T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2999 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1952 EV ENDÜSTRİSİ

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2999 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1952 EV ENDÜSTRİSİ Yazarlar Doç.Dr. Dilek BAYBORA (Ünite 1, 2, 6, 8) Yrd.Doç.Dr. Pembe Gül ÇAKIR (Ünite 7) Öğr.Gör. Dönüş ÇİÇEK (Ünite 3, 4, 5) Editör Yrd.Doç.Dr. Sibel GÜLER ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Özlem Ceylan Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Ev Endüstrisi ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Ev Endüstrisi 2 2. Ev Endüstrisi Gelişim Süreci Ev Endüstrisinde İstihdam Evde Çalışma Şekilleri Ev Endüstrisinde Kadın ve Hanehalkının Rolü Ev Endüstrisi Çalışanlarının Sorunları ve Olası Çözüm Yolları Ev Endüstrisinin Sosyo Ekonomik Etkileri Çalışma İlişkileri iii

4 Önsöz Ev Endüstrisi son yıllarda daha çok dikkat çekmeye başlamış bir kavramdır. Çok uzun süredir var olduğu bilinmekle beraber, özellikle yoksullukla birlikte kişilerin geçimlerini sağlamaya çalışmaları, Ev endüstrisinin ortaya çıkmasına ve gelişmesini sağlayan en önemli unsurlar arasında yer almaktadır. Küreselleşme işletmeler arasında rekabeti arttırmış, farklı uygulamaların hayata geçirilmesini sağlamıştır. Ev Endüstrisi, evde çalışma veya ev eksenli çalışma olarak adlandırılmakta aynı zamanda ev endüstrisi kapsamında yapılan işler olarakta tanımlanmaktadır. Ev endüstrisi kapsamında genellikle dikiş, nakış, çocuk bakımı, basit, elle yapılan işler çoğunluktadır. Ancak teknolojik gelişmelerle birlikte daha yüksek vasıf gerektiren işler de ev endüstrisi kapsamında yer almaya başlamıştır. Ev endüstrisi kavramından neler anlaşılması gerektiği, ev endüstrisi çalışma biçimlerinin çeşitli taraflar açısından olumlu ve olumsuz yönleri, ev endüstrisinin özellikleri gibi konular Ev Endüstrisi kavramının daha iyi anlaşılması bakımından önemli konulardır. Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Ev İdaresi Ön Lisans Programı çerçevesinde hazırlanan bu kitap, öğrencilerin Ev Endüstrisi konusundaki bilgilerini arttırması ve bilinçlendirmesi açısından önem taşımaktadır. Öğrencilerin, bu kitabı çalışırken öncellikle her ünitenin başında yer alan amaçlar ve örnek olaylar kısmını dikkatlice incelemeleri gerekmekte; sıra sizde ve kendimizi sınayalım bölümlerinde yer alan sorular ile ilgili eksik kalan kısımları cevap anahtarları yardımıyla çözebilirler. Ünitelerin yazımında emeği geçen Sevgili Yazar arkadaşlarımıza ve katkıda bulunan tüm personele teşekkür eder, iyi dileklerimi sunarım. Öğrencilerimize de sonsuz başarılar dilerim. Editör Yrd.Doç.Dr. Sibel GÜLER iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ev endüstrisi kavramını açıklayabilecek, Ev endüstrisinin biçimlerini açıklayabilecek, Ev endüstrisi çalışmasının çeşitli taraflar açısından olumlu ve olumsuz yönlerini açıklayabilecek, Ev endüstrisinin özelliklerini sıralayabilecek, Ev endüstrisinin unsurlarını açıklayabilecek, Ev endüstrisinin gelişimini etkileyen faktörleri açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Evde Çalışma Uluslararası Çalışma Örgütü Bağımlı Çalışma Kendi Hesabına Çalışma Geleneksel Ev Endüstrisi Evde Tele Çalışma Kayıt Dışılık Parça Başına Ücret Götürü Ücret Küreselleşme İçindekiler Giriş Genel Olarak Ev Endüstrisi Ev Endüstrisinin Biçimleri Ev Endüstrisi Çalışmasının Olumlu ve Olumsuz Yönleri Ev Endüstrisinin Özellikleri Ev Endüstrisinin Unsurları Ev Endüstrisinin Gelişimini Etkileyen Faktörler 2

7 Ev Endüstrisi GİRİŞ Kişiler, hayat içinde çeşitli endüstrilerde ve çeşitli işlerde çalışarak gelir elde ederler. Bu kapsamda genellikle karşımıza klasik istihdam ilişkisi içersinde kişilerin dışarıda, işyerlerinde veya fabrikalarda çalışması çıkar. Ancak, dışarıda çalışma imkanı bulamayan kişiler de ev endüstrisi kapsamında evde çalışırlar. Ev endüstrisinde çalışmada, mal veya hizmet fabrika veya işyerinin dışında evde üretilmektedir. Ev endüstrisinde yapılan işlerin çok çeşitli olmasının yanı sıra birçok çalışma şekli vardır. Ev endüstrisinde çeşitli şekillerde çalışmanın yapılıyor olmasına bağlı olarak ev endüstrisine ilişkin yapılmış bir tanım söz konusu değildir. Yapılan tanımların daha ziyade ev endüstrisinde yapılan çeşitli çalışma şekillerine ilişkin olduğu görülmektedir. Ev endüstrisinde, bağımlı çalışma yapılabileceği gibi kendi hesabına da çalışmanın yapılması mümkündür. Ev endüstrisinde yapılan çalışmalara ilişkin farklı sınıflandırmaların yapılması nedeniyle bağımlı çalışmadan farklı çalışma şekillerinin kastedildiği görülmektedir. Ev endüstrisi kapsamında çalışmanın çok uzun süredir var olduğu bilinmektedir. Yoksulluğa bağlı olarak kişilerin geçimlerini sağlama ihtiyacının yanı sıra ailevi yükümlülükler ev endüstrisinin ortaya çıkmasında ve gelişiminde etkili olmuştur. Yaşanan birçok değişimle birlikte küreselleşme işyerleri arasındaki rekabeti arttırmış ve işyerlerinin varlıklarını devam ettirebilmeleri için çalışma hayatında esneklik uygulamaları gündeme gelmiştir. Ev endüstrisinin çoğunlukla kanuni düzenlemelerin dışında kalarak kayıt dışı olması da ev endüstrisinin gelişiminde etkili olmuştur. Ayrıca, teknoloji alanında yaşanan gelişmelerle birlikte vasıflı işgücünün klasik istihdam ilişkisi içinde işyerinde çalışmak yerine daha rahat koşullar içinde çalışma isteği de ev endüstrisinin niteliğinde değişiklik yaratmıştır. Ev endüstrisi kapsamında genellikle dikiş, kışlık gıda üretimi, çocuk bakımı gibi ileri teknoloji gerektirmeyen, basit, elle yapılan işler ağırlıklı olmakla birlikte teknoloji alanında yaşanan birçok gelişmeyle birlikte tüm çalışma hayatında olduğu gibi ev endüstrisinin niteliğinde de değişiklik olmuştur. Daha yüksek vasıf gerektiren işler de ev endüstrisi kapsamında yapılmaya başlanmıştır. Ev endüstrisi çalışmasının çalışanlar açısında olumlu yönleri bulunmakla birlikte bazı olumsuz yönleri de söz konusudur. Ayrıca, ev endüstrisi çalışmasının evde çalışanlar dışında diğer taraflar açısından da olumlu ve olumsuz yönleri vardır. Ev endüstrisi çalışmasının çeşitli taraflar açısından olumlu ve olumsuz yönleri olmasına rağmen uzun yıllardır vardır ve var olmaya da devam edeceği söylenebilir. Bu ünitede, ev endüstrisi kavramından neyin anlaşılması gerektiği, ev endüstrisinin biçimleri, ev endüstrisi çalışmasının çeşitli taraflar açısından ortaya çıkan olumlu ve olumsuz yönleri, ev endüstrisinin özellikleri ve unsurları ile ev endüstrisinin gelişimini etkileyen faktörler üzerinde duracağız. GENEL OLARAK EV ENDÜSTRİSİ Ev endüstrisi, evde çalışma veya ev eksenli çalışma olarak da adlandırılmasının yanı sıra ev endüstrisi kapsamında yapılan işler de bu şekilde adlandırılabilmektedir. Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak yapılan iş, klasik çalışma modellerinde işgörme ediminin yapıldığı yer olan fabrika veya işyerinin dışında evde yapılmaktadır (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 24; Özdemir, 1997: 127; Karadeniz, 2004, 3

8 s.25; Çalışma, 1999: 39; Ev-Eksenli, 2003: 14). Bir başka deyişle, mal veya hizmet evde üretilmektedir. Dolayısıyla kişiler, gelir getirici faaliyet olarak çeşitli işleri evde yapmaktadırlar. Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak yapılan iş, klasik çalışma modellerinde işgörme ediminin yapıldığı yer olan fabrika veya işyerinin dışında evde yapılmaktadır. Evde çalışanlar için işyeri dışında çalışanlar, ev temelli çalışanlar veya parça başına çalışanlar gibi kavramlar kullanılmakla birlikte evde çalışmayla aynı anlama gelen işyeri dışında çalışanlar dışındaki kavramların evde çalışmanın farklı yönlerini vurguladığı ancak evde çalışanları tam olarak tanımlamaya yeterli olmadığı ifade edilmektedir (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 24-25). Uluslararası Çalışma Örgütü nün (International Labour Organization-ILO) 1996 yılında kabul ettiği 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi ve 184 sayılı Evde Çalışma Tavsiye Kararı nda evde çalışmanın tanımı yapılmıştır. ILO nun yaptığı tanıma göre evde çalışma, evde çalışan olarak ifade edilebilecek ulusal kanunlar, yönetmelikler veya mahkeme kararları altında bağımsız çalışan olarak dikkate alınması için gerekli özerklik ve ekonomik bağımsızlığa sahip olmayan kişi tarafından kendi evinde veya işverenin işyeri dışında kendi seçtiği diğer yerlerde, ücret karşılığında, donanım, malzeme veya kullanılan diğer girdilerin kimin tarafından sağlandığına bakılmaksızın işveren tarafından belirlenen mal veya hizmetin üretimi için yapılan çalışmadır (m.1/a). 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi ve 184 sayılı Evde Çalışma Tavsiye Kararı metinleri için adresine, Türkçe metinleri için adresine bakabilirsiniz. Sözleşmede yapılan tanımdan yola çıkıldığında, kendi evinde ya da işyeri dışında olmak kaydıyla kendi seçtiği yerlerde gerekli özerklik ve ekonomik bağımsızlığa sahip olanların 177 sayılı Sözleşmenin kapsamına girmeyeceği ifade edilmektedir. Çünkü Sözleşme, sadece bağımlı olarak evde çalışanları kapsamına almaktadır (Tuncay, 2001: 29). Bu nedenle de yapılan tanım, bağımlı olarak evde çalışanlara ilişkindir. ILO belgelerinin çalışma hayatı açısından önemi nedir? Avrupa Konseyi nin 1998 yılında Evde Çalışanların Korunması Raporu nda ulusal mevzuat ve uygulamada yer alması için önerilen evde çalışmaya ilişkin kavram ve önerilerde aşağıdaki tanımlar yer almaktadır Evde çalışan, sabit bir yerde, işverene bağlı durumda fakat işverenin denetimi (kontrolü) altında olmayan bedensel veya düşünsel iş yapan kişidir Bağlılık, çalışanın yapmakla yükümlü olduğu işin bağlı olacağı koşullarla ilgili olarak uyulması istenen emirlerde ve/veya firmanın amacı olan işin üretimine ilişkin ayrıntı ve taleplerde mevcuttur. ILO nun 1989 tarihli ev çalışmasına ilişkin bir çalışmasında da evde çalışanların aşağıdaki ölçütlerden oluştuğu kabul edilmiştir. 4

9 Ev çalışmasında evde çalışanla işveren, alt işveren, temsilci veya aracı arasında iş ilişkisi vardır. Sözleşme, ulusal mevzuatta belirtildiği biçimde örtülü veya açık, sözlü veya yazılı olabilir. İşin yapıldığı yer, işverene ait binanın/yerin dışındadır. Ancak evde çalışmanın bütün türleri ev eksenli olmak zorunda değildir. İş, komşu iş istasyonları, atölyeler veya işverene ait olmayan yerlerde/binalarda yapılabilir. Bu durum, aynı zamanda işverenin çok az bir doğrudan yönetiminin söz konusu olduğunun veya çalışma yöntemine ilişkin çok az düzenleme yapılabildiğinin de göstergesidir. Ödeme biçimi genellikle parça başına veya üretimin biçimine göre yapılmaktadır; ancak her parça başına çalışan kişi, evde çalışan değildir. Malzeme ve araçların teminine gelince, bazı durumlarda evde çalışanların kendi araçları mevcutken, bazılarında işveren araçları ödünç verebilir veya kiralayabilir. Benzer olarak, evde çalışanlar hammaddelerini dışarıdan veya işveren veya alt işverenden satın alabilirler veya bitmiş veya yarı işlenmiş ürünleri tekrar satabilirler (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 25). 01 Temmuz 2012 de yürürlüğe giren 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu nda (RG, T , S.27836) evde hizmet sözleşmesinin tanımı yapılmıştır. Buna göre evde hizmet sözleşmesi, işverenin verdiği işi, işçinin kendi evinde veya belirleyeceği başka bir yerde, bizzat veya aile bireyleriyle birlikte bir ücret karşılığında görmeyi üstlendiği sözleşmedir (m.461) sayılı Türk Borçlar Kanunu metni için adresine bakabilirsiniz. Yukarıda yer alan tanımların dışında evde çalışma, bir işveren veya aracı için çalışanın seçtiği bir yerde, genellikle de kendi evinde, bu kişilerin doğrudan bir yönetimi/denetimi olmaksızın bir anlaşma uyarınca bir malın üretilmesi veya bir hizmetin sunulmasıdır şeklinde de tanımlanmaktadır (Eyrenci- Bakırcı, 2000: 24). Bu tanımda da ILO nun yaptığı tanıma benzer şekilde evde çalışmadan, çalışanın kendi seçtiği bir yerde ve genellikle evinde çalışmasından söz edilmekle birlikte işveren veya aracının doğrudan bir yönetim veya denetimi olmamakla birlikte yine de bağımlı bir çalışmanın söz konusu olduğu görülmektedir. Ev endüstrisinde, yukarıda yapılan tanımlamalarda olduğu gibi bağımlı çalışma yapılabileceği gibi kendi hesabına çalışmanın yapılması da mümkündür. Ev endüstrisi kapsamında yapılan işlere ilişkin çeşitli sınıflandırmalar yapılmaktadır. Ev endüstrisinin kapsamını belirleyebilmek açısından bu sınıflandırmalar önemlidir. Bu nedenle, kısaca yapılan bu sınıflandırmalar üzerinde duracağız. Ev endüstrisinde yapılan işlere ilişkin olarak yapılan sınıflandırmalardan biri, Şekil 1.1. de yer almaktadır. Şekil 1.1. e göre ev endüstrisinde yapılan işler temel olarak ev merkezli çalışan işverenler ve ev merkezli çalışanlar şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Ev merkezli çalışan işverenler, kendileri ücret karşılığında çalışan işçileri istihdam etmektedirler. Burada işyeri sınırları olarak karşımıza ev çıkmaktadır. Bu kişiler, evin bir kısmında yaşamakla birlikte temizlik gibi işler için işçi çalıştıran otel sahipleri veya lokantacılar olabilirler. Şekil 1.1. de yer alan ev merkezli çalışanlar ise kendi içlerinde heterojen bir grupturlar. Bu grupta yer alan evde çalışan küçük mal üreticileri, başkalarını istihdam etmemekle birlikte mallarının veya hizmetlerinin nihai kullanıcıları ile doğrudan ilişki içindedirler. Mesela, çocuk bakıcıları gibi. Ev merkezli çalışanlar grubu içinde yer alan evde çalışan işçiler ise ürünlerini üçüncü kişilere veya tedarikçilere ücret karşılığında teslim etmektedirler. Evde çalışan işçiler, işyeri veya firma tarafından evde istihdam edilmektedirler. Bundan ötürü, kendileri ile nihai kullanıcılar arasında aracı olan üçüncü kişilere ekonomik olarak bağlıdırlar. Mesela, zanaatkarlar gibi. Evde çalışan işçiler de kendi içlerinde yüksek karar verme hakkına sahip evde çalışan işçiler ve düşük karar verme hakkında sahip evde çalışan işçiler olarak iki gruba ayrılmaktadırlar. Düşük karar verme hakkına sahip işler standart, rutin, kuralların olduğu işler iken yüksek karar verme hakkına sahip işler kompleks, yaratıcı ve seçimlerin yapılması gereken işlerdir (Felstead-Jewson, 2000: 15-17). 5

10 Evde piyano dersi veren öğretmenin çalışması şekil 1.1. de yapılan sınıflandırmaya göre hangi grupta yer alan bir çalışmadır? Şekil 1.1: Ev Endüstrisi Kapsamındaki Çalışmalara İlişkin Bir Sınıflandırma Kaynak: Felstead, A.-Jewson, N. (2000). In Work At Home: Towards Understanding of Homeworking, London: Routledge, s.16. Ev endüstrisine ilişkin yapılan farklı sınıflandırmalarda çalışma şekilleri aynı olmakla birlikte bu çalışmalara ilişkin adlandırmanın farklı şekillerde yapılması karşımıza çıkmaktadır. Bu kapsamda yapılan sınıflandırmadan birine göre ev endüstrisinde fason, sipariş ve kendi hesabına çalışma söz konusudur (Coşkun vd, 2008 den Jhabvala ve Tate, 1996). Bir diğerine göre ev endüstrisinde alt işverene veya aracıya çalışma, siparişle çalışma ve kendi hesabına çalışma yapılmaktadır (Hattatoğlu, 2012). Ev endüstrisine ilişkin yapılan sınıflandırmalardan bir başkasına göre ise bağımlı çalışma, siparişle çalışma ve kendi hesabına çalışma söz konusudur (Turan-Pakin Akın, 2008: 187). Bu yapılan sınıflandırmalarda farklı adlandırmalar yapılmakla birlikte bu kapsamda yapılan çalışmalar birbirine benzemektedir. Fason çalışma ki bu çalışma alt işverene veya aracıya çalışma veya bağımlı çalışma olarak da adlandırılmaktadır. Ulusal veya uluslararası bir şirket için çalışan alt işveren veya aracıya parça başına ücret esasına dayanılarak evde iş yapılmaktadır. Alınan iş, işi verenin istediği zaman ve nitelikte üretilmektedir. Burada ürün, tamamlanmış veya henüz tamamlanmamış olarak işin yapılmasını isteyen kişiye yani işverene, aracıya veya alt işverene teslim edilmektedir. Bu şekilde çalışanlar, bir veya birkaç işverene bağımlı olarak çalışmakla birlikte bağımlılık hukuki bir bağımlılıktan öte ekonomik bir bağımlılıktır. Çünkü üretilen her parçanın iyi veya kötü olmasına bakılmaksızın önceden kararlaştırılmış olan ücret ödenmektedir. İşi verenin yapılan işin kalitesinden memnun olmaması halinde işveren, alt işveren veya aracı tarafından bir daha iş verilmez. Pul, boncuk işleme, şeker sarma, etiketleme, altın ve gümüş işçiliği işlerinde olduğu gibi. Siparişle çalışmada, çevreden alınan siparişler yapılıp müşteriye teslim edilmektedir. Bu çalışmada müşteri modeli, işin türünü belirleyip malzemeyi vermekte veya malzeme için para vermektedir. Çeyiz işleri, tatlı yapımı işlerinde olduğu gibi. Siparişle çalışmada, bir işyeriyle anlaşılarak siparişle çalışılması da mümkündür. Kendi hesabına çalışmada ise ürünler hazırlandıktan sonra pazarda satılmaktadır. Bu çalışmada kişiler, kendi karar verdikleri 6

11 malzeme/malzemelerle karar verdikleri ürünleri tasarlayıp ürettikten sonra fiyatlandırmakta ve satmaktadırlar. Bu çalışmada, önceden belirlenmiş bir alıcı yoktur. Yukarıdaki sınıflandırmada ifade edilen üç istihdam şeklinden ilk ikisi bağımlı çalışma, üçüncüsü ise bağımsız çalışma olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar bu sınıflandırmada, üçlü bir ayrım yapılmış olsa da günlük hayat içinde bu üç çalışma şeklinin birbirinden kesin çizgilerle ayrılması söz konusu değildir. Kişiler, geçimlerini sağlamak için bu çalışma şeklinin birden fazlasını aynı anda yapmaktadırlar. Dolayısıyla kişiler, hem aracılar vasıtasıyla veya siparişle iş alıp hem de kalan zamanlarında pazarda satmak üzere kendilerinin karar verdikleri ürünleri üretmektedirler. Bu sınıflandırmada fason ve siparişle çalışmanın ILO Sözleşmesi nde yapılan evde çalışma kapsamında yer aldığı ancak kendi hesabına çalışmanın bağımsız çalışma olduğu ifade edilmektedir (Coşkun vd, 2008; Hattatoğlu; Turan-Pakin Akın, 2008:188; Centel, 1993: 242; Özdemir, 1997: ; Tuncay, 1995: 73; Ev-Eksenli, 2003: 15). Ancak, malzeme ve bazen araçların işveren tarafından sağlandığı evde yapılan çalışmayı kendi hesabına bağımsız çalışma olarak da kabul edenler de vardır (Ruiz, 1992, s.198 vd den Centel). Bir işyerine bağlı olmakla birlikte işyeri organizasyonu içinde yapılan işin evde yapılması özellikle son dönemlerde karşımıza sık çıkan bir durumdur. Ancak, bu şekilde yapılan bir çalışmayı ev endüstrisi kapsamında yapılan bir çalışma olarak kabul edebilmek mümkün değildir. Çünkü işyeri organizasyonu içinde yapılacak işin, işyeri sabit giderlerini azaltmak, çalışanların daha verimli çalışmalarını sağlamak gibi çeşitli nedenlerle işçilerin evde yapmaları işyeri tarafından gerçekleştirilen bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu şekilde, hem işyeri maliyetlerinin azaltılması hem de işçilerin daha verimli ve üretken çalışmaları hedeflenmektedir. Firmaların çağrı merkezlerinde müşteri temsilcisi olarak çalışanları bu çalışmaya örnek olarak verebiliriz. Bu kişilere, işyerinde çalıştıkları zaman kurulacak olan ofis sistemi evlerine kurulmak suretiyle dışarıdan sisteme dahil olma hakkı verilerek evden çalışmalarını yapmaktadırlar. Ancak, bu şekilde işyeri organizasyonu içinde olmakla birlikte evden yapılan çalışmaları ev endüstrisi kapsamında yapılan çalışma olarak kabul edebilmek daha önce de söylediğimiz gibi mümkün değildir. Çünkü bu şekilde çalışma, teknolojinin gelişmesine bağlı olarak çalışma hayatının esnekleşmesinin bir sonucudur. Çalışma hayatında esnekliğe bağlı olarak evden yapılan çalışmalarla ilgili haberler için html ve adreslerine bakabilirsiniz. Çalışma hayatında esneklik hakkında daha fazla bilgi için Arif Yavuz, Esnek Çalışma ve Endüstri İlişkileri ne Etkisi (İstanbul: Filiz Kitabevi, 1995) kitabına bakabilirsiniz. Bazen ev endüstrisini ifade etmek için bazen de ev endüstrisi kapsamında yapılan çalışmalar için evde çalışma, ev eksenli çalışma veya ev merkezli çalışma kavramları kullanılmasına ragmen bu kavramlar için yapılan tanımlara baktığımız zaman bu kavramların ifade ettiği çalışmaların hepsinin ev endüstrisi kapsamında yapılan çalışmalara ilişkin olduğu görülmektedir. Evde çalışma şekilleri hakkında daha fazla bilgi için bu kitabın 4. ünitesine bakabilirsiniz. Ev endüstrisi çalışmasını ortaya koyabilmek için yaptığımız açıklamalardan sonra ev endüstrisinde bağımlı ve kendi hesabına çalışmaların yapıldığını söyleyebiliriz. Dolayısıyla da ev endüstrisi, malzeme ve bazen araçların işveren, alt işveren veya aracı tarafından sağlanabildiği gibi çalışanlar tarafından da sağlanarak evde üretilen ürünün ücret karşılığında bu kişilere teslim edildiği çalışmalar, 7

12 modelin, işin türünün siparişi veren müşteri tarafından belirlendiği ve malzemenin veya malzeme bedelinin yine bu kişiler tarafından sağlandığı ve üretilen ürünün bu kişilere ücret karşılığında teslim edildiği çalışmalar, evde üretilen mal veya hizmetin doğrudan nihai tüketiciye sunulduğu ve karşılığında gelir elde edildiği çalışmalar olarak ifade edilebilir. Ev endüstrisinde yapılan çalışmalar ister bağımlı yapılsın isterse çalışanların kendi hesaplarına yaptıkları çalışmalar olsun burada önemli olan nokta, klasik çalışma ilişkisi içerisinde dışarıda gelir getirici faaliyet olarak yapılan işin evde yapılıyor olmasıdır. Zaten bu yüzden ev endüstrisi olarak ifade edilmektedir. Ev endüstrisinde yapılan çalışmayı klasik çalışma modellerinden ayıran en önemli fark nedir? EV ENDÜSTRİSİNİN BİÇİMLERİ Dışarıda gelir getirici olarak yapılan işlerin evde yapılmasıyla gerçekleşen ev endüstrisinin geçmişi çok eskiye dayanmaktadır. Bununla birlikte, teknolojide ve üretimin niteliğinde meydana gelen değişikliklere bağlı olarak ev endüstrisinin niteliğinde de değişiklikler olmuştur. Ev endüstrisinin biçimlerini geleneksel ev endüstrisi ve evde tele çalışma şeklinde iki başlık altında inceleyebiliriz. Ev endüstrisi biçimleri, geleneksel ev endüstrisi ve evde tele çalışma şeklinde ikiye ayrılır. Ev endüstrisinin gelişim süreci hakkında daha fazla bilgi için bu kitabın 2. ünitesine bakabilirsiniz. Geleneksel Ev Endüstrisi Geleneksel ev endüstrisi, uzun zamandır vardır ve birçok faaliyet alanına yayılmıştır. Yüzyıllardır el dokumaları, dikiş, çeyizlik eşyalar, kışlık gıda üretimi (makarna kesme, turşu yapma, yufka açma vb), şarap üretimi, başkalarının çamaşırlarının yıkanması, ütülenmesi, çocuk bakımı, temizlik, ders vermek gibi birçok mal ve hizmet üretimi ev endüstrisinde yapılmaktadır. Daha çok vasıf gerektirmeyen el işleri ile nadir olarak da vasıf gerektiren işler, geleneksel ev endüstrisinde çalışanlar tarafından yapılmaktadır. Geleneksel ev endüstrisinde yapılan işlere baktığımız zaman karşımıza en çok el örgüsü, dantel ve dikiş işleri çıkmaktadır (Ev-Eksenli, 2003: 14; Yavuz, 1995: 59-60; Erdut, 2011: 73). Geleneksel ev endüstrisinde, daha çok vasıf gerektirmeyen el işleri ile nadir olarak vasıf gerektiren işler yapılmaktadır. Giyim ve tekstil endüstrisi gibi emeğin yoğun olarak kullanıldığı ve adem-i merkezileşmeye elverişli olan sektörlerdeki işler ev endüstrisinde çalışanlar tarafından yapılmaktadır. Çünkü bu sektörde çalışanların ihtiyaç duydukları araç ve gereç ile malzeme asgari seviyededir. Dikiş makinesi, makas, iğne ve ipliğin olması bazen yeterli olmaktadır. Ayrıca, işleme yapılması gibi birçok iş herhangi bir makineye ihtiyaç olmadan yapılmaktadır. Aynı şekilde, benzer özelliklere sahip olan deri endüstrisindeki bazı işlerin de ev endüstrisi kapsamında evde yapılması mümkündür. İmalat endüstrisine ilişkin işlerin de ev endüstrisi kapsamında evde yapılması karşımıza çıkan bir durumdur. Birçok ürünün elle veya basit makinelerle yapılan imalatında, bazı basit işler evde yapılmaktadır. Ürünlerin ayıklanması ve sınıflandırılması, paketleme ve etiketleme gibi işler emek yoğun 8

13 işlerdir. Ayrıca makine ve teçhizat endüstrisinde, bobin sarma veya radyo ya da televizyon parçalarının lehimlenmesi gibi işler de yine evlerde yapılmaktadır. Tarım ve balıkçılık sektöründe de bazı faaliyetler evde yapılır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, tarım ürünlerinin ayıklanması ve sınıflandırılması ile temizlenmesi gibi birçok iş evde yapılmaktadır. Bunlar dışında, ev endüstrisi kapsamında çalışanların başkaları için kümes hayvanı yetiştirme gibi tamamen tarımsal faaliyetlerde bulunması da mümkündür. Balık temizlemek ve paketlemek de sık bir şekilde ev endüstrisi kapsamında çalışanlar tarafından yapılmaktadır (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 26-27; Çalışma, 1999: 40; Schneider De Villega, 1990: 425). Ev endüstrisi kapsamında evde çalışma, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi sanayi sektöründe özellikle basit el aletlerinin ve makinelerin kullanıldığı gıda, dokuma, konfeksiyon, ayakkabı, otomotiv, elektronik ve montaj gibi endüstrilerin emek yoğun işlerinde yaygın bir şekilde görülmektedir. Ayrıca, daha birçok endüstride de bu kapsamdaki işlerin evde yapıldığı düşünülmektedir. Sanayi sektöründeki bazı işlerin ev endüstrisi kapsamında evde yapılmasının yanı sıra hizmet sektörünün gelişmesine bağlı olarak bu sektördeki bazı işler de yine evde yapılmaktadır. Hizmet sektöründe zarf doldurma, pul yapıştırma, kart ve zarf paketleme gibi işler evlerde yapılmaktadır (Yavuz, 1995: 60; Çalışma, 1999: s.39; Ev-Eksenli, 2003:19; Schneider De Villega, 1990: 425). Geleneksel ev endüstrisinde, sanayi sektörünün basit el aletlerinin ve makinelerin kullanıldığı emek yoğun işlerinin yapılmasının yanı sıra hizmet sektöründeki bazı işler de evlerde yapılmaktadır. Evde Tele Çalışma Teknoloji alanında yaşanan gelişmelerle birlikte bazı işler yok olurken bazı yeni piyasalar ve yeni işler ortaya çıkmaktadır. Yok olan işler genellikle düşük vasıflı işler olurken ortaya çıkan işler daha yüksek vasıf gerektiren işler olmaktadır. Dolayısıyla teknolojik ilerlemeler, vasıflı işgücü üzerinde olumlu etkiler yaratırken vasıfsız işgücü üzerinde olumsuz etkiler ortaya çıkarmaktadır. Çalışanların niteliğinin artmasıyla birlikte bu kişilerin daha eğitimli oldukları, rutin işlerden hoşlanmadıkları, klasik istihdam ilişkisi içinde çalışmak istemedikleri, değişime, belirsizliğe, esnek örgütlenmeye alışık oldukları, kendi istedikleri şekilde çalışmak istedikleri görülmektedir. Ayrıca, artan rekabet içinde var olabilmek için bilginin ve sürekli yeniliğin en önemli unsur olduğu bilgi toplumunda çalışanlar için aranan en önemli özellik yaratıcılık olmakta ve gelecekte yaratıcılığın çok daha önem kazanacağı ifade edilmektedir. Klasik istihdam ilişkisi içinde her talimatı harfi harfine yerine getiren, itaatkar çalışanlar artık istenmemektedir. Bu nedenle bilgi toplumunda, kişilerin yaratıcılıkları açısından bireysellikleri ve bağımsızlıkları önem kazanmaktadır. Bu kişilerin yerine herhangi birini bulmak çok kolay olmadığı için de pazarlık güçleri son derece yüksektir. Bu kişiler için iç motivasyon ve teşvik edici çevrenin olması gereklidir. Böyle ortam sağlanamadığında, kişilerin başarılı olabilmeleri mümkün değildir (Bozkurt, 2006: 175, 187, ). Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişle birlikte işlerin ve işgücünün niteliğinde ortaya çıkan değişiklikler, ev endüstrisinin niteliğinde de değişikliklere neden olmuştur. Yaratıcılığın ön planda olduğu işleri yapanlar çalışmaları için uygun ortamı bulamadıklarında ev endüstrisi kapsamında evde çalışmayı tercih etmektedirler. Gelişmiş ülkelerde teknolojik imkanlar kullanılarak hizmet sektöründe ev endüstrisi kapsamında evde çalışmada artış olduğu görülmektedir. Yaşanan teknolojik gelişmelerle birlikte uzaktan iletişim, uzak/ayrı çalışma, mesafe çalışması, uzaktan çalışma, elektronik evde çalışma ve tele çalışma adı verilen yeni çalışma şekillerinin bazılarının evde yapılması karşımıza çıkmaktadır. Daha çok vasıf gerektirmeyen, emek yoğun çalışmanın olduğu ve el işlerinin yapıldığı geleneksel ev endüstrisine ek olarak yeni iletişim ve bilgi teknolojilerinin sağladığı imkanlarla daha nitelikli işler de ev endüstrisi kapsamında yapılır olmuştur. Seyahat acentalarının, yazarların, satıcıların, emlakçıların, tercümanların, sigorta acentalarının, bilgisayar sistem analizcilerinin, mühendislerin, bilgisayar operatörlerinin ve mimarların da gelir getirici faaliyet olarak işlerini ev endüstrisi kapsamında evlerde yapması mümkündür (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 27-28; Tokol, 2003). 9

14 Teknolojik alanda yaşanan gelişmelerle işgücünün niteliğinde değişme olmuş ve çalışanlarda aranan en önemli özellik yaratıcılık olmuştur. Bu da, ev endüstrisi kapsamında yapılan işlerin niteliğinde değişme yaratmıştır. Tele çalışma kavramını kullanırken dikkatli olmakta yarar vardır. Çünkü tele çalışma ile işyeri organizasyonu içinde kişinin bilgisayar başında kurulan sistemle işyerine bağlanıp çalışmasının mümkün olduğu çalışma şekli dışında, işyeri dışında çeşitli yerlerde oluşturulan ofislerde kurulan bağlantılarla çalışma yapılması da kastedilmektedir. İşyerine doğrudan bağlantı olabileceği gibi doğrudan bağlantı olmaksızın da kişinin evde veya kurulan ofislerde çalışabilmesi de mümkündür. Kişi, belirli zamanlarda işyerine gitmektedir. Bu tarz tele çalışma, çalışma hayatında esnekleşmeye bağlı olarak sahip olduğu bazı yararlar nedeniyle işyerlerinin uyguladığı bir çalışma biçimidir (Blomeyer, 1993: 206). Ancak bu tarz tele çalışmayı, ev endüstrisi kapsamında yapılan çalışma olarak değerlendirebilmek mümkün değildir. Çünkü bu çalışma şeklinde işçiler, işyeri organizasyonu içinde yer alarak çalışmaktadırlar. Sadece işçiler ve işverenler açısından sağladığı bazı yararlar nedeniyle işçilerin evinde çalışması tercih edilmektedir. Geçen zaman içinde tele çalışmanın da farklı şekillerinin gündeme gelmesiyle birlikte ILO 1990 yılında tele çalışmayı işyeri merkezinden uzak bir mekanda, işyerindeki işçilerden ayrı yapılan ve yeni teknolojilerin bu ayrılmayı iletişim olanakları sağlayarak temin ettiği bir çalışma şekli olarak tanımlarken Avrupa Birliği tele çalışmayı işçiler, kendi hesabına çalışanlar, ev işçileri tarafından yapılan, yeni bilgi teknolojileri ve telekomünükayonun etkin bir biçimde kullanıldığı çalışma şekli olarak tanımlamıştır (Tokol, 2003). Günümüzde, geleneksel ev endüstrisi kapsamında yapılan işler varlığını devam ettirmekle birlikte ev endüstrisinin niteliğinde teknolojik gelişmelerle birlikte değişiklikler olmuş ve daha nitelikli yeni işler de ev endüstrisi kapsamında yapılmaya başlanmıştır. Ev endüstrisi kapsamında evde tele çalışmada da kişiler, geleneksel ev endüstrisinde olduğu gibi başkalarına bağımlı olarak çalışabilecekleri gibi teknolojik imkanlardan yararlanarak kendi hesaplarına da çalışabilirler. olmuştur? Ev endüstrisinin niteliğinde zaman içinde nasıl bir değişiklik EV ENDÜSTRİSİ ÇALIŞMASININ OLUMLU VE OLUMSUZ YÖNLERİ Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işlerin evde yapılmasının çeşitli taraflar açısından hem olumlu hem de olumsuz yönleri bulunmaktadır. Aşağıda bunlar üzerinde duracağız. Olumlu Yönleri Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılmasının hem evde çalışanlar hem işverenler hem de ülke ekonomisi açısından olumlu yönleri vardır. Evde Çalışanlar Açısından Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılmasının çalışanlar açısından birçok olumlu yönü bulunmaktadır. Kişi, öncelikli olarak çalışma saatlerini kendisi ayarlayabilir. Bazı kişiler, günün erken saatlerinde daha verimli çalışırken bazı kişiler günün ilerleyen saatlerinde daha verimli ve üretkendirler. Kişinin, gelir getirici faaliyet olan işini evde yapmasıyla birlikte bir işyerinin çalışma saatlerine bağlı kalması gerekmeyecek ve gün içinde kendisini daha verimli ve üretken hissettiği zaman diliminde çalışacaktır. Ayrıca evde çalışanlar, çalışma sürelerini yapmaları gereken diğer işlere göre ayarlama imkanı da bulurlar. Evde çalışanlar, gelir getirici faaliyette bulunmanın yanı sıra ailelerine daha çok zaman ayırabilecek, çocuklarıyla ilgilenebilecek ve özel işlerini rahat bir şekilde yapacaklardır. 10

15 Ev endüstrisinde çalışanlar, çalışma saatlerini kendileri ayarlarlar. Ailevi yükümlülükler gibi nedenlerle eve bağımlı olan kişilerin gelir getirici faaliyet olarak işlerini evde yapmalarının kendilerini verimli ve üretken hissetmeleri, gelir ede etmeleriyle birlikte başkalarına olan bağımlılıklarının azalması, çevrelerinden takdir görmeleri, birşeyler üreterek gelir elde etmelerine bağlı kendilerini güvende hissetmeleri, motivasyonlarının ve hayat kalitelerini artması gibi olumlu yönleri bulunmaktadır. Çocuğu, evde bakması gereken hastası, yaşlı veya özürlü bir kişinin olması nedeniyle dışarıda çalışma olasılığı bulunmayan kişiler, işlerini evde yaparak çalışma hayatında yer alma fırsatı yakalamaktadırlar. Ayrıca, kişinin kendisinin hasta veya özürlü olması gibi kendisinden kaynaklanan nedenlerle dışarıda çalışması mümkün değilken gelir getirici faaliyet olan işi evde yapması bu kişilerin morallerini yükseltmesinin yanı sıra biraz önce ifade ettiğimiz işin evde yapılmasının olumlu yönleri bu kişiler açısından da söz konusudur. Ev endüstrisinde çalışma, çeşitli nedenlerle eve bağımlı olan kişilerin çalışarak gelir elde etmesini ve bu kişilerin kendilerini verimli ve üretken hissetmesini sağlar. Teknoloji alanında yaşanan gelişmelerle birlikte işgücü piyasında kişilerin yer alabilmesi için her geçen gün daha yüksek vasıflı olmaları gerekmektedir. İşgücü piyasasının istediği niteliklere sahip olmayanlar ise işgücü piyasasının dışında kalırlar. Bu kişiler, ev endüstrisinde çalışarak gelir getirici faaliyette bulunmak suretiyle işgücü piyasasında yer almaya devam ederler. Ev endüstrisinde çalışmak, kişilerin işgücü piyasasından uzaklaşmasına engel olur ve kişilerin ev dışında çalışmaları için de ortam hazırlar. Ev endüstrisinde daha çok kadınların çalıştığı bilinmektedir. Kadınların çalışmasının uygun bulunmadığı, gelir getirici faaliyette bulunması gereken kişinin erkek olduğu olduğu gibi toplumsal, kültürel veya dini nedenlere bağlı olarak kadınların ev dışında çalışarak gelir etmesinin uygun görülmediği toplumlarda ve ailelerde, kadınlar ev endüstrisi kapsamında çalışma ve gelir etme imkanı bulurlar. Ev endüstrisinde kadın ve hane halkının rolü konusunda daha fazla bilgi için bu kitabın 5. ünitesine bakabilirsiniz. İşyerinde çalışıldığı zaman çalışanlar için işyerinde bulunan gözetim ve denetimin evde yapılan çalışmalarda olmamasına bağlı olarak ev endüstrisi kapsamında evde çalışmak kişilere bağımsızlık, özgürlük ve esneklik sağlamaktadır. Ev endüstrisinde yapılan işin niteliğine bağlı olmakla birlikte özellikle geleneksel ev endüstrisinde yapılan işlerde aile fertleri evde yapılan işe yardım etmektedirler. Ev endüstrisi kapsamında evde çalışanlar işe gidip gelmek için yolda zaman kaybetmemekte, işe yetişme stresi yaşamamakta, yol masrafı ortadan kalkmakta, ikametgah yerinin serbest bir şekilde belirlenmesi mümkün olmakta, işe gitmek için hazırlanma zamanı kişinin kendisine kalmakta, kişi evde istediği giysi ile daha rahat çalışma imkanı elde etmekte ve giyim masrafı da azalmaktadır (Eyrenci- Bakırcı, 2000: 15-17; Yavuz, 1995: 62; Özdemir, 1997: 128, ; Centel, 1993: 243; Erdost, 2011: 51-52; Toksöz-Özşuca, 2002; Çalışma, 1999: 39-40; Schneider De Villega, 1990: 429; Pinhas, 2007: 53-54). Ev endüstrisinde çalışanlar işe gidip gelmek için yolda zaman kaybetmezler, işe yetişme stresi yaşamazlar ve kendilerine daha fazla zaman ayırabilirler. 11

16 İşverenler Açısından Ev endüstrisinde çalışanlar evde yaptıkları gelir getirici faaliyet olarak işlerini daha önce de ifade ettiğimiz gibi kendi hesaplarına yapabilecekleri gibi işveren, alt işveren veya aracı için de yapabilirler. Dolayısıyla, ev endüstrisinde çalışanların işlerini evde yapmalarının olumlu yönlerini işveren açısından başlığı altında incelerken bütün bu kişilerin kastedildiğini burada ifade etmeliyiz. İşlerin evde yapılmasının işverenler açısından en önemli olumlu yönü, işyeri maliyetlerinin azalmasıdır. İşverenlerin bazı işleri ev endüstrisinde yaptırmaları, onları iş ve sosyal güvenlik hukuku mevzuatında getirilmiş olan çalışanların sigortalı yaptırılması, çalışma süresi sınırı, kıdem tazminatı, izin hakkı gibi bazı kanuni yükümlülüklerden kurtulmasına imkan sağlar. Özellikle kıdem tazminatı ve sosyal güvenlik açısından sigorta primleri işverenler açısından önemli mali yükler olarak görülmektedir. Bu nedenle, işlerin ev endüstrisinde yaptırılması işverenlerin maliyetlerinin düşmesini sağlar. Ayrıca, işlerin bir bölümünün işyeri dışında ev endüstrisinde yaptırılması işyerinin ısıtma, aydınlatma, demirbaş malzeme vb giderlerinin de azalmasını sağlamaktadır. İşverenlerin işlerini ev endüstrisinde yaptırması bina, teçhizat için yeni yatırımlar yapmalarına gerek kalmadan üretim kapasitelerini arttırmalarına da olanak sağlar. İşveren, ev endüstrisinde işlerini yaptırmak suretiyle yaptıracağı işin miktarını piyasadaki talep değişikliklerine bağlı olarak ayarlama, üretimin yapısını değiştirme ve piyasadaki dalgalanmalara uyum sağlama konusunda serbestliğe ve esnekliğe sahip olur. Çünkü işverenin işyerinde istihdam ettiği işçilerle bu serbestliği ve esnekliği sağlayabilmesi biraz daha zor olabilir. Ev endüstrisinde yapılan işlerde çalışan kişilerin, bu kişilerin işyerinde istihdam edilerek çalıştırılmaları halinde ödenecek olan ücretten daha düşük ücretle çalışmaları da yine işverenlerin üretim maliyetlerini düşürmelerini sağlayan önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Ev endüstrisinde çalışanlar, işyerinde çalışanlarla aynı ücreti alsalar bile evde çalışmanın, çalışanlar açısından getirdiği yukarıda ifade ettiğimiz olumlu yönlerinden dolayı daha verimli ve üretken olacaklar ve buna bağlı olarak da işverenin reel masrafı daha düşük olacaktır. Ev endüstrisinde iş yaptırmanın işverene sağladığı en büyük yarar, maliyetlerini düşürmesi ve üretimde esneklik sağlamasıdır. İşverenler, özellikle daha vasıflı işlerde çalışmaları için aradıkları nitelikteki kişileri bulma konusunda büyük bir özgürlüğe sahip olurlar. Çünkü sadece ülke sınırları ile bağlı kalmaksızın istedikleri nitelikteki kişilere ulaşıp, yaptırmak istedikleri işi teknolojik imkanları kullanarak yaptırmaları mümkün olur. Bu şekilde işverenler, işi yaptırmak istedikleri kişi konusunda daha fazla seçeneğe sahip olmalarının yanı sıra ülke içinde veya ülke dışında ücret oranları konusunda da daha avantajlı bir şekilde işi yaptırabilir ve maliyetlerini düşürebilirler. Özellikle uluslararası alanda saat farkından yararlanarak başka ülkelerde çalışma yapan kişilerden yararlanmak işverenler açısından zaman kaybını da önlemekte ve buna bağlı olarak maliyetlerinin azalmasını sağlamaktadır (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 13-15; Yavuz, 1995: 63; Blomeyer, 1993: ; Çalışma, 1999: 39; Schneider De Villega, 1990: 424; Pinhas, 2007: 54). Sonuç olarak işverenlerin, ev endüstrisinde iş yaptırmalarının en önemli nedeni, maliyetlerinde azalış sağlamasıdır. Ev endüstrisi kapsamında evde çalışanın verimlilik ve üretkenliğinin yüksek olması da işveren için sonuçta maliyetinin düşmesini sağlayan bir faktördür. İşverenin, üretim maliyetini düşürmesi diğer işyerleriyle rekabet edebilmesinde avantajlı bir durum sağlar. Ülke Ekonomisi Açısından Ev endüstrisinde yapılan üretime bağlı olarak elde edilen gelir, ülke ekonomisi açısından da önem taşımaktadır. Bu şekilde çalışmayla, çalışma hayatında yer almayan ve işgücü piyasasının dışında kalmış olan kişilerin işgücü piyasasında yer almaları mümkün olur. Ayrıca, ev endüstrisinde çalışmak yeni iş fırsatları yaratabilir. Dolayısıyla, ev endüstrisi işsizlikle mücadelede yardımcı olmaktadır. 12

17 Ev endüstrisinde yapılan çalışmaların ülke gayri safi milli hasılasına etkisinin tam olarak tespit edilmesi mümkün olmamakla birlikte katkısının olduğu bir gerçektir. Ev endüstrisinde çalışmasının işsizliği azaltmasının yanı sıra işsizliğe bağlı olarak kişilerin gelir elde edememeleri ve buna bağlı olarak oluşabilecek sosyal patlamaların da önüne geçilir (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 22-23; Engin, 2000: 271; Çalışma, 1999: 40). Ev endüstrisi kapsamında çalışma, ülkede işsizlik oranlarının azalmasını sağlamanın yanı sıra işsizliğe bağlı ortaya çıkabilecek sosyal patlamaların da önüne geçer. Olumsuz Yönleri Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak yapılan işin evde yapılmasının hem evde çalışanlar hem işverenler hem de ülke ekonomisi açısından olumlu yönleri bulunduğu kadar bazı olumsuz yönleri de bulunmaktadır. Evde Çalışanlar Açısından Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılmasının çalışanlar açısından ortaya çıkardığı en büyük olumsuzluk, özellikle geleneksel ev endüstrisindeki işlerde çalışan kişilerin düşük gelir elde etmeleridir. Teknolojik gelişmelere bağlı olarak yüksek vasıf gerektiren işleri evlerde yapanlar yüksek gelir elde imkanına sahiptirler. Bununla birlikte yapılan araştırmalar, aynı işi evde yapan kişilerin işyerinde yapan kişilerden daha düşük ücret geliri elde ettiklerini göstermektedir. Düşük gelir etmek beraberinde diğer bazı sorunları getirmektedir. Ev endüstrisinde çalışanlar, aynı işi işyerinde yapan kişilerden daha düşük ücret geliri elde etmektedirler. Gelir getirici faaliyet olarak işini evde yapan çalışanlar, çalışma sürelerini ayarlama ve ev ile iş dengesini kurma konusunda güçlüklerle karşılaşabilirler. Çünkü çalışanlar, daha çok gelir elde edebilmek için daha uzun sürelerle çalışabilirler. Çalışma saatleri ile boş zaman arasındaki sınırın belirsizleşmesi, iş için ayrılan zamanın artması ve bunun sonucunda verimlilik ve üretkenliğin düşmesi söz konusu olabilir. Ayrıca, çalışanın daha çok iş yapma çabası içinde gergin ve stresli olması ailenin diğer üyeleri üzerinde olumsuz sonuçlar yaratabilir. Bunların dışında, uzun sürelerle çalışmak kişinin sağlığı açısından da tehlikeli durumları ortaya çıkarabilir. Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işini evde yapan çalışanın, iş ve sosyal güvenlik hukuku mevzuatının koruyucu hükümlerinden yararlanamaması sonucunda kıdem tazminatı, izin hakkı, sigortalılık vb haklardan yararlanamamaları söz konusu olmaktadır. Dolayısıyla da, evde çalışanların kayıt dışı olması gündeme gelmektedir. Bu durumun çalışanlar açısından yarattığı olumsuzluklar bilinen bir gerçektir. Ev endüstrisinde çalışanların çoğu iş ve sosyal güvenlik hukuku hükümlerinden yararlanamamaktadır. Gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılması, çalışanın sosyal açıdan başka kişilerle tanışmasına, yeni sosyal ilişkiler kurmasına ve buna bağlı olarak yeni iş fırsatlarıyla karşılaşması gibi olanaklardan yararlanmasına engel olup, sosyal izolasyon getirir. Sosyal izolasyon da kişiler üzerinde psikolojik yönden olumsuzlar yaratmaktadır. Ev endüstrisinde evde çalışanların sağlık ve güvenlik konusu da önemli bir durumdur. Çünkü denetimin yapılamamasından dolayı çalışanın kendisi dışında aile üyelerinin de aynı ortamda olmasına 13

18 bağlı olarak hepsi aynı risklerle karşı karşıya bulunurlar. Ev endüstrisinde çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıkları ile bunların nedenlerine ilişkin sağlıklı veriler bulunmamaktadır. Evde yapılan çalışmada dışarıdan herhangi bir denetim ve gözetim olmadığı için çalışanın kendi kendine işini yapmak üzere disiplin etmesi ve çaba harcaması gereklidir. Ev endüstrisinde çalışanların yaptıkları işlerde süreklilik olmamasına bağlı olarak iş güvencelerinin olduğunu söyleyebilmek mümkün değildir. Çünkü iş bulamadıklarında veya iş gelmediğinde gelir elde edemeyeceklerdir. Ev endüstrisinde çalışanların yaptıkları işte süreklilik olmaması nedeniyle iş güvenceleri yoktur. Ev endüstrisinde çalışanların daha çok kadınlar olduğunu ifade etmiştik. Kadınların ev endüstrisi kapsamında evde çalışmaları iş yüklerini arttırmaktadır. Çünkü ev işleri ile çocukların bakılması özellikle gelişmekte olan ülkelerde kadınların görevi olarak görülmektedir. Kadınlar, evde hem bu işleri yapıp hem de gelir getirici işler yapmaları yüklerini arttıracaktır. Ayrıca, kadınların evde yaptıkları bu işler görünmezdir. Bazen kadınların kendisi bile ev endüstrisi kapsamında çalışıp gelir elde etmelerine rağmen kendilerini çalışmayan kişiler olarak tanımladıkları görülmektedir. Ev endüstrisinde çalışmak kadınlara, özürlülere, yaşlılara işgücü piyasasında yer almalarında bir fırsat yaratmakla birlikte onları işyerinden uzaklaştırmak suretiyle ayrımcılığı da güçlendirebilmektedir. Gelir getirici faaliyet olarak işlerini ev dışında, işyerinde yapanların alacakları eğitimlerle kendilerini geliştirmeleri, yeni nitelikler kazanmaları mümkündür. Ancak, işini evde yapanların kendilerini geliştirmeleri, niteliklerini arttırmaları tamamen kendi insiyatiflerinde bulunmaktadır. Bu durum da onların ev dışında iş bulabilme şanslarını azaltmaktadır. Gelir getirici faaliyet olarak işlerini işyerinde yapanların elde edebilecekleri kariyer ilerlemesi ve yeni fırsatlardan yararlanma ev endüstrisinde çalışanlar için söz konusu değildir. Ev endüstrisinde işlerin evde yapılmasıyla birlikte evin telefon, aydınlatma, ısıtma gibi aylık sabit giderlerinde artış ortaya çıkmaktadır. Ev endüstrisinde çalışanlar, işlerini evde yaptıkları için evin ısıtma, aydınlatma, telefon gibi aylık sabit giderlerinde artış olur. Gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılmasıyla ücretsiz aile işçiliği özellikle çocukların da bu işlerde çalışması karşımıza çıkan bir durumdur. Bu durum, çocukların fiziksel ve psikolojik gelişimleri üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Ev endüstrisinde çalışanların, çalışma hayatında haklarını koruyabilmeleri ve geliştirebilmeleri açısından önem taşıyan örgütlenmelerde yer alamamaları ve örgütlenememeleri, haklarını elde etmek ve geliştirmek açısından olumsuzlar yaratmakta, pazarlık güçlerini kaybetmektedirler (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 17-22; Yavuz, 1995: 62-63; Tokol, 2003; Özdemir, 1997: ; Erdost, 2011: 52-54; Toksöz- Özşuca, 2002; Schneider De Villega, 1990: 428, ; Erdut, 2011: 74-76). İşverenler Açısından Ev endüstrisinde çalışanlar örgütlenememektedirler. Ev endüstrisinde işin evde yapılmasının işveren açısından ortaya çıkardığı en büyük olumsuzluk, işin işverenin gözetim ve denetimi dışında yapılmasıdır. İşyeri organizasyonun oluşturulması, örgüt kültürünün oluşturulması gibi örgütsel yapıda ortaya çıkabilecek diğer sorunlar da bulunmaktadır (Yavuz, 1995: 63). 14

19 Ülke Ekonomisi Açısından Ev endüstrisinin ülke ekonomisi açısından ortaya çıkardığı en önemli olumsuzluk, kayıt dışılıktır. Hem vergi gelirleri açısından hem sosyal sigorta açısından ev endüstrisinde kayıt dışı çalışma yaygın olarak görülmektedir. Kayıt dışı çalışmanın yaygın olması devletin vergi gelirlerinde azalmaya neden olup, kamu harcamalarının karşılanabilmesi için doğrudan ve dolaylı vergilerin artması gibi sonuçlar yaratır Ayrıca, sosyal sigorta gelirlerinde de kayba neden olan bir durumdur. Oysa ev endüstrisinde çalışanların da sosyal güvenliğin kapsamı içinde yer almalarıyla birlikte sosyal güvenlik kurumunun gelirinde artış olacak ve buna bağlı olarak alınan prim oranlarının düşmesi ve yapılan yardımların kapsamının ve miktarının artması söz konusu olacaktır. Bunların dışında kayıt dışılık, kayıtlı çalışan işyerleri ve işletmeler açısından da haksız rekabet yaratmaktadır (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 23). Ev endüstrisinin ülke ekonomisi açısından ortaya çıkardığı en önemli olumsuzluk, kayıt dışılıktır. Ev endüstrisi kapsamında yapılan çalışmaların denetlememesi nedeniyle iş kazası ve meslek hastalığı konusunda güvenilir verilere ulaşılamamakta ve iş kazalarına ve meslek hastalıklarına karşı uygun ve gerekli önlemlerin alınması konusunda yapılan çalışmalar yetersiz kalmaktadır. Ev endüstrisi kapsamında çalışma yapılmasını ülke ekonomisi açısından değerlendiriniz. EV ENDÜSTRİSİNİN ÖZELLİKLERİ Ev endüstrisini ifade etmek için zaman zaman evde çalışma, ev eksenli çalışma, ev merkezli çalışma gibi farklı kavramlar kullanılıp buna bağlı olarak farklı tanımlar yapılmaktadır. Bunun altında yatan neden, ev endüstrisi kapsamında yapılan işlerin çeşitliliği ve bu işlerin çeşitli şekillerde yapılmasıdır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi ev endüstrisinde çalışan kişi, kendi hesabına iş yapabilir. Mesela, dantel örenlerin ürünlerini pazarda satmalarında olduğu gibi. Ayrıca ev endüstrisinde çalışanlar, çalışmalarını işveren, alt işveren veya aracı için yapabilirler veya kendilerine verilen siparişle de çalışabilirler. Bu kapsamda işlerin yapılmasında bazen gerekli malzeme işveren, alt işveren veya aracı ya da siparişi veren müşteri tarafından sağlanırken bazen de işi yapan çalışanlar tarafından sağlanmaktadır (Centel, 1993: 243; Tuncay, 1995: 72). Mesela, evde makarnanın kesilip satılmasında malzeme siparişi veren müşteriler tarafından sağlanabileceği gibi ev endüstrisinde çalışanlar tarafından da sağlanabilir. Ev endüstrisi kapsamında yapılan çalışmalardan yola çıkıldığında ev endüstrisinin özelliklerini belirlemek mümkündür. Ev endüstrisinin özellikleri emek yoğun üretime dayanması, kayıt dışı olması, parça başına ücret veya götürü ücrete dayanması ile yapılan işlerin çeşitliliğidir. Emek Yoğun Üretime Dayanması Ev endüstrisinde yapılan işler, daha ziyade yüksek teknoloji gerektirmeyen, basit, elle yapılan işler olmasına bağlı olarak ev endüstrisinin ağırlıklı olarak emek yoğun üretime dayandığı söylenebilir. Dikiş, nakış gibi işlerde olduğu gibi. Ev endüstrisinde kadınların daha çok çalışıyor olmasının da bu durumda etkisi vardır (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 11; Ev-Eksenli, 2003: 14; Yavuz, 1995: 59-60; Erdut, 2011: 73; Süzek, 2001: 29; Hattatoğlu). Ayrıca, gelir getirici faaliyet olarak işini işyerinde yapmak için gerekli niteliklere sahip olmayan kişiler de emek yoğun işlerde çalışmaktadırlar. 15

20 Ev endüstrisinde yapılan işler, daha ziyade yüksek teknoloji gerektirmeyen, basit, elle yapılan işler olmasına bağlı olarak ev endüstrisi ağırlıklı olarak emek yoğun üretime dayanmaktadır. Ev endüstrisinde çalışanların büyük çoğunluğu yüksek vasıflı olmamakla birlikte teknolojinin gelişmesi ve bilgi topluma geçişle birlikte daha yüksek vasıf gerektiren işler de evde yapılmaya başlamıştır. Ancak, ev endüstrisinde çalışan bu kişilerin sayısı daha düşüktür. Kayıt Dışı Olması Ev endüstrisi kapsamında çalışanların genellikle kayıt dışı çalıştıkları görülmektedir (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 23; Erdut, 2011: 57). Bu kişilerin kayıt dışı çalışmaları kanuni düzenlemelerden yararlanamamaları anlamına gelmektedir. Kanuni düzenlemelerden yararlanamamalarının sonucu, çalışanların uygun olmayan koşullarda çalışması olarak karşımıza çıkar. Ayrıca, kişilerin çalışmalarını evde yapmalarına bağlı olarak yaşam ve iş alanı birbirine karışmakta, çalışanlar ve aileleri için güvenli olmayan çalışma koşulları söz konusu olmaktadır. Kişiler, hayatları boyunca bazen gelirlerinde azalmaya bazen giderlerinde artışa bazen de her ikisine de yol açan çeşitli risklerle karşılaşırlar. Kişilerin, hayat içinde bazı risklerle karşılaşması kesin iken (yaşlılık ve ölüm gibi) bazılarıyla hayat boyu karşılaşmayabilirler (hastalık, iş kazası veya meslek hastalığı, maluliyet, işsizlik gibi). Ayrıca bazı sosyal riskler, kişilerin iradelerine göre ortaya çıkar iken (evlenme, çocuk sahibi olma gibi) bazıları kişilerin iradeleri dışında meydana gelmektedir (iş kazası, ölüm gibi). Kişilerin karşılaşabilecekleri risklere karşı güvence sağlanması için sosyal güvenlik sistemleri ortaya çıkmıştır. Ancak, ev endüstrisi kapsamında kayıt dışı çalışmanın bir yönünü de sigortasız çalışma oluşturmaktadır. Ev endüstrisinde çalışanların sigortasız çalışmalarına bağlı olarak herhangi bir riskle karşılaştıkları zaman ortaya çıkan zararın sosyal güvenlik sistemi tarafından karşılanması söz konusu olmayacak, ortaya çıkan zarara bağlı gelir azalışı ve gider artışını kendileri üstleneceklerdir. Ev endüstrisinde kayıt dışı çalışmanın bir yönünü sigortasız çalışmak oluşturur. Çalışanların sigortasız çalışması, herhangi bir riskle karşılaştıklarında sigorta yardımlarından yararlanamamaları sonucunu doğurur. Ev endüstrisinde çalışanların kanuni düzenlemelerin dışında olmalarına bağlı olarak karşımıza çıkan bir diğer durum da, örgütlenme oranlarının yüksek olmamasıdır (Centel, 1993: 243). Örgütlenmeleri durumunda haklarını korumaları ve geliştirmeleri mümkün olacak iken bu haktan yararlanamamaktadırlar. Ev endüstrisinde çalışanların büyük bir kısmı kayıt dışı çalışmalarına karşılık yüksek vasıf gerektiren işleri evde yapanlar, kanuni haklarının farkında oldukları için onlar kendi haklarını koruyabilir ve sosyal güvenlik sistemi içinde yer alabilirler. Ev endüstrisinde çalışanların çalışma ilişkileri hakkında daha fazla bilgi için bu kitabın 8. ünitesine bakabilirsiniz. Parça Başına Ücret veya Götürü Ücrete Dayanması Çalışma hayatında yer alanların çalışmalarının karşılığında ücret ödemesi yapılmasında çeşitli ücret türleri uygulanmaktadır. Bu ücret türleri arasında parça başına ücret, yapılan işe bağlı olarak hesaplanan ücrettir. Bu ücret türünde parça sayısı, uzunluk, ağırlık ve büyüklük gibi birimler esas alınarak işçinin alacağı ücret belirlenir. Götürü ücret ise yapılan işin sonucuna göre hesaplanan bir ücret türüdür. Uygulamada götürü ücret, birimin belirlenmesinin zor olduğu veya birbirine benzemeyen ve genellikle devamlılık göstermeyip bir süre sonra biten işlerde işin sonucuna göre ücret kararlaştırıldığı zaman söz konusu olmaktadır (Çelik, 2010, s ). 16