ 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

13 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 10 MATKAP TEZGÂHLARINDA EMNİYETLİ ÇALIŞMA KURALLARI BİLG İ SAYFASI MATKAP TEZGÂHLARINDA EMNİYETLİ ÇALIŞMA KURALLARI 1. Matkap çapına göre devir sayısını ayarlayınız. 2. Kollar yardımıyla, Kayış kasnak kademelerinden yararlanarak, 3. Mengeneyi tezgâh tablasına bağlayınız. 4. İşi uygun biçimde bağlayınız. 5. Kesiciyi matkap fener miline bağlarken; a-mandrenle bağlama, b-kovanla bağlama, c-konik saplı matkapla (konik yüzeylerin temizlenmiş yağlanmış ve yerine iyice çakılmış olmasına dikkat ediniz.) 6. Mandren, kovan ve konik saplı matkabı fener milinden sökerken uygun mors kaması kullanınız. 7. Bütün bunlar kontrol edildikten sonra şalteri açarak çalışmaya başlayınız.

14 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 11 MATKAPLA DELME BİLGİ SAYFASI Malzemenimn Cinsine Göre Kesme Hızlarının Aralıkları (m.dak.) İŞ PARÇASI SERİ ÇELİK SERT METAL DÖKÜM ÇELİK (Orta Sert) BRONZ PRİNÇ BAKIR ALİMİNYUM Devir sayısı (N): Matkabın bir dakikada yaptığı dönme miktarına denir. Devir sayısı, matkap çapına ve kesme hızına göre değişir. Çap küçüldükçe devir büyütülmeli, çap büyüdükçe devir küçültülmelidir. V = π.d.n / 1000 (m/dk) Kesme hızı N = V.1000 / π.d (Dev/Dk) Devir sayısı Örneğin: Çapı 01 mm olan yüksek hız çeliğinden (HSS) yapılmış bir matkapla çelik malzemeler delinecektir. Kesme hızı 15 m.dk olduğuna göre devir sayısını hesaplayınız. Delme İşlemlerinde D=12mm V= 25m/ dk N=? N= V.100 /.D N= /3,14.12 N= 660 dev/dak. ( Tezgahta bulunan devre en yakın değer alınır.) DELME İŞLEMİNDE DOGABİLECEKKAZALAR VE KORUMA TEDBİRLERİ 1-İş Elbisesinin kolları lastikli, matkaba dolanmayacak şekilde olmalıdır. 2-Tezgâh çalışırken hiçbir şekilde hareketli kısımlara dokunmayınız. 3-Kesme sonunda ilerleme azaltılmalıdır. Aksi halde malzemeyi döndürebilir. 4-Tezgâh çalışırken devir değiştirmeye çalışmayınız. 5-Yumuşak malzeme delinirken uç açısı küçük matkap kullanmayınız. 6-Delme esnasında uygun soğutma sıvısı kullanınız. 7-Körleşmiş matkapla kesinlikle delme yapmaya çalışmayınız. 8-Matkap tezgâhını temizleme gereci olarak sadece eırçalar kullanılmalıdır. 9-Asla üstüpü kullanmayınız.

15 2x45 R Makine teknolojisi eğitimi SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 4 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI BAĞLAMA PAPUCU NO 95 Tolerans : ± 0.1 mm 60 R10 R x45 KULLANILACAK TAKIMLAR: 1- LAMA EĞE 2-GÖNYE 3-KUMPAS 4-5 mm MATKAP, 11 mm MATKAP 5- YUVARLAK EĞE işlem BASAMAKLARI 1-Açılaçak kanalı markalayınız. 2- Markalanmış kanala eşit aralıkla üç adet 5-6 matkapla delik deliniz. 3- Delmiş oldugumuz deliği 12 matkapla büyütünüz. 4- Çürütme işlemi yaparak deligi biraz açınız. 5- Eğeleme yaparak deligi ölçüsünde eğeleyiniz. 6- Çapakları alarak temizleyip teslim ediniz. Kanalın markalanması İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE D E Ğ E R L E N D İ R M E mm 24mm GÖNYE ZAMAN TEKNOLOJİK BİLĞİ YÜZEY KALİTESİ 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

16 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 13 PAFTA ÇEKME BİLG İ SAYFASI PAFTA ÇEKERKEN DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR: 1-Paftanın rahat ağızlaması için malzeme ucuna pah kırılmalıdır. 2-Vida açılacak malzemenin çapı diş üstü çapı kadar olması lazımsa da, pafta çekerken şişme yüzünden bilhassa çeliklerde bir miktar küçük yapılmalıdır. Pirinç, bronz, döküm gibi yumuşak malzemeler için ise çap aynı seçilebilir Bu çap farkları 0,1-0,2 mm arasında değişebilir. 3-Paftalar yazılı kısım pafta kolunun üst kısmına gelecek şekilde takılmalıdır. 4-Parça mengene çenelerine dik konumda bağlanmalıdır. 5-İlk diş oluşturulurken bir miktar baskı uygulanmalıdır. 6-Paftanın parça delik ekseninde olup olmadığı gönye ile kontrol edilmelidir. 7-Kesme yağı kullanılmalıdır. 8-Talaşın sıkışmaması için ¼ oranında saat ibresi tersi yönünde döndürülmelidir. 9-Vida işlemi bitinceye kadar bu işlemlere devam edilmelidir. PAFTA PAFTA ÇEKMEDE İŞLEM BASAMAKLARI 1. Pafta çekilecek milin eksenin mengene eksenine dik olup olmadığını gönye ile kontrol ediniz. 2. Pafta çekilecek malzeme çapını diş üstü çapından 0,1-0,2 mm daha küçük işleyiniz. 3. Pafta lokmasının ölçüsüne uygun pafta kolunu seçerek yazılı kısmı üste gelecek şekilde paftayı sıkıca kola takınız. 4. Pafta lokmasının düzgün ve rahat ağızlaması için mutlaka 45 lik pah kırınız. 5. Kesme yağı kullanarak pafta çekme işlemini yapınız. 6. Çektiğiniz vidayı vida tarağı ile kontrol ediniz. VİDA MASTARI PAFTA KOLU

17 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ SAYFA NO 14 KILAVUZ ÇEKME BİLGİ SAYFASI VİDANIN TANIMI: Düzgün biçim ve ölçüdeki daire kesitli parçalar üzerine açılmış helisel oluktan ibarettir. Vida bir delik içine veya silindirik bir parçanın dışına açılabilir. VİDANIN ELEMANLARI: D:Diş üstü çapı P:Adım D1:Diş dibi çapı D2:Böğür çapı B:Diş üstü genişliği A:Diş dibi genişliği H:Diş yüksekliği KILAVUZ ÇEKMEDE DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR: 1-Delik çapı vidanın diş üstü çapından, adımı kadar küçük delinmelidir. 2-Deliğin her iki tarafına 90 havşa açılmalıdır. 3-İş parçası mengene çenelerine paralel olarak bağlanmalıdır. 4-Uygun kılavuz koluna takılan I. kılavuz delik eksenine dik olacak şekilde ağızlatılmalıdır. Kılavuz çekerken malzemeye uygun bir yağlama yapılmalıdır. 5-Özellikle çelik malzemelerde, her iki üç dönüşte bir talaşı kırmak için geri hareket yaptırılmalıdır. Geri hareket, kılavuz kanallarının talaşla tıkanmasını ve kılavuzun kırılmasını önler. 6-Eğer kör deliğe kılavuz çekiyorsak kılavuz bir kaç defa çıkarılmalı, delik ve kılavuz talaşlardan temizlenmelidir KILAVUZ ÇEMEDE İŞLEM SIRASI: 1-Kılavuza uygun kılavuz kolu seçilerek kılavuz (buji) koluna takılmalıdır. 2-Deliğe uygun kılavuz seçilmelidir. 3-I numaralı kılavuzumuz delik eksenine dik olacak şekilde ağızlatılmalıdır. 4-Kesme sıvısı kullanılmalıdır. 5-Saat ibresi yönünde az bir baskı ile döndürülmelidir. 6-Her ¼ turda saat ibresi tersine geri döndürülerek talaşın kırılması sağlanmalıdır. Kılavuz sıkışırsa çok fazla zorlanmamalıdır. 7-Vida işlemi bitinceye kadar aynı işlemlere devam edilmelidir. 8-Aynı şekilde II. ve III. kılavuzlarda deliğe salınarak vida tamamlanmalıdır. KILAVUZ KOLU

18 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 15 RAYBA ÇEKME BİLGİ SAYFASI ELDE RAYBA ÇEKMEDE DİKKAT EDİLEÇEK HUSULAR 1- Raybanın delik içerisinde yataklanabilmesi için delik derinliği en az rayba çapı kadar olmalıdır. 2- Mutlaka kesme yağı kullanılmalıdır. 3- Rayba dik konumda olarak tam eksende ağızlatılmalıdır. 4- Rayba daima kesme yönünde döndürülmelidir. Kesinlikle geri çevrilmemelidir. 5- Kama kanallı deliklere helis oluklu raybalar salınmalıdır. 6- Rayba az ve düzenli baskı ile ilerletilmelidir. İŞLEM BASAMAKLARI: 1-İş parçasında delinecek yüzey markalanmalı ve noktalanmalıdır. 2-Markalanan parça matkap tezgahında uygun ölçüde delinir. 3-Raybanın kolay ağızlaması için deliğe havşa açılır. 4-Uygun rayba seçilerek kolu takılır.5 -İş parçası el mengenesine delik dik gelecek biçimde bağlanır. 6-Raybanın kesme yönüne göre fazla bastırmadan rayba çekme işlemine başlanır. 7- Raybanın kolu hep aynı yönde çevrilmelidir. 8- Rayba çekme işlemi bitince yine aynı yönde çevirerek çıkarınız. 9- İş parçasını kontrol ederek teslim ediniz.

19 15mm 100mm M12 Makine teknolojisi eğitimi SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 5 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI T somun ve saplama NO KULLANILACAK TAKIMLAR 1- Lama eğe 2- Kumpas 3- Gönye 4-5mm ve 10,5 mm matkap 5- Havşa matkabı 6- M12 kılavuz ve kılavuz kolu 2 X 45 M İŞ VE İŞLEM BASAMAKLARI Parçayı 23x28x28 mm ölçüsünde işleyiniz. 2- Delik merkezini markalayarak 5 mm matkapla deldikten sonra 10,5mm matkapla genişleterek havşa açınız. 3- M12 kılavuzla kılavuz çekiniz. 4- Kenar baoşlukları markalayarak ölçüsünde ve gönyesinde eğeleyiniz. 5- İşparçasının çapaklarını alarak temizleyiniz. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME D E Ğ E R L E N D İ R M E N O T RAKAMLA YAZIYLA SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE 15mm 23mm 28mm 28mm 2x45 ZAMAN GÖNYE TOPLAM ÖĞRETMENİN İMZASI M 12 KULLANILACAK TAKIMLAR 1- Lama eğe 2- Kumpas 3- M12mm pafta ve pafta kolu İŞLEM BASAMAKLARI 1- Parçayı 12 x 100 mm ölçüsünde silindirk olarak eğeleyiniz. 2- İki ucuna Pah kırıp M12 paftayla diş açınız. 3- İş parçasının Çapaklarını alarak temizleyip teslim ediniz. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE mm 20mm M12 D E Ğ E R L E N D İ R M E TEKNOLOJİK BİLĞİ ALIŞTIRMA ZAMAN 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

20 R8 Makine teknolojisi eğitimi SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 6 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI FINDIK (CEVİZ) KIRACAGI NO C 45 Ra0, İŞLEM BASAMAKLARI 1- İş parçasının bir yüzeyini gönyesinde eğeleyiniz. 2-Geniş yüzey üzerine şablon yardımı ile ceviz kıracagının kollarını markalayınız. Eğri çizgilere sık düz çizğilere aralıklı nokta vurunuz. 3-Çürütmek için 5 veya 6 matkap kullanınız. 4-Paeçayı keski ile çürüterek profiline göre egeleyiniz. 5-Baş kısımdaki kanalı freze yardımıyla açınız. 6-Diğer baştaki kademeyi parmak freze ile açınız. 7- Parçaları birbirine takarak deliniz. 8-Havşaları açarak pimi takarak başlarını çekiçle eziniz. 9-iş parçasını çapaklarını alarak temizleyip teslim ediniz. 3 9 ÖLÇÜLER ORANTILI ŞEKİLDE BÜYÜTÜLEREK CEVİZKIRACAGI YAPILIR. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE mm 112mm 90mm D E Ğ E R L E N D İ R M E R mm 3mm 7mm R4 KULLANABİLİRLİK İŞ YAPABİLME ZAMAN 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

21 R10 Makine teknolojisi eğitimi SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 7 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI KATER ANAHTARI NO R R4, x 12 kare boşaltmanın markalaması 14 5,52 KULLANILACAK TAKIMLAR 1- Lama eğe 2- Kumpas 3- Gönye 4- Markalama aletleri 5-5mm ve 10mm matkap 6- Kare eğe İŞLEM BASAMAKLARI e İş parçasını temizleyerek verilen resme göre markalatınız. 2- kare deligin açılması için 5mm ve 10mm matkapla deliniz. 3- Kare eğe ile ölçüsünde ve gönyesinde eğeleyiniz. 4- Yuvarlak kısımları önce ölçüsüne getiriniz sonra yuvarlak olarak eğeleyiniz. 5- İş parçasının çapaklarını alarak temizleyip teslim ediniz. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE mm 98mm 12X12mm D E Ğ E R L E N D İ R M E 28 e17 R4,5 KULLANILABİLİRLİK ZAMAN 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

22 SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 8 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI GAZOZ AÇACAGI NO 32 R A Kesiti 1 10 A R2 Numara 1 Kalınlık : 4mm R5 13 R4,5 4 R4 13 KULLANILACAK TAKIMLAR 1- Lama eğe 2- Yuvarlak eğe 3- Markalama aletleri 4- Ø5mm matkap İŞLEM BASAMAKLARI 1- İş parçasını 70x32 ölçüsünde eğeleyiniz 2- İş parçası resmine göre markalayınız. 3-Ø5 matkapla 3 delik açınız. 4- Çürütme yaparak deliği açınız 5- Dış ölçü ve şekle getirniz. 6- Çapakları alarak temizleyip teslim ediniz. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE mm 70mm 18mm D E Ğ E R L E N D İ R M E mm 13mm 8mm R4 R2 R5 R4,5 10 İŞ ALIŞKANLIKLARI 10 ZAMAN 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

23 SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 9 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI ASKI APARATI NO R Kalınlık 3mm 10 R2 30 Ölçek 2/1 İŞLEM BASAMAKLARI 1- İş parçasını resme göre marklayınız. 2-10mm ve 4mm delikleri deliniz. 3- Markalanan yerlerden keserek ölçüsünde eğeleyiniz. 4-İş parçasının çapaklarını alarak temizleyin ve teslim ediniz İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE mm mm 10mm D E Ğ E R L E N D İ R M E R2 R5 10mm İŞ ALIŞKANLIKLARI ZAMAN 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

24 SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 10 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI NO ,05-0, ,05 0, ,05-0, ,00-0,05 8 KULLANILACAK TAKIMLAR 1- Lama eğe 2- Kumpas 3- Gönye 4-7mm matkap 5- Markalama aletleri İŞLEM BASAMAKLARI 1- Büyük parçayı 47x47x8 mm gönyesinde eğeleyiniz. 2- Delik resminde görüldügü gibi markalayarak 7mm matkapla deliniz. 3- Keski ile çürütünüz. 4- Eğe ile ölçüsünde deligi eğeleyiniz. 5- Küçük parçayı markalayarak ölçüsünde ve gönyesinde eğeleyiniz. İş parçalarının çapaklarını alarak temizleyip teslim ediniz ,5 8, ,5 8, İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME D E Ğ E R L E N D İ R M E N O T RAKAMLA YAZIYLA SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE 47mm 25mm 11mm 8mm 25mm İÇ PARÇA 8mm İÇ PARÇA GEÇME İŞ ALIŞKANLIKLARI ZAMAN TOPLAM ÖĞRETMENİN İMZASI......

25 SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 11 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI ANAHTARLIK GAZOZ AÇACAGI NO R40 R5 10 4,5 7 Kalınlık 5 R2 R30 R1, Ölçek : 2/1 İŞLEM SIRASI : 1- İş parçasının iki yüzeyini markalama yapmadan temizleyiniz. 2-Şablonu parça üzerine yapıştararak çizgilerden ve delik merkezini noktalayınız. 3-4,5 mm matkap ile delme işlemini yapınız. 4- Profili işleyiniz. İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE D E Ğ E R L E N D İ R M E mm R30 R5 R2 R1.5 R40 38mm 43mm ZAMAN KULLANABİLİKLİK TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

26 BOŞLUK AÇISI Makine teknolojisi eğitimi SAYFA MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI RESİM NO 12 ADI SOYADI SINIF TEMRİN ADI MATKAP BİLEME NO 118 KAMA AÇISI TALAŞ AÇISI KULLANILACAK TAKIMLAR 1- Zımpara taşı 2- Koruyucu gözlük 3- Matkap 4- Matkap kontrol mastarı 5- Soğutma sıvısı İŞE BAŞLAMA İŞİ BİTİRME SAAT :... SAAT :... VERİLEN SÜRE HARCANAN SÜRE TALAŞ AÇISI KAMA AÇISI D E Ğ E R L E N D İ R M E BOŞLUK AÇISI İŞ ALIŞKANLIKLARI 10 ZAMAN 100 TOPLAM N O T RAKAMLA YAZIYLA ÖĞRETMENİN İMZASI

27 MALZEME & ISIL İŞLEMLER & MUAYENE MODÜLÜ

28 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 24 MALZEME SEÇİMİ VE ÖNEMİ BİLGİ SAYFASI Malzemenin Seçimi: Malzeme temın edebilme kolaylığı: Bir işin yapılabilmesi için kullanılacak malzeme şekil, miktar, ölçü bakımından her istenildiği zaman bulunabilmelidir. Malzeme teminindeki aksama, bir işletmenin düşük kapasite ile çalışmasına yol açar. İşletmeler günümüz endüstrisinde ancak tam kapasite ile ekonomik çalışabilir, yerlerini ve piyasadaki paylarını koruyabilirler ve gelişebilirler. Her işletme, kuruluşunda malzeme etüdünü tamamlamış ve üretim için hangi malzemeyi kullanacağını ve bu malzemenin nasıl temin edileceğini belirlemiş olmalıdır.üretim işlerıne uygunluk Bir makine elemanını yapmak için piyasada çok çeşitli malzeme bulmak mümkündür. Ancak bu malzemelerden bir tanesi en uygun olanıdır. Fabrikasyon işçiliğe uygunluk, bir malzemenin talaş kaldırma veya plastik biçimlendirme yolları ile istenilen şekle en kolay bir biçimde sokulabilmesi kastedilerek kullanılmıştır. Fiziki, teknolojik ve mekanik özellikleri: Makine elemanlarının kullanılacakları yerde görevini yapıp yapamayacakları, taşımaları gereken özellikleri taşıyıp taşımamadıklarının araştırılması ve belirlenmesi ile anlaşılır. Sertlik, dayanım, özlülük, aşınma direnci, elektrik ve ısı iletkenliği, dövülebilme, dökülebilme ve başka birçok özellik bir malzemenin kullanma alanında yeterli olup olmadığını açıklayan temel bilgilerdir. Korozyon direnci: Korozyon, madensel malzemelerin kimyasal ve elektrokimyasal yollarla aşınmasıdır. Aşındırıcı ortamda çalışacak olan malzemeler aşınmaya dirençli olmalıdır. İlaç, gıda ve kimya endüstrisinde kullanılan malzemelerin korozyana dayanıklı makzemelerden olması gerekir. Malzemeler: Demir:Yer kabuğunun % 5,6' sını teşkil eden demir, yumuşak kolay biçimlendirilebilen, yoğunluğu 7.88 Gr/cm³, ergime sıcaklığı 1535 ºC, sertliği 67 BSD, %uzaması 40, olan mıklatıslanabilen, elektrik ve ısıyı iyi ileten gri renkli bir metaldir. Demir, saf durumda yumuşak olduğu için endüstriyel amaçlara uygun değildir. Demiri endüstriyel özelliklere kavuşturan içersindeki karbondur. Çelik: Çelik bir metaldir. Dolayısıyla metalik özelliklere sahiptir. Diğer yandan çelik bir alaşımdır. Çelik alaşımını oluşturanlardan biri demir, diğeriyse karbondur. Demir, metal olması nedeniyle; karbon ise ametal olması nedeniyle çeliğe özelliklerini aktarmıştır. Çelik içerisindeki karbon miktarı, çeliğin özelliklerinde önemli değişimlere neden olur. Karbon miktarındaki çok küçük değişimler bile çeliğin farklı özellikte olması için yeterlidir. Çelik alaşımını sadece demir ve karbon ağırlıklı olarak düşündüğünüzde bile, çeşitliliği oldukça fazla bir alaşımla karşılaşırsınız. Oysa endüstrinin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde çelik üretimi, alaşım içine başka metal ve ametallerin ilâvesini gerekli kılar. Bu yönüyle de alaşıma ilâve edilen her katkı maddesi, çeliğin özelliğinin değişmesine neden olur. Tüm bunlardan ötürü, çeliğin bileşimini meydana getiren element ve ametallere göre değişik özelliklerde olduğunu bilmekte yarar vardır. Dökme Demir: Dökme demir, eski Çinlilerin demir madenini eritirken karbon içeriğini yükseltmeleri sonucu, 3000 yıl önce ürettikleri esas maddedir.bu, onların erime sıcaklığını 11500C' ye kadar düşürmelerini sağladı.böylece akışkan metal etkili ve verimli şekilde dökülebildi. Döküm endüstrisinin en yüksek tonaja sahip ürünü dökme demirlerdir. Dökme demirlerin iyi bir mühendislik malzemesi oluşu ve üretim maliyetinin düşük olması, bu malzemenin yüksek miktarda kullanılmasının en başta gelen nedenlerinden biridir. Dökme demirler çok geniş bir aralıkta değişen mukavemet, sertlik, işlenebilirlik,aşınma direnci,korozyon direnci ve diğer özelliklere sahip olabilir. Yüksek fırından alınan ham demir,dayanıksız ve kırılgandır. Makine imalatında ve konstrüksiyon işlerinde kullanılmaya elverişli değildir.. Genel olarak ham demir, yüksek fırından alındıktan sonra büyük potalara dökülür, daha sonra kupal ocaklarına gönderilerek döküm işlerinde kullanılmak üzere dökme demirler elde edilir veya çelik fırınlarında çelik elde edilir. Özet olarak dökme demirler grubunun çok değişik mühendislik özellikler sağlaması,bu malzemenin kullanılış sahasının ve genişliğine devamlılığına neden olmaktadır. Değişik özelliklere sahip çok sayıda dökme demir kullanıldığından bir mühendis bu malzeme grubunun tümünü kapsayan bir görüşe sahip olmalıdır. Demir ve Çelik -Demir Filizleri: Tabiatta pek çok demire sahip filiz vardır. Ancak demir, içersindeki demir miktarı ve elde etme kolaylıkları bakınından; hematit, mağnetit, limonit, siderit ve pirit'ten elde edilmektedir. Mağnetit: Magnetit (Fe3O4), adını magnetit özelliklerinden alan ve yüzde 72 demir kapsayan en zengin demir filizidir. Eşkenar paralel yüzlü ve sekiz yüzlü sistemlerde billurlaşır. Magnetit, su ve çözelti halindeki gazların kimyasal olarak aşındırmaya uğrattığı olivin ve biyotit gibi kayaların değişiminden de oluşur. Hematit: Hematit (Fe2O3), yüzde 70 demir, yüzde 30 oksijen kapsayan bir filizdir. Adı, kan kırmızısı renginden ötürü yunanca kan sözcüğünden türetilmiştir. Hematit, bazen eşkenar paralel yüzlü biçiminde, bazen gül yapraklarına benzeyen ince tabakalar halinde, bazen de boya maddesi olarak kullanılan ve topraklı kırmızı bakır filizi diye adlandırılan bir toz halinde bulunur. Limonit: Limonit filizi, dünya demir üretiminde oldukça önemli bir yüzde oluşturur. Her bir limonit örneğindeki demir yüzdesi, bulunan su molekülleri sayısına bağlıdır. Öteki demir filizlerinin değişimiyle oluşan limonit, çoğunlukla demirli su çözeltileri yataklarındadır. Demir bakterisi adıyla bilinen küçük organizmaların hareketi de büyük miktarlarda limonit yatakları oluşumuna yol açmaktadır. Avrupa' daki en büyük yataklar olan Alsace- Lorraine yatakları böyle oluşmuştur.

29 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 25 DEMİR FİLİZLERİ & NORMLAR & ÇELİK BİLGİ SAYFASI Siderit: Siderit, FeCO3 formülüyle gösterilen ve yüzde 43 demir kapsayan bir demir II karbonattır. Billurları eşkenar paralel yüzlüdür. Siderit değişim uğramadığı sürece beyazdır ama yükseltgenliğinde (oksitlendiğinde rengi sarı ya da kahverengiye dönüşür. Siderit, çeşitli türlerde tortul kayalarda birleşme ya da kayaların kimyasal değişmeleri sonucu oluşur. Pirit: Prittienden de (demir disülfür, FeS2)büyük miktarlarda demir çıkarılır. Prit, kavurma denilen bir süreçle, kükürt dioksit yapmak için bol hava ile yakılır. Kükürt dioksit, daha sonra demir çıkarılmasına elverişli olan sülfürik asit ve demir oksitler oluşturmadan kullanılır. Demirin Elde Edilişi Demir; bugünün ve yarının malzemesidir. Taşıdığı üstün özellikler yanında ucuzluğu, tabiatte bol bulunması, üretiminin kolay olması ve sayısız kullanma alanına sahip olması demirin önemini büyük ölçüde artırmaktadır.demir daha önce isimleri verilen filizlerden elde edilir Bu filizlerin içersinde en önemlisi olan Hematit' ten elde edilir Ancak diğer filizlerden de üretimde belirli ölçülerde faydalanılır. Demirin elde edilmesi cevherin, demirin ergime noktasına kadar ısıtılması ile olmuştur. Sıvı demir daha sonra pik adının verildiği ingotlar halinde dökülmüştür. Ingotlar daha sonra eritilerek kalıplara dökülmüş veya dövülerek ham demir çubuklar haline getirilmiştir. Bunlardan ham demir daha az kırılgan ve şekillenebilir olanıdır. Elde edilmesinde çabalar kömürün kullanılması yönünde olmakla birlikte, ihtiva ettiği kükürt nedeniyle demirin çok kırılgan olmasına neden olmuştur. Çeliğin Tanımı ve Çelik Üretimi Çelik: Demir ve karbon alaşımıdır" denilebilir. Tanımlamaya biraz daha ayrıntı kattığımızda ise "içerisinde %1,7' ye kadar karbon, %1'e kadar mangan, %0,5'e kadar silisyum bulunan kükürt ve fosfor oranı da %0,05ten az olan demir karbon alaşımıdır" demek daha doğru olur.tüm çelik üretim yöntemlerinde, demir refakat elemanlarının oksijene olan ilgilerinden yararlanılır. Demir refakat maddelerinin oksijene olan ilgileri, demire olan ilgilerinden daha fazladır. Böylece kolaylıkla oksijenle birleşerek demirden ayrılabilirler. Demir refakat elemanlarının ham demirden uzaklaştırılması için ham demir içine hava üflenerek yakılmaları mümkündür. Bu oksidasyon işlemine üfleme adı verilir. Oksidasyon için gerekli oksijen, çeşitli şekillerde sisteme verilir. Böylece çelik üretim yöntemleri açığa çıkar. Çelik üretim metotları şunlardır: 1- Oksijen konvektör çelik üretim sistemi, 2-Pota çelik üretim sistemi, 3-Elektrik ark çelik üretim sistemi, 4-Endüksiyonla çelik üretim sistemi, 5-Siemens-Martin çelik üretimi. Çelik Standartları TSE Standartlar: Çeliklerle ilgili Türk Standartları'nın hazırlanmasında DIN-Alman Standartları esas alınmış olup, Alman Standartları bölümünde yer alan açıklama ve örnekler Türk Standartları için de geçerlidir. TSE normu bileşim, kalite ve üretim şekilleri esas alınarak hazırlanmış olan bir normdur DIN Alman Endüstri Çelik Normları : Alman Standartlarında malzeme tanımlaması için 3 değişik sistem kullanılmaktadır. 1-Malzeme Numarası 2-Çeliğin çekme dayanımına göre kısa işareti 3-Çeliğin kimyasal analizine göre kısa işareti Karbon Çelikleri 1-Düşük Alaşımlı Çelikler 2-Yüksek Alaşımlı Çelikler Çeliğin çekme dayanimina göre kisa işareti : Çeliğin minimum çekme dayanımı (Kgf/mm2) esas alınarak gösterilir. Örn : St 37 En az 37 Kgf/mm2 veya 370 N/mm2 çekme dayanımına sahip olan çeliği tanımlar. Çeliğin kimyasal analizine göre kisa işareti : Karbon Çelikleri C ön harfi ile tanımlanır ve C harfinden sonra gelen sayı yüzde C miktarının 100 katını gösterir. Ayrıca diğer özellikler C harfinden sonra k, m, q ve f harfleri konularak tanımlanmaktadır. ISO Uluslar Arası Standartlar: 1947 yılında kurulan ve yaptığı standardizasyon çalışmaları sonucu sanayiye, ticarete ve tüketicilere katkılar sağlayan ISO (International Organization for Standardization), Uluslararası Standard Organizasyonudur. Standardizasyon çalışmaları ile dünya ticaretinin gelişmesi, ürünlerde kalitenin arttırılması, ürün maliyetinin asgariye indirilmesi ve verimin arttırılması gibi günümüz ekonomilerinin önemli sorunlarını çözmede büyük katkıda bulunmaktır. Türk Standartları Enstitüsü, ISO' nun üyesi ve Türkiye'deki temsilcisidir. SAE Amerikan Normu : SAE ve AISI sistemlerinde malzemenin kısa işareti 4 veya 5 haneli sayı sistemi kullanılarak yapılır. 5 haneli sayı sistemi %C miktarı 1'in üzerinde olduğu zaman yapılır. İlk 2 rakam çelik türünü, diğer 2 veya 3 rakam ise %C miktarının 100 katıdır. MKE Kurumu Çelikleri : MKE kurumu, TSE tarafından çelik normları yayınlanmadan çok önce çelik ürettiği için milli bir çelik normuna ihtiyaç duymuş ve SAE Amerikan çelik normlarını kendi ürettiği çeliklerde kullanmıştır. Aradaki tek fark SAE yerine çelik sembolü olan Ç harfinin normun başında kullanılmasından ibarettir. Örnek; SAE 1020 çeliğini MKE kurumu Ç 1020 olarak ifade etmektedir.

30 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 26 ALAŞIMLAR BİLGİ SAYFASI Alaşımlar-Alaşım Tipleri Bir metalin yapısına başka maddeler katılarak yapılan özellik değişimi olarak tanımlanan alaşım, bir karışımdır. Sonuçta alaşımı oluşturan ametal ya da metaller birbirinden ayrılması istendiğinde, zorluk gösterirler. Kullanılacak metalin, istenilen özelliklere sahip olması için gerekli alaşımı elde etmenin değişik yolları vardır. İki şekilde alaşım yapmak için zemin hazırlanmış olur. Metal, metal ile birleşerek alaşım yapar. Bu tiirde alaşımı oluşturanlar metallerden seçilmiştir ve ortaya çıkan alaşım da metaldir. Örneğin değişik oranlarda kalay ile kurşun metalinin alaşım yapacak şekilde karıştırılması sonucunda ortaya çıkan lehim gibi. Bir başka örnek pirinç için geçerlidir. Bakırın çinko ile yapmış olduğu alaşım olan pirinç; iki metalin kullanıldığı tipik bir alaşımdır. Metal, metal olmayan elementlerle birleşerek alaşım yapar. Bu grupta ele alınan alaşımlar bir metal ve ametal bir elementin birleşmesi sonucu açığa çıkar. Metalin, ametal ile yapmış olduğu alaşıma en bildik örnek, çeliktir. Demir bir metal, karbon ise bir element olarak alaşımı meydana getirir. Genellikle metaller ve metal olmayan elementler birbirlerine karşı kimyasal ilgi gösterirler. Bu nedenle, alaşımdaki metal olmayan elementler sülfür, karbill ya da nitrür şeklinde kimyasal olarak bağlanmıştır. Çelikte bu durum belirgin olarak karşımıza çıkar. Çelik, demir ve karbonun yapmış olduğu bir alaşımdır. Buradaki karbon, demir karbür şeklindeki bir bileşik halindedir. Alaşımlar tek ve çift fazlı olmak üzere iki tiptir. Tek fazlı alaşımlara katı eriyik, çift fazlı alaşımlara ise ötektik adı da verilir.çift fazlı alaşımlarda, alaşımı oluşturan elemanların kafes sistemi değişmez, dolayısıyla özellik değişimi meydana gelmez. Tek fazlı alaşımlarda ise aksi oluşur. Bu nedenle tek fazlı alaşımlarda daha kolay özellik değişimi meydana geldiğinden tercih edilirler Tek fazlı alaşımlar: Genel olarak alaşımlar, bileşenlerin bir arada eritilmesiyle üretilir. Alaşımı oluşturan metaller bu sırada birbirlerinden farklı davranış gösterirler. Bu farklılıklar içinde en çok rastlanılan durum, eriyiklerin birbirleri içinde çözünmesidir. Tıpkı su ve alkol gibi; her oranda karıştınlınca çözünürler. Tek yapıda bir sıvı meydana gelir. Su ve alkol arasında hiçbir ayrım yüzeyi bulunmadığından, bu tür eriyikler tek fazlı olarak adlandırılır. Makine üretiminde kullanılan alaşımların hemen hemen hepsi, üretimlerinde birbirlerinin içerisinde çözünürler. Örnek: Bakır-kalay, bakır-çinko, bakır-nikel, demir-nikel, kurşun- kalay Çift fazlı alaşımlar: Ötektik olarak adlandınlan çift fazlı alaşımlar, alaşım elemanları ayrı ayrı kendi yapılannı değiştirmeden ergir ve katılaşırlar. İlk etapta alaşım oluşturan elemanların her birinin farklı ısılarda ergimesi mümkündür. Alaşımı oluşturan elemanların her birinin aynı ısıda ergiyeceği varsayılamaz. Ancak alaşımı oluşturan metallerin miktarı bir noktada aynı ısıda ergiyip, aynı ısıda katılaşmalarına olanak verecek konumda olur. Farklı ısıda ergiyen iki metalin alaşım oluşturması sonucunda oranları öyle bir noktada birleşir ki bu nokta, farklı ergime ısısına sahip iki metalin aynı ısıda ergimesine veya katılaşmasına olanak sağlar. İşte bu oran ötektik orandır. Söz konusu oranda, daha önce faklı ısılarda ergiyen veya katılaşan metallerin alaşım yapmaları sebebiyle kazandıkları yeni ısı değerleri de ötektik sıcaklığı bize verir. Şimdi iki farklı ısı eğrisi olan metalin katılaşma eğrilerini çizelim. Isıl eğriler: Metallerin işlenmesinde karşılaşılacak sorunların yenilmesi, onların davranışlarını araştırmak, özellikle ısı karşısında gösterdikleri farklılıkların analizleriyle gerçekleşir. Bunun için ısıl eğrileri bulunur. Isıl eğrileri aşağıda sıralanan amaçlara hizmet eder. Metallerin diğer malzemelerle olan benzer özelliklerini tespit etmek Katılaşma (soğuma) ve ergime (sıvı) esnasında metallerin hangi değişikliklere uğradığını göstermesi Isıl eğrilerinin tespiti için metalin her ısı kademesinde ortaya çıkardığı farklılaşımın gözlenmesi gereklidir. Bu amaçla katı halden sıvı hale veya sıvı halden katı hale geçerken metaller gözlenir. Bu gözlemin gerçekçi olabilmesi için, metalin söz konusu evreleri geçirmesi gerekir. Şimdi metallerin ısı karşısında gösterecekleri farklılaşmayı birlikte inceleyelim. Bunun için eriyik durumda bir metali yavaş yavaş soğutmamız gerekecektir. Soğutmanın yavaş yapılmasındaki amaç, her evreyi yerinde tespit edebilmektir.kristal yapıdaki atomlann bir arada olmasını sağlayan faktör, atomları arası bağdır. Metal atomları, ısı karşısında atomlar arasındaki mesafeyi artırarak genleşir İlk öğretimden beri sizlere bu konuda birçok örnek verilmiştir. Tren rayları ve elektrik kabloları tipik örnekleri teşkil eder. Esasında metallerin ısı karşısında genleşmesi, atomlar arasındaki mesafenin artması sonucu kristal yapının hacimsel olarak büyümesidir. Kristal yapısının büyümesi sonucunda, birçok kristal yapıdan meydana gelen metal de bir parça da olsa büyümüş olacaktır. Isıl eğrileri bahsinde anlatılan örnekte bu olay tersinden incelenmektedir. Metalin sıvı halden katı hale geçişi söz konusudur. Esas itibariyle metallerin atomları diğer maddelerden farklı düşünülemediğinden, tersine işletilecek işlem, farklı bir durum yaratmayacaktır. Atomların ısı karşısında aralarındaki mesafeyi artırarak gösterdikleri kristal yapı değişikliği, soğuma esnasında da gerçekleşecektir. Ancak burada, genleşmenin yerini büzülme diye tanımlanan, atomlar arasındaki mesafenin azalması olayı alacaktır. Atomlar arasındaki mesafenin azalması sonucunda birbirlerine kristal yapı içerisinde yakınlaşan atomlar, ilk katılaşmayı başlatır. Zaman içerisinde soğumanın devamı sebebiyle bu konuma gelen kristal kafes sayısı artacaktır. Artma, metalde tam katılaşma oluşuncaya kadar sürer. Metalin katılaşması esnasında, eriyik durumdaki metali oluşturan atomlar ayrı gruplar oluşturmaya başlarlar. Her atom grubu, benzer özellikte olanlar ile birleşerek kristal yapıyı oluşturur. Bu yapının içerisine giremeyen atomlar ise kristal yapıların kümeleştiği yerlerin sınırlarında birikerek bir çizgi görüntüsü verirler. Katılaşma eğrileri : Pota içerisindeki metalimize dışarıdan uyguladığımız ısıya son verecek olursak, sonuçta katılaşma eğrisini çıkarabiliriz.

31 ... MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ MAKİNE TEKNOLOJİ ALANI SAYFA NO 27 ALAŞIMLAR & ISIL İŞLEMLER BİLGİ SAYFASI Eriyik haldeki (yukarıda bu durumu açıklarken metalin durumunu sıvı olarak tanımlamıştık) metalimiz dışarıdan ısı alamadığı için termik denge sağlamak amacıyla dışarıya ısı verecek, bu da soğumasına yol açacaktır. Ancak ilk başta eriyik durumdadır ve atomlar arasındaki bağ zayıf olduğundan,atomları hareket eder. Bünyesindeki sıcaklık, uygun olduğu sürece atomları serbest halde olan metalimiz, geçen süre içerisinde bu durumunu korumakta zorlanır. Atomların serbestliğini sağlayan ısı düştükçe hareket yeteneğini kaybeden atom hareketleri, bir süre sonra yavaşlar. Metal de katı duruma geçer. Ergime eğrisinde olduğu gibi, katılaşma eğrisinde de sıcaklıkta duraklama olduğu nokta, düz bir çizgi halinde karşımıza çıkar. Bu nokta, atomların ergimeden katılaşmaya geçerken, ısıyı atomların arasındaki bağı oluşturmak için kullandıkları zaman dilimini ve sıcaklık miktarını bize verir. Katılaşma esnasında metalin soğutulma hızı, kristal yapısının oluşumunu etkiler. Soğutma hızı yavaş olduğunda oluşan kristal yapı daha büyük oluşur ve bu yapıya kaba doku adı verilir. Genelde bu şekilde oluşan metallerin mekanik özellikleri yetersiz olur. Soğutma hızı fazla olacak olursa, kristal doku daha küçük yapıda oluşacağından, sonuçta oluşan metalin mekanik özellikleri, daha olumlu olur ve buna ince doku adı verilir. Ergime Eğrileri: Metallerin ısıl eğrileri çıkartılırken yapılan deneyde iki farklı oluşum dikkat çekicidir. Bunlardan biri ergime olayıdır ve eğrisine de ergime eğrisi adı verilir.yukarıda değinildiği üzere, pota aracılığıyla metale verilen ısının zamanla orantılı olarak metal bünyesinde sıcaklık yükselmesine yol açtığı, periyodik olarak yapılacak sıcaklık ölçümleriyle tesbit edilebilir.tipik olarak bu sıcaklık yükselmesi, metalin ergime sıcaklığına kadar sürer. Metalin ergime başlangıcından sonra sıcaklığın artmadığı tespit edilir. Yani metaller, ergime sıcaklıklarına geldiklerinde kendilerine ısı vermeye devam etseniz bile, dışarıdan verilen bu ısıya rağmen sıcaklıklarında bir değişiklik olmaz. Sıcaklığın yükselmemesini duraklama olarak tanımlamak, daha gerçekçi olacaktır. Çünkü bu noktalarda sıcaklık yönünden bir değişiklik olmayacaktır. Hemen aklımıza şu soru gelebilir: Pota içerisindeki metale dışarıdan verilen ısı bu noktaya kadar metalin ısısının yükselmesine neden oluyordu da, neden ergime sıcaklıklarının yakınında ısı artmıyor ve dışarıdan verilen ısı nereye gidiyor? Bu noktayı daha iyi anlayabilmek için konuyu bir diyagram üzerinde incelemek gerekir. Katı eriyikler: Katı eriyikler tek fazlı alaşım olarak da adlandırılır. Alaşımı oluştıuran elementlerin atomları tek bir kafes içerisin de birleşmiş durumdadırlar. Bunu yaparken eriyik değil, katı haldedirler. Bir bakıma iki bileşen katı halde birbirinin içerisinde tamamen çözünebilir, yani iki bileşen ortak bir kristal kafes meydana getirebilir. Bileşenler, kristal kafesleri iki ayrı atom çeşidinden oluşmuş karışım kristalleri meydana getirirler. Bu tip sistemlerin bir temsilcisi bakır-nikel sistemidir. İki metal de kübik yüzey merkezli kafes sisteminde kristalleşir. Böylece bir kafes içinde hem bakır, hem de nikel atomu bulunur ve hemen hemen aynı kafes değerlerine sahiptirler. Bakır ve nikelin aynı kafes değerlerine sahip olabilme özellikleri, her oranda karışım kristalleri oluşturabilmelerine olanak tanır. Ötektoitler: Ötektoit, katı ergiyiklerin yapmış olduğu bir ötektiktir. Ötektoitlere örnek olarak çelikler verilebilir. Çelik, demir ile karbonun yapmış olduğu bir alaşımdır. Karbon, demirin en önemli alaşım elemanıdır. Karbon ucuz bir elementtir ve düşük miktarlarda bile demirin özelliklerini yüksek oranda etkiler. Yüksek fırınlarda ham demir üretimi sırasında karbon demirin, içerisine girer ve yaklaşık % 4 karbonlu ham demiri meydana getirir. Ham demirin bileşiminde ayrıca diğer refakat elementleri de yer alır. Demirin sıcaklıkla birlikte değişen karbon çözündürme yeteneği vardır. Bu özellik kristal kafessisteminde meydana gelen değişim nedeniyledir. Bu durumu yalın olarak açıklamak istersek, yüksek sıcaklıklarda demir kristalleri yüzey merkezli kübik bir yapı gösterirken, düşük sıcaklıklarda hacim merkezli kübik kristaller meydana gelir. Tüm bunlardan ötürü sıvı demir ancak belirli bir miktar karbonu çözündürebilir. Çeliklere Uygulanan Isıl İşlemler -Isıl İşlem, Amacı,Önemi Metallerde Isıl İşlem yapılarak metalik malzemelerin nitelikleri istenildiği gibi değiştirilebilir. Özellikle sertlik, mukavemet ve işlenebilirliği iyileştirilir. Niteliklerin iyileştirilmesinin nedeni malzeme kristal yapısının değişmesidir. karbonsuz demir demir malzemelerin bünye (yapi) şekilleri demir malzemeler, üretim işleminden dolayı belirli bir oranda karbon içerirler. Bu karbon oranı mahsurlu olabilir, çünkü karbon oranı demiri büyüklüğü oranında gevrek yapar. Diğer taraftan demirin içindeki karbon, ısıl işlem yoluyla birçok niteliklerin iyileştirilmesi bakımından şarttır. Demirin içindeki karbon iç yapıyı (dokuyu) etkileyen bir fonksiyona sahiptir. Bu etki, malzemenin parlatılmasıyla görülebilir hale getirilir. Yavaşça soğutulan demirin dokusu muayene edildiğinde, her karbon oranına göre farklı doku şekillerine sahip olduğu tespit edilir (Şekil 1). Karbonsuz demir, çok köşeli tanelerden meydana gelen bir bünyeyi teşkil eder. Bu demir, ferrit veya α demiri adını alır. Karbonsuz demir yumuşak olup, kolaylıkla şeklini değiştirebilir ve mıknatıslanabilir. demir 2ye kadar karbon ihtiva ettiğinde, demirin saflığından bahsedilmez, bilakis kimyasal bileşik olarak demir karpit Fe3 C meydana gelir. Bu doku kısmı sementit olarak adlandırılır. Yapı sert ve gevrektir. Demir içindeki karbon oranı düşük olduğunda (örneğin % 0.5), ferrit tanelerinin içine nüfuz eden ince şeritler şeklinde (şeritli sementit) ayrılır. % 0,8den daha az karbonlu çelikler (ötektik çeliğinde), şerit sementitli bütün ferrit tanelerine nüfuz eder. Bu yapı, kendi sedefe benzer görünüşünden dolayı olarak isimlendirilir, ( ötektik altı çelikleri), kısmen ferrit tanelerini, kısmende perlit tanelerini içeren bir yapıya sahiptir. Bu yapı Ferrit-Perlit-Bünyesi olarak ifade edilir. % 0,8'den daha fazla karbon içeren çelikler (Ötektik üstü çelikler), perlit taneleri içinde ve tane sınırlarında ek olarak şeritli sementit depolayacak derecede karbon içerirler.