KUŞ GRİBİ. Prof. Dr. Mehmet AKAN. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı

Transkript

1 69 KUŞ GRİBİ Prof. Dr. Mehmet AKAN Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı Avian Influenza (AI), uluslar arası bir problemdir ve çözümü için uluslar arası bir çaba gerektirir. Hastalığın uluslar arası salgınlar ofisinin (OIE) önemli hastalıkların listesinde yer alması, ulusal ve uluslar arası önemini belirlemek için iyi bir göstergedir. Hastalığın kanatlı üretimi üzerine etkilerinin yanı sıra insan sağlığı ve toplum üzerine de olumsuz etkileri bulunmaktadır. Tavuk Vebası (Kuş Gribi, Avian Influenza), kanatlı sürüleri etkileyen en eski hastalıklardan biridir. Hastalık ilk kez İtalya da 1878 yılında tavuklarda tanımlanmış ve hindilerde ise ilk izolasyon 1963 yılında Kuzey Amerika da gerçekleştirilmiştir. Hastalık etkeninin Influenza A olarak tanımlanması 1955 yılında gerçekleştirilmiş ve bu yıldan sonra özellikle Amerika, Avrupa, Güney Afrika ve Asya da hem evcil hem de yaban hayatındaki kanatlılarda hastalık vakaları bildirilmiştir. Kanatlı influenza viruslarının ekolojisi ile bilgiler 1970 li yıllardan sonra iyi anlaşılmış ve daha sonra oluşturulan bir çalışma grubu, şiddetli hastalıklardan izole edilen etkenleri tanımlama yoluna gitmiştir li yıllardan sonra düzenli toplantılarla AI infeksiyonları tartışmaya açılmıştır. İnsan nüfusunun hızla artması sonrasında besinsel ihtiyaçlarda artmıştır. Hayvansal protein ihtiyacının karşılanmasında kanatlı hayvanların kullanımının diğerlerine göre oransal olarak artması ve yetiştiricilikte sağlanan ilerlemeler sonrasında, tüm dünyada kanatlı hayvan üretimi hızla artmıştır. Bu artışa paralel olarak kanatlı sağlığını etkileyen hastalıklarda da bir artış gözlemiştir. Bu hastalıklar arasında kanatlılarda ölümcül seyreden hastalıklara karşı aşılamanın da içinde bulunduğu kontrol programları geliştirilirken, tavuk vebasına karşı kontrol programları ancak 1980 li yıllardan sonra gündeme alınmıştır. Ardından 2000 li yıllarda Asya da başlayan ve hızla büyük bir coğrafyaya yayılarak kontrol edilmesi güçleşen H5N1 nedenli tavuk vebasının insanlarda da görülmesi, konuyla ilgili endişelerin ve araştırmaların artmasına neden olmuştur. Tavuk vebasının kanatlı sürülerde kontrolünü zorlaştıran bazı nedenler vardır. Bunlar arasında, virusun göçmen kuşlarda bulunması nedeniyle sık ve sürekli yer değiştirmesi, virusların antijenik olarak farklı alttiplerinin olması ve hastalığın evcil kanatlılarda hafiften ciddi infeksiyonlara kadar değişen farklı klinik formlarda ortaya çıkması sayılabilir. Virusun genetik materyalinin özelliği nedeniyle değişimlere açık olması, hastalığın kontrolünde diğer kanatlı viruslarının neden olduğu hastalıklarda etkin bir koruma sağlayan canlı aşıların kullanımını engellemektedir. Bu duruma, suşlar arasında (H antijen tipi farklı suşlarda) çapraz korumanın düşük düzeyde olması ve kanatlılar için hazırlanan aşıların (inaktif ve biyoteknolojik aşılar) maliyetinin ve pratikte

2 70 kullanımının bazı yetiştiricilik tiplerinde uygun olmaması ilave sınırlayıcı bir etki yapmaktadır. Hastalığın etkeni bir virustur. Etken Orthomyxoviridae familyasında yer alır ve Influenza A virusu olarak tanımlanır. Virus, orta büyüklükte ( nm), pleomorfik ve genetik materyal olarak 8 segmentten oluşan RNA içerir. Influenza virusları nükleokapsid ve matriks antijenlerine göre A, B, C olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Bunlardan sadece A grubu, kanatlılarda hastalıktan sorumlu etkenleri içerir. AI viruslarının tiplendirilmesinde hemaglütinin (H) ve nöraminidaz (N) antijenleri temel alınmaktadır. Şu ana kadar izole edilen suşlarda birbirinden farklı 16 hemaglütinin antijeni (HA; 1-16) ve 9 nöraminidaz antijeni (NA; 1-9) belirlenmiştir. Hastalık vakalarından ve/veya çevresel kaynaklardan izole edilen viruslar bu iki antijenik yapı ile tanımlanırlar (Örneğin, H5N1, H7N7, H7N1, H1N1 gibi). Genel olarak isimlendirmede ise, Influenza virusun tipi (A, B, C), konakçı, coğrafik orijin, varsa suş numarası, izolasyon yılı ve parantez içinde yazımla H ve N antijen yapısı. Örneğin A/turkey/Wisconsin/1/68/ (H8N4). AI viruslarının altipleri, kanatlı hayvanlara farklı klinik tablolara neden olmaktadır. Bu nedenle izole edilen suşlar, patojenitelerine göre iki grupta incelenmektedir. Bunlar, kanatlılarda hafif solunum sistemi belirtileri ve verimde düşmelere neden olan düşük patojeniteli viruslar (low pathogenic AI virusları; LPAI) ve kanatlılarda yüksek ölümlerle karakterize ciddi tablolara neden olan yüksek patojeniteli viruslar (highly pathogenic AI virusları; HPAI) olarak isimlendirilirler. Yüksek patojeniteli viruslarda H antijen yapısı oldukça önemlidir ve tüm HPAI viruslar H5 ve H7 özelliğindedir. Ancak diğer önemli bir konu ise, H5 ve H7 alt tiplerinin tümü yüksek patojeniteli değildir. H5 ve H7 suşlarında düşük patojeniteli olan viruslardan yüksek patojeniteli viruslara dönüşüm söz konusudur ve bu durum değişik kanatlı hayvanlarda salgınlara neden olan H5 ve H7 suşlarında belirlenmiştir. Bu değişime, viruslarda görülen nokta mutasyonlar (antijenik drift) ve daha büyük düzeyde ortaya çıkan genetik değişimler (antijenik shift) neden olmaktadır. İtalya da yılları arasında kanatlı hayvanlarda salgına neden olan H7N1, önce düşük patojeniteli olarak ortaya çıkmış ve 2 yıl sonunda yüksek patojenite kazanarak ciddi bir salgın oluşturmuştur. Benzer durum yıllarında Pennsylvania salgınında önce düşük patojeniteli o- lan H5N2 daha sonra yüksek patojenite kazanmıştır. Hastalık etkeninin konakçı spektrumu oldukça geniştir. Kanatlı, insan, at, domuz, fok, balina, vizon ve kedigiller olmak üzere birçok türden izole edilmiştir. Kanatlılar arasında ise, hindi, tavuk, ördek, kaz, bıldırcın, deve kuşu, sülün, beç tavuğu, martı, keklik, deniz kuşları, bataklık kuşları, muhabbet kuşu, tavus kuşu, güvercin, serçe ve papağandan etken izolasyonu bildirilmiştir. Buna karşın bazı virus suşları, belirli kanatlı türlerinde hastalık oluşturur. H5N8 hindilerde önemli klinik belirtilere neden olurken ördeklerde herhangi bir belirti gözlenmemiştir. Kanada-Ontario da görülen 66 hindi salgınından hiçbiri tavukları etkilememiştir. İngiltere de yılları arasında hindi-

3 71 lerden izole edilen 55 Influenza virusundan sadece 3 ü tavuklarda hastalık vakalarından bildirilmiştir. Ayrıca hindilerde H1N1 nedenli infeksiyonlarda, domuzların bulaşmada önemli bir rol oynadığı da belirlenmiştir. Hastalık etkenlerinin antijenik özellikleri incelendiğinde, bugüne kadar görülen ciddi seyirli salgınlarda H5 ve H7 nin alt tiplerinin etkili olduğu görülmüştür. Örnek olarak Pennsylvania-Virginia-New Jersey ( ) salgınında H5N2, İtalya ( ) salgınında H7N1 ve Hollanda-Belçika (2003) salgınında H7N7, Uzak-Doğu Asya ülkelerinde H5N1 ve H5N2 etkili olmuştur. Genel olarak AI virus suşlarının patojenitesi geniş bir dağılım gösterir ve AI virusları arasında antijenik değişim sıklığı yüksektir. Tavuklarda farklı ülkelerde görülen salgınlardan 2000 yılına kadar olan dönemde HPAI viruslarının izolasyonu çok yoğun değildir ve genellikle LPAI virusları izole e- dilmektedir yılından sonra geniş bir coğrafyaya yayılan (Asya, Afrika ve Avrupa) H5N1 ise yüksek patojenitelidir. Virusun yayılmasında, göçmen su kuşlarının önemi ortaya konmuştur. Bu kuşlar virus rezervuarı olarak tanımlanmaktadır ve yetiştiriciliği yapılan kanatlılar için ana bulaşma kaynağı olarak gösterilmektedir. Bulaşma kaynağı olarak bilinen kuşlar arasında, süzgeç kanatlı kuşlar (Anseriformes takımı; kazlar, ördekler, kuğular) ve yağmur kuşları (Charadriiformes takımı; çulluk, martı, kırlangıç) diğer göçmen/yaban hayatındaki kuşlara göre daha önemlidir. İlave olarak ötücü kuşlar (Passeriformes; ispinoz, kanarya vs), kafes kuşları ve serbest yaşayan kuşlarda da düşük oranda virus izolasyonu gerçekleştirilmiştir. Yukarıda belirtilen kuşlar, ülkemizde bulunmaktadır. Bu kuşlardan Anseriformes takımında olanlar, hastalık etkeninin yayılmasında diğer gruplara göre daha büyük öneme sahiptirler. Virusun, evcil kanatlılara bulaşmasında değişik faktörler rol almaktadır. Hastalık etkeni taşıyan su kuşları ile direkt temas (açık besi yapılan kanatlılar), infekte kanatlılar, kontamine altlık, kümesler arası virusla bulaşık ekipmanların hareketi, bulaşık materyalle ve infekte kanatlılarla temas halindeki insanlar (özellikle gübre ile), hastalığın sürülere bulaştırılmasında önemli rol oynarlar. İnsan faktörü, AI da önemli bir bulaşma kaynağını oluşturmaktadır. Canlı kanatlı pazarları da hastalığın yayılmasında etkilidir. Genellikle AI li kanatlılar iki hafta süreyle virusu çevreye yayarlar ve 4 hafta sonra virus çoğunlukla infekte kanatlılarda saptanamaz. Türkiye de Kuş Gribi Ülkemizde önce Ekim ayında (2005) Manyas-Kızıksa da çıkan ve söndürülen Tavuk Vebası Aralık (2005) ayının sonunda yeniden çıkmış ve çok sayıda mihrak belirlenmiştir. Mihrak sayısı, şüphelilerle birlikte 190 civarındadır ve Mart ayı sonunda bu mihraklardan 89 adeti söndürülmüştür. Hastalık vakaları hem evcil kanatlılarda (tavuk, hindi gibi) hem de yaban hayatındaki kanatlılarda (güvercin, ördek-kaz gibi) ortaya çıkmıştır. Mihrak sayısının fazla olması nedeniyle, özellikle itlaf işlemleri başta olmak üzere yoğun çalışmalar yapılmakta ve hastalık izlenmektedir. Hastalın teşhisi

4 72 için şüpheli evcil ve yaban hayatındaki kanatlılar, Tarım ve Köyişleri Bakanlığına bağlı Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitülerine (8 adet) gönderilmektedir. Hastalık vakalarının çıkmasını takiben ülkemizde hem kanatlı ürünlerinin tüketimi ciddi oranda azalmış hem de üretim faaliyetlerinde bekleme, tedirginlik ve küçülme gözlenmiştir. KAYNAKLAR 1. Alexander DJ. Avian influenza. Recent developments. Vet Bull 1982;52: Alexander DJ. Highly pathogenic avian influenza (fowl plague). In: OIE Manual of standards for diagnostic tests and vaccines. List A and B diseases of mammals, birds and bees. 3 rd ed. Paris, 1996: Alexander DJ. The history of avian influenza in poultry. World Poultry, 2000: Anonim. A revision of the system of nomenclature for influenza viruses: A WHO Memorandum. WHO Expert Committee, Bull WHO 1980: Anonim. Erişim Beard CW, Brugh M, Johnson DC. Laboratory studies with the Pennsylvania avian influenza viruses (H5N2). Proc US Anim Health Assoc. 1984;88: Capua I, Marangon S. The use of vaccination as an option for the control of Avian Influenza. OIE 71. General Session, May, Paris, Capua I, Mutinelli F, Marangon S, Alexander DJ. H7N1 avian influenza in Italy ( ) in intensively reared chickens and turkeys. Avian Pathol. 2000;29: Capua I, Mutinelli F, Poza MD, Donatelli I, Puzelli S, Cancellotti FM. The avian influenza (H7N1) epidemic in Italy: Veterinary and human health implications. Acta Tropica. 2002;83: Capua I, Terregino C, Cattoli G, Mutinelli F, Rodriguez JF. Development of a DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals) strategy usung a vaccine containing a heterologous neuraminidase for the control of avian influenza. Avian Pathol. 2002;32: Chan PKS. Outbreaks avian influenza A (H5N1) virus infection in Hong Kong in Clin Inf Dis. 2002;34:S Easterday BC, Hinshaw VS, Halvorson DA. Influenza. In: Calnek BW, Barnes HJ, Beard CV, McDougald LR, Saif YM (eds). Diseases of Poultry, 10 th ed. Ames: Iowa State University Pres, 1997: Fatunmbi OO, Newman JA, Sivanandan V, Halvorsan DA. Enhancement of antibody response of turkeys to trivalent avian influenza vaccine by positively charged liposomal avridine adjuvant. Vaccine. 1992; 10: Fichtner GJ. The Pennsylvania/Virginia experience in eradication of avian influenza (H5N2). In B. C. Easterday (ed). Proceedings of the second international symposium on avian influenza. Richmond: US Anim Health Assoc, 1987: Halvorson DA. The control of H5 or H7 mildly pathogenic avian influenza: a role for inactivated vaccine. Avian Pathol. 2002;31: Hinshaw VS, Alexander DJ, Aymand M, Bachmann PA, Easterday BC, Hannoun C, Kida H, Lipkind M, MacKenzie JS, Nerome K, Schild GC, Scholtissek C, Senne DA, Shortridge KF, Skehel JJ, Webster RG. Antigenic comparisons of swine-influenza-like H1N1 isolates from pigs, birds and humans: an international collaborative study. Bull WHO 1984;62: Hooper P, Selleck P. Pathology of low and high virulent influenza virus infections. In D. E. Swayne and R. D. Slemons (eds.). Proceedings of the fourth international symposium on Avian Influenza. Richmond: US Anim Health Assoc, 1998: Lasley FA. Economics of avian influenza: control vs. noncontrol. In: Proceedings of the second international symposium on Avian Influenza. Richmond: US Anim Health Assoc, 1986:390-9.

5 Stallknecht DE. Ecology and epidemiology of avian influenza viruses in wild bird populations: Waterfowl, shorebirds, pelicans, cormorants, etc. In: Swayne DE, Slemons RD (eds). Proceedings of the fourth international symposium on avian influenza. Richmond: US Anim Health Assoc, 1998: Stone H, Mitchell B, Brugh M. In ovo vaccination of chicken embryos with experimental Newcastle disease and avian influenza oil-emulsion vaccines. Avian Dis 1997; 41: Suarez DL, Perdue ML, Cox N, Rowe T, Bender C, Huang J, Swayne DE. Comparison of highly virulent H5N1 influenza A viruses isolated from humans and chickens from Hong Kong. J Virol 1988;72: Suarez DL, Schultz CS. Immunology of avian influenza virus: A review. Dev Comp Immunol 2000; 24: Swayne DE, Beck JR, Mickle TR. Efficacy of recombinant fowl poxvirus vaccine in protecting chickens against a highly pathogenic Mexican-origin H5N2 avian influenza virus. Avian Dis. 1997;41: Swayne DE. Understanding the ecology and epidemiology of avian influenza viruses: implications for zoonotic potential. In: Brown CC, Bolin CA (eds). Emerging diseases of animals. Washington DC: ASM Pres, 1998: Swayne DE, Halvorson DA. Influenza. In: Saif YM (ed). Diseases of Poultry, 11 th ed. Ames: Iowa State University Pres, 2003: Tollis M, Di Trani L. Recent developments in avian influenza research: Epidemiology and immunoprophylaxis. Vet J. 2002;164: