Vergileme Amaçları ve İlkeleri Açısından Zekât

Transkript

1 Vergileme Amaçları ve İlkeleri Açısından Zekât Arş. Gör. Furkan Beşel Maliye Bölümü, Siyasi Bilimler Fakültesi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, Türkiye Özet İslam dininin ekonomik güce sahip mensuplarına farz kılınmış olan zekâtın dini, ahlaki, ekonomik ve sosyal fonksiyonları bulunmaktadır. Zekâtın bir çeşit kamu geliri olması ve devlet eliyle de toplanmasından yola çıkılarak bir tür vergi olduğuna ilişkin görüşler bulunmaktadır. Bu çalışmada zekât vergileme amaçları ve vergi ilkeleri kapsamında değerlendirilmiştir. Zekâtın vergiye göre sosyal amacının daha ön planda olduğu, vergilemede genellik ilkesinin zekâtta tam karşılığı olmadığı, zekâtta ödeme gücü ilkesinin uygulanmasının daha gerçekçi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Zekât, Vergileme Amaçları, Vergi İlkeleri Taxation Purposes and Principles in terms of the Zakat Abstract Zakat, an obligatory duty to Muslims who has economic power, has religious, moral, economic and social functions. There is notion that zakat is a kind of tax because it is basis of public revenue and collected by the state. In this study, zakat is discussed under the taxation purposes and principles. Paper concluded that social purpose is more in the forefront when we compare zakat with the tax, definition of universality principle in taxation is not exact definition of zakat, and it is more realistic to apply ability to pay principle for zakat. Key Words: Zakat, Taxation Purposes, Tax Principles JEL Classification Codes: E62, H21, K34 GİRİŞ Tarih boyunca devletin egemenlik gücüne dayanarak vergi topladığı bir gerçek olmakla birlikte sosyal devlet fonksiyonunun önem kazanmasıyla devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahil olması kaçınılmaz bir hal almıştır. Devlet bu bağlamda; gelir dağılımını düzenlemek, sınıf farklılıkları oluşmasının önüne geçmek, bazı sektörleri desteklemek veya bazı sektörleri engellemek, kamu hizmetlerinin sunulması için gelir elde etmek gibi amaçlarla vergi toplamaktadır. Zekâtın da dinî ve manevi hikmetlerinin yanı sıra toplumda sosyal adaleti sağlama, zenginlerle fakirler arasındaki maddimanevi farklılıkları azaltma gibi yararları bulunmaktadır. 1 ICISEF Sakarya-TURKEY

2 Vergi, kamu giderlerini karşılamak üzere devletin tek taraflı olarak ve egemenlik gücüne dayanarak, kişilerin gelir ve mallarından karşılıksız olarak cebren aldığı ekonomik değerlerdir. Verginin tanımında yer alan unsurlar ele alındığında zekâtın vergiye benzer özellikleri şunlardır (Karaman vd., 1998:495); Zekât da vergi de toplumsal yaşamın gereklerinden olup zorunludur. Zekâtı kural olarak devlet tahsil eder ve ilgili yerlere sarf eder. Vergi tahsili yetkisi de merkezî devlet idaresine veya merkezi idarenin yetkili kıldığı kurum ve kuruluşlara aittir. Zekât mükellefi, zekât öderken kendisi için özel bir menfaat gözetmez. Vergi mükellefi de vergisi karşılığında doğrudan kendisine bir menfaat beklemez. Hem zekâtın hem de verginin mali hedefleri yanında iktisadi ve sosyal hedefleri de vardır. Zekâtın vergiye benzer yönleri bulunsa dahi zekât ilâhî kökenlidir, dolayısıyla yaptırımı manevidir; vergi ise dünyevî bir otoritenin emri olup müeyyidesi maddîdir. Zekât servet üzerinden alınmakta iken vergi gelir, harcama ve servet üzerinden alınmaktadır. Günümüzde zekât-vergi benzerliği veya ayrılığı konusunda bu ve benzeri mülâhazalardan hareket eden İslâm âlimlerinin iki gruba ayrıldıkları görülmektedir. Baskın görüşe göre zekât ve vergi ayrı ayrı mükellefiyetlerdir. Devlete verilen vergi, aynı maldan verilmesi gereken zekât borcunu düşürmez. Verginin zekâta benzeyen bazı yönleri bulunsa da, vergiden doğan hukukî ilişki bir borç ilişkisidir. Vergi alacaklısı geniş anlamda devlettir. Vergi borçlusu ise, vergi kanunlarına göre kendisine vergi borcu terettüp eden gerçek veya tüzel kişilerdir. Mükellef bu ödenmesi zorunlu vergi borcunu ödedikten sonra zekâta matrah olan servetini hesaplayıp Allah ın emrine uyarak, zekâtını yerine getirmelidir (Karaman vd., 1998:496). Bazı İslâm âlimleri ise, zekâtın sosyal amaçlarını ve kamu hukukunun bir parçası olarak devlet tarafından tahsil edilmekte oluşunu göz önüne alarak ve İslâm'ın zekât emrini geniş yorumlayarak zekât ile verginin esasen aynı olması gerektiğini savunurlar. Hz. Peygamber zekât dışında cebrî bir vergi tahsili yapmamıştır. İslâm'ın fert ve toplum hayatını bütün yönleriyle kuşatıyor olması Müslüman toplumlarda zekâtın, kamu adına yapılan bütün malî tahsilâtı temsil etmesini de zorunlu kılar. Batı toplumlarının vergi ödemelerinde uyumu sağlayabilmek için vergiyi kutsal bir kamu ödevi olarak tanıttıkları, toplumlarını bu yönde eğitip böyle bir sağduyu oluşturmaya çalıştıkları bilinmektedir (Karaman vd., 1998:497) 2 ICISEF Sakarya-TURKEY

3 Zekâtın kamu hukukunu ilgilendiren yönleri, Hz. Peygamber ve sahabe döneminden itibaren belli malların zekâtının devlet tarafından toplanması ve bu gelirlerin sosyal ve kamusal alanlara harcanması İslâm âlimleri arasında zekâtın, vergiden farklı olup olmadığı, tartışmalarına neden olmuştur. Zekât vergi benzerliği veya ayrılığı ayrıca bir çalışma konusu olup bu çalışmada zekât, günümüz vergileme amaçları ve ilkeleri açısından değerlendirilecektir. 1. Vergileme Amaçları Açısından Zekât Vergi, devletin en temel gelir kaynağıdır. Devlet vergi toplarken sadece gelir elde amacı gütmez. Mali (fiskal) amacın dışında, sosyal ve iktisadi amaçlar başta olmak üzere farklı amaçları da bulunur. Vergilemenin amaçları, devletin görev ve işlevlerinin gelişimine göre değişkenlik göstermiştir. Klasik iktisatçılar devletin ekonomiye müdahale etmemesi gerektiğini, vergilerin tarafsız ve sadece kamu giderlerini karşılamak amacıyla toplanması gerektiğini savunmuşlardır Krizinden sonra Keynes in devletin ekonomiye müdahalesi ile ekonomik krizlerin atlatılabileceği görüşü önem kazanmış. Devletin bu müdahalesinin kamu harcamaları yoluyla olacağı ve bunun için de vergileme ve borçlanma yolunun seçilebileceği görüşü hakim olmuştur. Günümüzde de bu bağlamda vergilemenin mali, ekonomik ve sosyal amaçları bulunmaktadır. Çalışmanın bu kısmında vergileme amaçları zekâttan kaynaklanan kazanımlar kapsamında karşılaştırılarak değerlendirilecektir Mali Amaç Mali amaç verginin geleneksel fonksiyonudur. Buna göre vergiler kamu harcamalarını karşılamak için alınır (Eker, 2005:147). Vergiler hazineye bol, yeterli ve sağlam kaynak sağladığı takdirde mali amacına ulaşmış olur. Bir vergi sisteminin en önemli işlevlerinden biri, kamu giderlerinin finansmanı için gerekli olan gelirleri temin etmektir (Doğru Binokay, 2010:4). İslam Devleti nde her ne kadar zekât ve tüm vergiler Hz. Osman dönemine kadar devlet tarafından toplanmış (Eskicioğlu, 1989:245) olsa da İslam hukukunda zekât, belli bir malın, belirlenmiş şartlar dahilinde, hak sahiplerine temlik edilmesidir şeklinde tanımlanmaktadır (Eskicioğlu, 1989:227). Her ne kadar toplanan zekâtlar toplum yararına kullanılabilmekte olsa da, vergilerin kamu hizmetlerinin finansmanını karşılama şeklinde ifade edilen mali amacı zekât için doğrudan bir amaç teşkil etmemektedir Ekonomik Amaç Vergileme amaçlarından bir diğeri ekonomik amaçtır. Devlet, vergileme aracılığıyla ekonomik istikrarı sağlama ve iktisadi kalkınma ve büyümeyi gerçekleştirme hedeflerine ulaşabilir. Bu bağlamda vergileme ekonomik amaçlara ulaşmada bir araç olarak kullanılmaktadır. Bireylerin elde ettiği gelirden pay alınarak bireylerin harcanabilir gelirlerini azaltmak suretiyle ekonomiye müdahale edilebiliyor olsa da daha çok sosyal 3 ICISEF Sakarya-TURKEY

4 amacıyla ön plana çıkan zekât için doğrudan ekonomik amaç içerdiğini söylemek doğru olmayacaktır Sosyal Amaç Vergi, sosyal adaletin gerçekleştirilmesinde bir sosyal politika aracı olarak da kullanılabilmektedir. Verginin sosyal yönüne dikkat çeken ilk maliyeci A.Wagner dir. Wagner, toplum yapısında çeşitli faktörlerin etkisi altında ortaya çıkan gelir ve servet dengesizliklerinin ve adaletsizliğinin vergi yoluyla düzeltilebileceğini savunmuştur (Eker, 2005:148). Yüksek gelir seviyesindeki kişilerden daha fazla, orta ve düşük gelirli kişilerden daha az vergi alınması yoluyla, vergilemenin sosyal amacı gerçekleştirilebilir. Vergilerin mali ve ekonomik amaçlarının yanı sıra sosyal amaçları da bulunmaktadır. Zekât ise İslam dinince belli ekonomik zenginliğe ulaşmış kişilerin ihtiyaç sahiplerine gelirlerinin bir kısmını aktarmaları yönüyle daha çok sosyal amacıyla ön plana çıkmaktadır. Zekâtın vergiye kıyasla gelir dağılımını düzeltici, sosyal sınıf farklılıklarını ortadan kaldırıcı etkisinin çok daha doğrudan olduğu söylenebilir. 2. Vergi İlkeleri Açısından Zekât Vergilemeye ilişkin 17.yy dan itibaren birçok farklı görüş bulunmaktadır. İbni Haldun a göre, vergi bütün mükellefler arasında dürüstlük, adalet ve eşitlik kurallarına göre hiç kimseyi asil ve zengin olduğu veya yönetici yakınlığı nedeniyle vergi dışı bırakmadan ve en önemlisi herkesin ödeme güçlerini aşmayacak şekilde alınmalıdır (Candan, 2007:244). Adam Smith e göre optimum vergileme ilkeleri adalet, kesinlik, uygunluk ve iktisadiliktir. Wagner ise vergileme ilkelerini şu şekilde dört grupta toplamıştır (Edizdoğan, 2000: ): Mali İlkeler : Yeterlilik ilkesi ve Esneklik ilkesi İktisadi İlkeler : Uygun vergi kaynaklarını seçme ilkesi Uygun vergi çeşitlerini seçme ilkesi Ahlaki İlkeler : Genellik ilkesi ve Eşitlik ilkesi Teknik ve İdari İlkeler: Belirlilik ilkesi, Uygunluk ilkesi, İktisadilik ilkesi Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası Vergi Ödevi madde kenar başlıklı 73. Maddesinde yer alan vergi ilkeleri ise genellik ilkesi, mali güç (ödeme gücü) ilkesi, adalet ilkesi ve kanunilik (yasallık) ilkesidir. Bu çalışmada anayasada yer alan vergi ilkeleri ele alınarak zekâtın özellikleri dikkate alınarak bu ilkeler kapsamında değerlendirilmesi yapılacaktır. 4 ICISEF Sakarya-TURKEY

5 2.1. Genellik İlkesi Vergi yüküne ilke olarak tüm toplum bireylerinin ortak olmasını (Akdoğan, 2009:198) ifade eden bu ilke anayasada Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. hükmü ile ifade edilmektedir. Bu hükümde yer alan herkes kavramı genellik ilkesini işaret eder. Vergi sisteminde muafiyet uygulaması bulunması genellik ilkesi ile ters düşmez. Bu ilke tarihte Roma İmparatorluğu nda toplumun bazı kesimlerinin vergi dışı bırakılması örneğinden yola çıkılarak oluşturulmuştur. Söz konusu dönem için bahsedilen Şövalye krala kanını, kilise duasını ve halk da vergisini verir. sözü toplumsal tepkileri beraberinde getirmiş ve vergilemede genellik ilkesi geçerlilik kazanmaya başlamıştır. İslâm ın beş temel şartından biri olan zekât ise, zenginlik nisabına ulaşan miktarda ve vasıfta malı olan zenginlerin, Allah rızası niyeti ile ayette beyan edilen gruplara, hadislerde ortaya konulan ölçü ve miktarı yılda bir defa vermesidir (Özdemir, 2013:3). Dolayısıyla vergi mali gücüne göre herkesten alınmakta iken zekâtı sadece zenginlik nisabına ulaşan kişiler vermektedir Mali Güç (Ödeme Gücü) İlkesi Mükelleflerin gelir ve servet düzeyleri birbirlerinden farklı olduğundan vergilendirme sırasında bu farklılıkların dikkate alınması, vergi adaletinin temel gereğidir (Akdoğan, 2009:216). Anayasa nın 73.maddesinin 1.fıkrası hükmünde açıkça yer alan herkesin mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlü tutulmuş olması mali güç veya ödeme gücü ilkesi şeklinde ifade edilir. Kişinin; kendisinin ve ailesinin yaşamını sürdürmeye yetecek gelirinin üzerindeki gelir kısmını ifade eden vergi ödeme gücü, vergi uygulaması bakımından gerekli olduğu kadar, ulaşılması güç bir niteliğe sahiptir. Bu bağlamda maliye biliminde ödeme gücüne ulaşmada artan oranlı vergileme, en az geçim indirimi, ayırma ilkesi gibi tekniklerden yararlanılmaktadır. Zekât mükellefiyeti için nisap miktarı mala sahip olma şartı aranır. Dolaysız vergilerde belirli bir zenginlik şartı olmakla birlikte, dolaylı vergilerde ise zengin fakir ayrımı yapılmaksızın herkesten vergi alınmaktadır. Zekât ise, Müslümanların zenginlerinden alınıp fakirlerine verilmektedir. İslam dinine göre fakirler zekât vermekle mükellef değildir (Özdemir, 2013:4). Dolayısıyla zekâtta vergiye kıyasla ödeme gücü ilkesi daha kati uygulanmaktadır Adalet İlkesi Günümüz modern devletlerinin temel finansman kaynağı, halktan toplanan vergilerdir. Ancak devletler vergi toplarken, ekonomik ve sosyal hayata müdahale etmektedir. Vergi yükünün belirlenmesinde en önemli konulardan biri de vergi yükünün adil dağıtıldığı adil bir vergi sisteminin kurulmasıdır Anayasası nın 73. madde 2. fıkrasında yer alan Vergi yükünün 5 ICISEF Sakarya-TURKEY

6 adaletli ve dengeli dağılımı, maliye politikasının sosyal amacıdır. hükmündeki adaletli ve dengeli dağılım ifadesi vergilemede adalet ilkesini işaret etmektedir. Zekâtın vergiye kıyasla ödeme gücünü daha çok dikkate almasından dolayı bireylere getireceği külfet açısından daha adil olduğu söylenebilir Kanunilik (Yasallık) İlkesi Kanunilik ilkesi, vergi düzenlemelerinin bir kanuna dayanmasını ifade etmektedir. Bu ilke, verginin konulması, kaldırılması ve değiştirilmesi aşamalarının tümünü kapsar. Bu zorunluluk, belirsizlik ve keyfiliğin önlenmesi, verginin tarafları arasında sağlıklı bir uygulama yapılabilmesi açısından büyük bir önem taşımaktadır (Akdoğan, 2009:206). Anayasa nın 73.maddesinin 3.fıkrası Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir veya kaldırılır. şeklindedir. Anayasa hükmünde açıkça yer alan bu ilke temsilsiz vergi olmaz veya yasasız vergi olmaz şeklinde de ifade edilmektedir. Bu ilke ile bir nevi halk temsilcileri vasıtasıyla vergi yükünü ve uygulamalarını belirlemektedir. Vergiler devlet otoritesine dayalı olarak konulurken zekât ilahi bir emre dayanmaktadır. Şer i hukuk kapsamında zekâtın mükellefiyeti, zenginlik nisabı, ihtiyaç fazlası mala sahip olma, sahip olduktan sonra üzerinden bir yıl geçme, borç karşılığı olmama gibi hükümleri bulunmaktadır. SONUÇ Bu çalışmada İslam dininin zenginlik nisabına ulaşmış Müslümanlara farz kılınmış zekât ibadeti; devletlerin en önemli finansman kaynağı olan vergilerin amaçları ve ilkeleri kapsamında değerlendirilmiştir. Literatürde yer alan zekâtın bir tür vergi olup olmadığına ilişkin tartışmalara kısaca değinilmiş ve bu çerçevede yer alan görüşler özet olarak sunulmuştur. Vergilemenin mali, ekonomik ve sosyal amaçları zekâtın işlevleri ile karşılaştırılmıştır. Zekâtın kamu giderlerini karşılamak ve ekonomiye müdahale etmekten daha çok sosyal yönü bulunmaktadır. Zekât sayesinde gelir dağılımı dengesizlikleri düzeltilebilir, fırsat eşitliği sağlanabilir, sosyal sınıf farklılıkları ortadan kaldırılabilir. Vergileme ilkelerinden literatürde genel kabul gören genellik, mali güç, adalet ve kanunilik ilkesi kapsamında zekât ve vergiler karşılaştırıldığında vergilemede genellik ilkesinin zekâtta tam karşılığı bulunmadığı çünkü zekât ödeme yükümlülüğünün herkese değil belli nisapta zenginliğe ulaşmış kişilere ait olduğu, zekâtın ödeme gücü ilkesinin bağlamında vergiye kıyasla daha uygulanabilir olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 6 ICISEF Sakarya-TURKEY

7 KAYNAKÇA Akdoğan, Abdurrahman (2009), Kamu Maliyesi, Gazi Kitabevi, 13. Baskı, Ankara. Candan, Nesrin (2007), İbni Haldun un Gözüyle Kamu Maliyesi Yaklaşımı, Yönetim ve Ekonomi, C.14, S.2, ss Doğru Binokay, Mehtap (2010), Rasyonel Vergileme İlkeleri ve Türkiye de Uygulanabilirliği, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı Mali Hukuk Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Edizdoğan, Nihat (2000), Kamu Maliyesi (Kamu Gelirleri ve Vergi Teorisi), Ekin Kitabevi, Bursa. Eker, Aytaç (2005), Kamu Maliyesi, Birleşik Matbaa Ltd. Şti., İzmir. Eskicioğlu, Osman (1989), Modern Vergi Anlayışı ve Zekât, D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.V, ss Karaman, Hayrettin, Ali Bardakoğlu ve H. Yunus Apaydın (1998), İlmihal I İman ve İbadetler, Diyanet İşleri Başkanlığı. Özdemir, Ahmet (2013), Zekât ve Vergi Mükellefiyetinde Fırsat Eşitliği ve Adaletin Sağlanması, EKEV Akademi Dergisi, Yıl.17, S.56, ss Anayasası Genişletilmiş İngilizce Özet Taxation Purposes and Principles in terms of the Zakat Throughout history, states have collected taxes for various purposes. These purposes are to control income distribution, to prevent the formation of class differences, to support some sectors and to generate revenue for the provision of public services. There is notion that zakat is a kind of tax because it is basis of public revenue and collected by the state. Zakat, an obligatory duty to Muslims who has economic power, has religious, moral, economic and social functions. Taxation has fiscal, economic and social purposes. The principles of taxation are universality, financial power, justice and legality. In this study zakat is discussed under the taxation purposes and principles. Financial purposes is the traditional function of taxation. According to this purposes taxes are collected by state for finance to public expenditure. However zakat has not got this purposes. Another purpose of taxation is economic purposes. State can provide economic stability, economic growth and development with economic purposes. Zakat does not have such a purpose. Tax can be used as a social policy tool for the realization of social justice. Zakat s social purpose is much more direct than taxation. 7 ICISEF Sakarya-TURKEY

8 There are many various principles of taxation based on different opinions. This study examined the principles of universality, financial power, justice and legality. According to principles of universality all members of the community to be partners in the tax burden however it is not suitable for zakat. Financial power principle is more realistic in zakat than taxation. Zakat is fairer than taxation due to its social function and it is better than taxation. Taxation is based on state s imperium power but zakat is an order of Allah. As a conclusion, social purpose is more in the forefront when we compare zakat with the tax, definition of universality principle in taxation is not exact definition of zakat, and it is more realistic to apply ability to pay principle for zakat. 8 ICISEF Sakarya-TURKEY