GÖKOVA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞI (Carcharhinus plumbeus) NIN İZLEMESİ (12 Mayıs 28 Eylül 2012 Raporu)

Transkript

1 GÖKOVA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞI (Carcharhinus plumbeus) NIN İZLEMESİ (12 Mayıs 28 Eylül 2012 Raporu) MUĞLA-2012

2 GÖKOVA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞI (Carcharhinus plumbeus) NIN İZLEMESİ (12 Mayıs 28 Eylül 2012 Raporu)* Doç.Dr. Halit FİLİZ Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi S.Ü. Temel Bilimleri Bölümü Balıkçılık Temel Bilimleri Anabilim Dalı Tel: Faks: e-posta: halit.filiz@mu.edu.tr *Bu rapor Küresel Çevre Fonu (GEF) mali desteğiyle T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü tarafından Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Türkiye Temsilciliği (UNDP Türkiye), T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü ortaklığında yürütülen büyük ölçekli "Türkiye'nin Deniz ve Kıyı Koruma Alanları Sisteminin Güçlendirilmesi" Projesi kapsamında hazırlanmıştır.

3 PROJE EKĠBĠ Doç.Dr. Halit FĠLĠZ (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi) Yrd.Doç.Dr. Gökçen BĠLGE (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi) ArĢ.Grv.Dr. Anıl GÜLġAHĠN (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi) Doktorant Hasan CERĠM (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi) Y.L. Öğr. Nail SEVĠNGEL (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi) Lisans Öğr. Ġlke IġIKAY (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi) Doç.Dr. Harun GÜÇLÜSOY (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) Gülden ATKIN GENÇOĞLU (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) Emrah MANAP (Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü) Güner ERGÜN (Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü) Bekir ERDOĞAN (Muğla Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü) Ahmet ERYĠĞĠT (Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü)

4 ÖZET Gökova Körfezi Boncuk Koyu, Kum Köpekbalığı olarak bilinen Carcharhinus plumbeus türü için önemli bir lokalite olup, daha önceki rapor ve çalışmalarda köpekbalıklarının yılın belirli dönemlerinde (ağırlıklı olarak Mayıs-Haziran arasında) üreme ve çiftleşme amacıyla bu koyu kullandığı rapor edilmiştir. Önceki çalışmalara bakıldığında, Boncuk Koyu nun 2006 yılından beri Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı (OCKKB) tarafından düzenli olarak izleme çalışmalarının yapıldığı görülmektedir. En son 2010 yılında yapılan izleme çalışmasını takiben 2011 yılında herhangi bir izleme çalışması yapılmamıştır yılındaki durumun saptanması amacıyla, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen Türkiye nin Deniz ve Kıyı Alanlarının Güçlendirilmesi projesi kapsamında Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu nda Kum Köpekbalıklarının İzlenmesi çalışması Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi bilimsel ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir. İzleme çalışması kapsamında, Boncuk Koyu nda (Gökova Körfezi) kum köpekbalığı bireylerinin serbest dalış ile sualtı gözlemleri gerçekleştirilmiştir. İzleme çalışması 21 haftalık (12 Mayıs-28 Eylül 2012 arası), haftada bir günden 21 gün (Mayıs: 3 gün; Haziran: 5 gün; Temmuz: 4 gün; Ağustos: 5 gün ve Eylül: 4 gün) olarak planlanan bir arazi çalışmasından ve 105 adet serbest dalıştan elde edilen veriyi içermektedir. Sualtı gözlemleri, Boncuk Koyu nun kuzey kısmına 2006 yılında Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı (OCKKB) tarafından yerleştirilen üç (ilk yerleştirildiğinde beş şamandıra varken, çeşitli nedenlerden dolayı üç şamandıra kalmış) şamandıra ile sınırlanan alan içerisinde gerçekleştirilmiştir. Çalışma süresince yüzey suyu sıcaklıkları Mayıs ta ºC (20.2 ± 0.4ºC), Haziran da ºC (23.3 ± 1.1ºC), Temmuz da ºC (23.5 ± 0.2ºC), Ağustos ta ºC (26.6 ± 0.3ºC) ve Eylül de ºC (24.8 ± 0.5ºC) arasında değişim göstermiştir. Gözlemlerin 78 inde kum köpekbalıklarına rastlanmamış, 27 dalışta ise köpekbalığı gözlemi olmuştur. 105 serbest dalışta ise tek veya küçük gruplar halinde olmak üzere 49 kez kum köpekbalığı ile karşılaşılmış ve tüm çalışma dönemi boyunca toplam 93 birey gözlenmiştir.

5 I İÇİNDEKİLER ÖZET ŞEKİLLER ve TABLOLAR DİZİNİ Sayfa - II 1. TÜR HAKKINDA TÜRKİYE DE YAPILMIŞ CALIŞMALAR BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞININ İZLENMESİ ÇALIŞMASI HAKKINDA GENEL BİLGİLER Çalışmanın Amaçları Metodoloji SONUÇLAR ve TARTIŞMA GÖZLENEN OLUMSUZLUKLAR ÖNERİLER KAYNAKÇA 26 EKLER.. 27

6 II ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. Koruma alanında sağlam kalan 3 şamandıra Gözlem dalışı hazırlığı a. Gözlem verilerinin kayıt edilmesi b. Fotoğraflama Su parametrelerinin ölçümü ve kayıt edilmesi İzleme çalışmasında kullanılan parsel sistemi Arazi tarihlerine göre kum köpekbalığı gözlem sayılarının değişimi Gözlem saatlerine göre kum köpekbalığı gözlem sayılarının değişimi Kum köpekbalıklarının alan kullanımı Tesadüfen yakalanmış ve yaklaşık 100 cm boya sahip olduğu bildirilen kum köpekbalığı bireyi Alana bırakılan ağa ait bir parça K1 bölgesine bırakılmış uzatma ağı K3 te olta atan amatör balıkçı a. K3 te bulunan el oltası b. K3 te bulunan el oltası ve ucundaki yem c. K3 te bulunan el oltası çıkarıldı Koyda amatör avcılık Koruma alanına giren gezi teknesi K5 bölgesinde katı atık (lastik) Koruma alanında sıklıkla gözlenen katı atıklar (poşetller) Pis su (sintine) boşaltılması Pis su (sintine) boşaltılması Pis su (sintine) boşaltılması Pis su (sintine) boşaltılması K5 bölgesinde yüzen bir kişi 23 Sayfa TABLOLAR DİZİNİ Tablo 2.1. İzleme Çalışması Programı... 3 Sayfa

7 1. TÜR HAKKINDA TÜRKİYE DE YAPILMIŞ CALIŞMALAR Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi nde yer alan Boncuk Koyu nun köpekbalıkları ile ilgili önemi 1990 lı yılların başından itibaren bilinmesine karşın (Öztürk, 2006), hem alanı önemli kılan kum köpekbalıkları hem de Boncuk Koyu ile ilgili yapılmış az sayıda çalışma olduğu şaşırtıcı bir bulgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapılan literatür taraması bölgede gerçekleştirilen ilk çalışmaların İtalyan araştırmacılar tarafından yılları arasında gerçekleştirildiğini göstermektedir. Clo & Sabata (2004) çalışmalarında köpekbalıklarının üremek için koya yaz başında (Mayıs ve Haziran) geldiğini bildirmiş ve çalışma boyunca 100 ün üzerinde bireyi sualtı fotoğrafları yardımı ile tanımlamışlar ve bir kum köpekbalığının yavrulamasını ilk kez filme almışlardır. Öztürk (2006), koyun bu tür için kritik habitatlardan biri olduğunu, en az 2 deniz millik bir alanın bu değerli tür için koruma altına alınması ve alanda insan kaynaklı etkilerin (balıkçılık, dalış vs.) kontrol altına alınması gerektiğini belirtmiştir. Çalışmasında koyun denizel faunasında tespit ettiği diğer türler de yer almaktadır. Bölgedeki çalışmalar 2006 yılından itibaren T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı (OCKKB) tarafından koordine edilen projeler ile devam etmiştir. ÖÇK tarafından 2006 yılında yaptırılan bir çalışmada, Oceanos ekibi 75 gün süren (Haziran- Temmuz 2005, Nisan-Mayıs 2006 ve Haziran-Temmuz 2006) 309 scuba ve 128 serbest dalış verisine dayanan bir rapor hazırlamış ve raporunda kum köpekbalıklarının Nisan-Mayıs aylarında Boncuk Koyu nda tespit edildiği bildirilmiştir. Ayrıca, yöre balıkçılarından elde edilen bilgiler ışığında, türün Çamlimanı, Akbük ve Andızlı koylarında da bulunduğu rapor edilmiştir. Payaşlıoğlu & Varol (2006), Boncuk Koyu nda, 1 Temmuz-1 Ağustos 2006 arasında, kum köpekbalığı koruma sahasını oluşturmuş ve geçici bir gözlem sistemi kurmuştur. Kurdukları 4 adet sabit sualtı kamerası ile 1500 saatten fazla görüntü alınmıştır. Bu görüntülerden 200 saati hareketli görüntü içerip, bunların içinde de köpekbalığı ile ilgili bir veri elde edilemediği bildirilmiştir. Bunun yanında, koya uyarı levhaları konulmuş ve koruma sahasını oluşturmak üzere 5 adet sarı şamandıra ile bölge belirlenmiştir. Ergun (2008) çalışmasında, ÖCKKB tarafından gerçekleştirilen, bölgenin koruma sahası oluşturulması projesinin yıllara yayılan geniş kapsamlı bir koruma ve gözlem projesi olarak planlanmasının önemini vurgulamıştır. 1

8 Bilecenoğlu (2008), Haziran 2008 tarihler arasında Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus) Koruma ve İzleme Projesi adlı çalışmasında, 85 serbest dalışta 125 kez köpekbalığı gözlemi yapıldığını bildirmiştir. Akça (2010), 2009 yılında Nisan-Eylül (Temmuz hariç) arasında gerçekleştirdikleri ve 39 gün ile 100 serbest dalış verisini kapsayan çalışmasında 57 dalışta 99 kez köpekbalığı gözlemlendiğini ve çalışma süresince toplamda 296 bireyin gözlemlendiğini belirtmiştir. 2

9 2. BONCUK KOYU KUM KÖPEKBALIĞININ İZLENMESİ ÇALIŞMASI HAKKINDA GENEL BİLGİLER 2.1. Çalışmanın Amaçları Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus) nın İzlenmesi başlıklı çalışmanın temel amaçları şunlardır: - Yerinde gözlemler yapılarak C. plumbeus türünün çalışma bölgesindeki varlığının ve alan kullanımı verilerinin saptanması, - Kum köpekbalığı popülasyonunu tehdit eden muhtemel faktörlerin belirlenmesi, - Bölgede yapılan fotoğraf ve video çekimlerinden bir döküm oluşturulması Metodoloji Çalışma kapsamında elde edilen veri, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen Türkiye nin Deniz ve Kıyı Alanlarının Güçlendirilmesi projesi kapsamında, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi bilimsel ekibince, Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu nda Kum Köpekbalıklarının İzlenmesi isimli çalışma ile toplanmıştır. Bölgedeki araştırmalar, 2012 yılı boyunca gerçekleştirilen 21 haftalık (12 Mayıs-28 Eylül arası), haftada bir günden 21 gün (Mayıs: 3 gün; Haziran: 5 gün; Temmuz: 4 gün; Ağustos: 5 gün; Eylül: 4 gün) olarak planlanan arazi çalışmalarından ve 105 adet serbest dalıştan elde edilen veriyi içermektedir. (Tablo 2.1). Sualtı gözlemleri, Boncuk Koyu nun kuzey kısmına 2006 yılında Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı (OCKKB) tarafından yerleştirilen üç (ilk yerleştirildiğinde beş şamandıra varken, çeşitli nedenlerden dolayı üç şamandıra kalmış) şamandıra ile sınırlanan alan içerisinde (Şekil 2.1) gerçekleştirilmiştir. Tablo 2.1. İzleme Çalışması Programı Dalış Tarihi Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül

10 Gözlemlerde sadece serbest dalış malzemeleri (maske, palet, şnorkel) kullanılmıştır. Gözlemler, iki kişilik ekiplerle, sabah den başlayarak 12:00 ye kadar her saat başı başlanıp 50 dakikayı geçmeyecek şekilde, yüzeyden ve köpekbalıklarını tedirgin etmemek için koyun kuzey duvarına oldukça yakın yüzerek yapılmıştır (Şekil 2.2). Tüm gözlemler kıyıdan başlamış ve koyun en batısındaki şamandıraya doğru sadece tek hat boyunca veri toplanmıştır. Dönüş esnasında kum köpekbalığı bireyleri gözlenmiş olsa bile değerlendirmeye alınmamıştır. Köpekbalığı birey veya bireylerine rastlandığında su yüzeyinde sabit durulup, sualtında yazılabilir tahtalara birey sayısı, gözlem zamanı ve hangi şamandıralar arasında gözlendiği not edilmiştir (Şekil 2.3a ve b). Sualtında kum köpekbalıklarının boylarını saptamak mümkün olamamış, ancak daha önceki çalışmaların sonuçlarına dayanılarak total boyları >150 cm olarak tahmin edilen bireylerin, eşeysel olgunluğa ulaşmış oldukları varsayılmıştır. İki veya daha fazla kum köpekbalığının bir arada bulunuşu, grup olarak değerlendirilmiştir. Dalışlar esnasında dalış eşlerinden biri de gözlenen köpekbalığı bireylerini fotoğraflamaya çalışmıştır. Su parametreleri (temperatür, tuzluluk, çözünmüş oksijen ve ph) YSI marka çoklu ölçüm cihazı ile ölçülüp, kayıt edilmiştir (Şekil 2.4). Köpekbalıklarının, çalışma bölgesindeki alan kullanımlarını analiz edebilmek için, şamandıralardan oluşan hat Şekil 2.5 te görüldüğü gibi kıyıdan açığa doğru K5, K4, K3, K2 ve K1 şeklinde (Bilecenoğlu 2008 e göre) parsellere ayrılmıştır. Burada K5, kıyıdan itibaren batı yönündeki ilk şamandıraya kadar olan bölgeyi içermektedir. Diğer ardışık şamandıralarda da aynı mantıkla kodlama yapılmıştır. Boncuk Koyu nda kum köpekbalıklarını tehdit edebilecek muhtemel faktörler araştırmalar esnasında tespit edilmeye çalışılmıştır. Gözlemler yapılırken, gözlem yapan ekipler; karadan çalışma alanını ve araştırmacıları izleyen kişi, alandaki her türlü olumsuz gözetimlerini not etmişlerdir. 4

11 Şekil 2.1. Koruma alanında sağlam kalan 3 şamandıra. Şekil 2.2. Gözlem dalışı hazırlığı (Fotoğraf K. GÜRBÜZ). 5

12 Şekil 2.3a. Gözlem verilerinin kayıt edilmesi. Şekil 2.3b. Fotoğraflama. 6

13 Şekil 2.4. Su parametrelerinin ölçümü ve kayıt edilmesi (Fotoğraf K. GÜRBÜZ). Şekil 2.5. İzleme çalışmasında kullanılan parsel sistemi (PO, G1 ve G2 hariç) (Bilecenoğlu, 2008 den alınmıştır). 7

14 3. SONUÇLAR ve TARTIŞMA Boncuk Koyu nda günde 5 saatten (1 er saatlik gözlemler olmak üzere) 21 günlük arazi çalışmasında 105 serbest dalış gerçekleştirilmiş, tek veya küçük gruplar halinde olmak üzere 49 kez kum köpekbalığı gözlemi yapılmıştır. 105 gözlem dalışının 27 sinde kum köpekbalıklarına rastlanmış, 78 dalışta ise hiç köpekbalığı gözlenmemiştir. Tüm çalışma dönemi boyunca toplam 93 birey gözlenmiştir. Ancak bu sayı alanda bulunan kum köpekbalıklarının tam sayısını sağlıklı biçimde gösteren bir veri değildir. Bu 93 birey içinde tekrarlı olarak sayılmış kum köpekbalığı olma olasılığı yüksektir. Bu nedenle, Boncuk Koyu nda bulunan kum köpekbalıklarının sayısını ortaya çıkaracak çalışmalara (markalamayeniden salma gibi) acilen ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm bireyler arasında 2 köpekbalığının boyu 150 cm total boydan daha küçük olup, geri kalan bireyler ergin dişi ve erkeklerden oluşmaktadır (>150 cm). Mayıs ayında başlayan köpekbalığı gözlemleri Haziran sonunda azalmış, Temmuz da ise tekrar artış göstermiştir (Şekil 3.1). Temmuz daki artış ilgi çeken bir durumdur. Daha önceki çalışmalarda Temmuz ayını içeren bir çalışma olmadığı görülmüştür (ÖÇK, 2006; Bilecenoğlu, 2008; Akça, 2010). Temmuz ayında yapılan bir çalışmada ise (Payaslıoğlu & Varol, 2006) hiç köpekbalığı gözlemi yoktur. Ağustos ayında ise gözlemlenen köpek balığı sayısı sadece 3 olup Eylül ayında bu sayı 10 a ulaşmıştır. Bu çalışmanın Temmuz ayını içeren verisinde havanın çok sert olduğu ve koyun çok dalgalı olduğu tarihindeki arazi çalışmasında hiçbir köpekbalığına rastlanmamıştır. Çalışmanın son arazisi olan tarihinde ise bizleri de şaşırtan biçimde Ağustos ayına nazaran artan sayılarda ve gruplar halinde sadece K5 te köpekbalığı gözlemleri olmuştur. Sadece kıyıya en yakın alanda yapılan bu son gözlemler ile ilgili olarak akla gelen açıklama şu olabilir. Boncuk Koyu nda bu dönemde bulunan günü birlik tekne turları (yasak olmasına karşın alana girme ve şamandıralara bağlanma gözlenmiştir), kampçılar ve piknikçilerin azalması (özellikle sabah saatlerinde K5 bölgesinde yüzenlere rastlanılmıştır) köpekbalıkları üzerindeki olası baskı/rahatsızlığı azaltmış olabilir. Bu şekilde köpekbalıkları bu alanı daha önceki gözlemlere nazaran daha fazla kullanmış olabilir. Son 2 gözlemde (21 ve 28 Eylül 2012) gruplar halinde görülen köpekbalıkları tekli bireylerin gözlemlerinde olduğu gibi kaçma eğiliminde bulunmamışlar, dalıcıların etrafında bir süre dolanarak gözden kaybolmuşlardır. Genelde önceki gözlemlerde kum köpekbalıkları varlığımızdan rahatsız olmuş ve hemen derine kaçma eğilimi sergilemiştir. Temmuzun son gözleminde ise temas kurulduktan hemen sonra kum köpekbalıkları alanı terk etmemiş, alanlarında kalmıştır. Hatta karınları şiş olan dişi bireylerin 8

15 sıklıkla alanlarında kalarak karınlarını kayalık duvara sürttükleri gözlenmiştir. Ayrıca, ilk kez çiftleşme davranışını andıran bir veri de bu gözlem sırasında izlenmiştir. K3 te kayalık duvarın hemen altında boyu 2 metreye yakın karnı şiş (muhtemelen hamile) bir dişiyi, ondan daha küçük boya sahip bir erkek birey gelerek dişinin sağ pektoral yüzgecinden ısırmış ve kısa bir süre onu zorlamıştır. Kum köpekbalığı gözlemleri sabah erken saatlerde yoğunlaşmakta olup, gün içinde azalan bir eğilim takip etmiştir. Gözlemlerin %84.3 ü sabah 07:00 10:00 saatleri arasında gerçekleşmiştir. Saat 09:00-09:59 arasında en düşük seviyede kalan gözlemlerin saat 10:00 dan itibaren tekrar arttığı ortaya çıkmıştır (Şekil 3.2). Alan kullanımına bakıldığında en çok kum köpekbalığı gözlemi K4 te yapılmıştır (%26.9). Bunu K3 (%25.8), K2 (%22.6), K5 (%12.9) ve K1 (%11.8) izlemiştir (Şekil 3.3). Gözlemlerin %75.3 ünü K4, K3 ve K2 de yapılan gözlemler oluşturmuştur. Hava ve deniz şartlarının gözlemlerde önemi olduğunu işaret eden bir ipucu yakalamış olabileceğimizi düşünüyoruz tarihinde fırtınamsı bir hava, gök gürültülü sağanak yağış vardı ve deniz oldukça dalgalıydı. Bu tarihten 1 hafta önce ve sonra köpekbalığı gözlemi yapıldığı halde, bu fırtınalı günde tek bir köpekbalığı gözlemi olmadı. Benzer bir biçimde havanın açık ancak rüzgârın şiddetli ve denizin oldukça dalgalı olduğu 22, 29 Haziran ve 02 Temmuz 2012 tarihli gözlemlerde de tek bir köpekbalığına bile rastlanmadı. Bu durum için dalgalı denizin kayalık alanda çıkardığı gürültü ve sesin köpekbalıklarını rahatsız ettiği ve bu nedenle böyle havalarda köpekbalıklarının daha derin suları tercih ettiğini düşünebiliriz. Bu duruma benzer biçimde öncelikli çalışmalarda da öğleden sonra yapılan gözlem sayısında belirgin bir düşüş hatta gözlem olmadığı belirtilmektedir. Koyun belirgin bir özelliği öğlenden sonra hakim rüzgarı tam batıdan alarak denizin dalgalanmasıdır. 21 haftalık periyoda yayılan 21 günlük çalışma süresince hiç doğum, yeni doğan veya yavru gözlenmemiştir. Önceki çalışmalardan da alanda yeni doğan köpekbalığına ilişkin bir gözlem olmadığı anlaşılmaktadır. Gözlemlerin şamandıralar ile korunan alanın kaya duvarına yakın kısmında yapıldığı dikkate alınırsa yeni doğanların bu alanı kullanmayı tercih etmedikleri izlenimi öne çıkmıştır. Bunun yanında Haziran ayında Gökova Körfezi nde avlanan bir balıkçının ağına yakalanan yaklaşık 100 cm boya sahip olduğu bildirilen bir kum köpekbalığı yavrusunun (Şekil 3.4) varlığı, en azından yavruların körfezin başka taraflarını tercih ettiğini düşündürmektedir. Daha önceki çalışmalarda gözlenen ergin dişi ve erkek bireylerde çiftleşme davranışı gözlenmediği bildirilmiştir tarihinde K3 te, 08:00-08:59 periyodunda yapılan bir gözlemde boyu 2 metreye yakın karnı şiş (muhtemelen hamile) bir 9

16 dişi, ondan daha küçük boya sahip bir erkek birey tarafından sağ pektoral yüzgecinden ısırılmış ve kısa bir süre erkek tarafından taciz edilmiştir. Bu gözlem bize çiftleşme davranışını anımsatmıştır. Çalışma süresince yüzey suyu sıcaklıkları Mayıs ta ºC (20.2 ± 0.4ºC), Haziran da ºC (23.3 ± 1.1ºC), Temmuz da ºC (23.5 ± 0.2ºC), Ağustos ta ºC (26.6 ± 0.3ºC) ve Eylül de ºC (24.8 ± 0.5ºC) arasında değişim göstermiştir. Ancak ölçümü yapılan su parametreleri ile kum köpekbalıkları arasında bir ilişki şu an için incelenmemiştir. Daha uzun süreli bir çalışma planlandığında bu veri tabanının kullanılması önemli olabilir. 10

17 Şekil 3.1. Çalışma yapılan aylara göre kum köpekbalığı gözlem sayılarının değişimi Şekil 3.2. Gözlem saatlerine göre kum köpekbalığı gözlem sayılarının değişimi. 11

18 Şekil 3.3. Kum köpekbalıklarının alan kullanımı. Şekil 3.4. Tesadüfen yakalanmış ve yaklaşık 100 cm boya sahip olduğu bildirilen kum köpekbalığı bireyi (SS Akyaka Balıkçı Kooperatifi, Fotoğraf N. GÜLŞAHİN). 12

19 4. GÖZLENEN OLUMSUZLUKLAR Daha önceki raporlarda Boncuk Koyu ve kum köpekbalığı için şu tehditler bildirilmiştir: Katı Atıklar (ÖÇK, 2006), özellikle teknelerden bırakılan pis su (sintine) nedeniyle oluşan kirlilik (Bilecenoğlu, 2008; Akça, 2010), Amatör Kıyı Balıkçılığı (Bilecenoğlu, 2008, Akça, 2010), Balıkçılık (ÖÇK 2006), Dalış Okulları ve Bölge Sakinleri (ÖÇK, 2006), Tekne Turları (ÖÇK, 2006), Zıpkınla Avcılık (ÖÇK, 2006). Bu izleme çalışması süresince de daha önceden rapor edilmiş olan ve olası tehdit unsurları da düzenli olarak izlenmeye ve kayıt altına alınmaya çalışılmıştır. Bu çalışma süresince de maalesef daha önceki çalışmalarda gözlenen tehditlere rastlanılmıştır: İllegal Balıkçılık: Koruma alanı içinde (şamandıra ile korunan alan) illegal balıkçılık yapıldığı gözlenmiştir. Bu alana bırakılan ağa ait bir parça kayalık alanda dolanmış biçimde durmaktadır (Resim 4.1). Dahası, tarihinde yapılan izleme çalışmasında K1 bölgesine bırakılmış yaklaşık 100 metre uzunluğunda bir ağ bulunmuş (Resim 4.2), ağ hemen oradan toplanarak Sahil Güvenlik e ihbar yapılmıştır. Bu alana özel bir tekne ve görevli tahsis edilmesinin bu gibi illegal olayları caydıracağı düşünülmektedir. Amatör Balıkçılık: Gerek bilgilendirme panolarının artık sahilde olmayışından, gerekse oraya tatil amaçlı gelen insanların heyecanından, zaman zaman bu insanların K5 alanına kıyıdan olta atarak balık avlamaya çalıştığı gözlenmiştir. Bunun yanı sıra gözlem alanında K3 şamandırası hizasında kıyıdan olta atmakta olan 1 kişi (Resim 4.3), yine aynı bölgede deniz dibinde bir adet el oltası (Resim 4.4a, b ve c) ve koy içinde sırtı diye tabir edilen avcılık yöntemini yapan amatör balıkçılar (Resim 4.5) tespit edilmiştir. Bu gibi durumlarda bilimsel ekip hemen gerekli müdahaleyi yaparak hem uyarma hem de bilgilendirme ile bu insanları oradan uzaklaştırmıştır. Özel kampın işletmecileri bu gibi kişileri gördüğünde hemen uyarmaktadır. Koyun sahil kısmına (daha önce konuşlanan uyarı levhası artık yok) ve kampın çeşitli yerlerine uygun bilgilendirme ve uyarı levhalarının asılması öncelikli işlerden biri olarak dikkate alınmalıdır. Tekne Turları: Boncuk Koyu tekne turlarının rotası üzerinde olan bir konumdadır. Bu nedenle de zaman zaman tekne turlarının koya yaklaştığı daha önceki çalışmalarda da bildirilmiştir tarihinde yapılan gözlem çalışmasında bir teken turu şamandıralar ile korunan alan içerisine girerek yaklaşık 15 dk boyunca alanda kalmıştır (Resim 4.6). Kıyıdan gerekli uyarılar yapılmış, ancak tekne ısrarla alanda kalmaya devam etmiştir. Bunun üzerine jandarmaya haber verilerek alana gelmesi sağlanmış ve jandarmanın megafonu ile uyarı tekrarlanarak teknenin alandan çıkması sağlanmıştır. Bu alana özel bir tekne ve görevli 13

20 tahsis edilmesinin bu gibi illegal olayları caydıracağı düşünülmektedir. Ayrıca alanda ilk konuşlandığında 5 tane olan şamandıralardan sadece 3 ü bugün alanda durmaktadır. Bu şamandıralar üzerindeki uyarı yazıları da ya zarar görmüş ya da silinmiştir. Yani bakıldığında artık şamandıraların uyarı görevini yapmadığı anlaşılmaktadır. En kısa zamanda bu şamandıraların da elden geçirilerek eksik olanların yeniden konuşlandırılması, var olanların boyanması ve uyarı levhalarının yerleştirilmesi önemlidir. Katı atıklar: Koruma alanında gerek sahile gerekse koruma alanı içerisinde çok miktarda katı atık madde gözlenmiştir (Resim 4.7 ve 4.8). Sezon dışı zamanda sahilde katı atıklar yığılmaktadır. Sezonda ise kamp çalışanları her sabah sahili temizlemekte ve bu çöp malzemeyi uzaklaştırmaktadır. Pis Su Bırakımı: tarihli arazi çalışmasında açıktan geçen bir yelkenlinin pis su (sintine) bıraktığı gözlenmiştir (Resim ). Sintine ancak K4 bölgesinde gözlenebilmiş hemen sudan çıkılmış ve fotoğraflama yapılmıştır. Bu durum ile ilgili ihbar Sahil Güvenlik birimlerine yapılmıştır. Bunların dışında, özellikle kampa gelen yabancı turistlerin sabahın erken saatlerinde K5 bölgesinde yüzdüğü gözlenmiştir (Resim 4.13). Gerekli uyarılar yapılmıştır. İlginç olarak yüzen kişi burayı özellikle yüzme alanı olarak seçtiğini, çünkü burasının yüzme için iyi bir parkur olduğunu, şamandıraya kadar yüzdüğünü, orada dinlenip tekrar geri döndüğünü bildirmiştir tarihinde yapılan gözlem çalışmasında ise Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi nden bir grup personel ve misafirlerinin koruma alanında 05:30 07:00 arasında dalış yaptığı ve kum köpekbalığı gözlemlediği görülmüştür. İzinlerinin olup olmadığı konusunda yaptığımız sohbette izinlerinin olduğu konusunda beyanları olmuştur. 14

21 Resim 4.1. Alana bırakılan ağa ait bir parça. Resim 4.2. K1 bölgesine bırakılmış uzatma ağı. 15

22 Resim 4.3. K3 te olta atan amatör balıkçı. 16

23 Resim 4.4a. K3 te bulunan el oltası. Resim 4.4b. K3 te bulunan el oltası ve ucundaki yem (ekmek). 17

24 Resim 4.4c. K3 te bulunan el oltası çıkarıldı. 18

25 Resim 4.5. Koyda amatör avcılık (sırtı çekimi). 19

26 Resim 4.6. Koruma alanına giren gezi teknesi. Resim 4.7. K5 bölgesinde katı atık (lastik). 20

27 Resim 4.8. Koruma alanında sıklıkla gözlenen katı atıklar (poşetller). Resim 4.9. Pis su (sintine) boşaltılması. 21

28 Resim Pis su (sintine) boşaltılması. Resim Pis su (sintine) boşaltılması. 22

29 Resim Pis su (sintine) boşaltılması. Resim K5 bölgesinde yüzen bir kişi (ilerideki sarı nokta). 23

30 5. ÖNERİLER Koruma altına alınmasındaki anahtar tür olan kum köpekbalığı için önemli ve kritik bir alan olmasının yanında, sahip olduğu biyolojik çeşitlilik, ekolojik önem, ve hatta akılcı biçimde yönetilebilirse eko-turizm potansiyeli açısından Boncuk Koyu dikkatle izlenmesi gereken bir alandır. Bu nedenle öncelikli olarak yapılması önerilen planlama ve çalışmalar şu şekilde önerilebilir: 1. Köpekbalıklarının aylara göre istatistiklerinin tutulması Önceki çalışmaların incelenmesinde koyda kum köpekbalıkları ile ilgili yapılan çalışmaların genelde periyodik (kum köpekbalığının üreme dönemi olduğu düşünülen çoğunlukla ilkbahar sonu yaz başı şeklinde) olarak yapıldığı ve sınırlı bir veriyi içerdiği görülmüştür. Bölgede şu ana kadar yapılan en uzun çalışma Akça (2010) tarafından Nisan-Eylül 2009 periyodunu kapsayan 5 aylık, dilimi, 39 günlük veriyi kapsamaktadır. Bu çalışmalar kum köpekbalığının bu koya sadece yılın belirli bir zamanında mı geldiği yoksa koyu sürekli olarak mı kullandığı konusunda net bir veri sunamamaktadır. Bu sorunun cevabının ortaya konabilmesi için ilk olarak koyun en az 12 ay süren bir çalışma ile izlenmesi gerekliliği şiddetle önerilmektedir. 2. Ergin ve yavru köpekbalıklarının tespiti ve sayısı, Ne bu izleme çalışması sırasında ne de önceki çalışmalarda alanda doğum veya yenidoğan köpekbalığına ilişkin bir gözlem olmamıştır. Gözlemlerin şamandıralar ile korunan alanın kaya duvarına yakın kısmında yapıldığı dikkate alınırsa, ya ergin köpekbalıkları bu kısmı sadece gezinti veya beslenme alanı olarak kullanmakta, yenidoğanlar bu alanı hiç kullanmamaktadır ya da üreme koyun derin kısımlarında olmaktadır. Bu nedenle koyun 12 ay sürekli izlenmesi ve derin kısımlarının da sualtı gözlem kamerası ile araştırılması büyük önem arz etmektedir. Koyda kaç köpekbalığının bulunduğunun ortaya konması da öncelikli konulardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu amaçla bir markalama-yeniden salma çalışması önerilebilir. 3. Bölgede diğer yerlerde köpekbalıklarının görüldüğü yerlerin tespiti, Gökova Körfezi nde sürekli araştırma yapan bir ekibin veri toplaması bu başlık için oldukça önemlidir. Bunun yanında, Gökova Körfezi ndeki balıkçılar önemli bir paydaşıdır. Bu nedenle bu paydaşlar ile oluşturulacak bir geri bildirim mekanizmasının sürekli işletilmesi ile bölgede kum köpekbalığı (veya diğer köpekbalığı türleri) ile ilgili geniş bir dağılım haritası oluşturulabilir. 24

31 4. Deniz suyu sıcaklık, tuzluluk, görüntü, akıntı vs. bilgilerinin toplanması, Uzun süreli tutulan bu gibi veriler, kum köpekbalığının zamana ve mekana bağlı değişimi ile birlikte örtüştürüldüğünde birçok sorunun cevabı olabilecek bir resmin bütünü ortaya konabilir. 5. Fotoğraf ve video ile görüntü arşivinin oluşturulması, 6. Uyarı levhalarının ve kopan şamandıraların yeniden konulması ve kamp alanı içinde daha fazla görsel materyal konuşlandırılması, 7. Eko-turizm olanaklarının araştırılması 25

32 KAYNAKÇA Akça, N. (2010). Boncuk Koyu ndaki (Gökova Körfezi) Carcharhinus plumbeus (Nardo, 1827) Türünün Biyoekolojisi Üzerine Sualtı Gözlemleri. T.C. Adnan Menderes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı BİY-YL , Aydın, 45 sayfa. Bilecenoğlu, M. (2008). Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus) Koruma ve İzleme Projesi. Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara, 32 s. Clo, S., de Sabata, E. (2004). In the sharks cradle. 8th European Elasmobranch Association Conference, October 2005, Zoological Society of London, (abstract). Ergün, G. (2008). Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı (Carcharhinus plumbeus) Koruma Sahası Oluşturulması ve Gözlem Sisteminin Kurulması Projesi. Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları VII. Ulusal Kongresi Bildiriler Kitabı, 1: ÖÇK (2006). Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesinin Kıyı ve Deniz Alanlarının Biyolojik Çeşitliliğinin Tespiti Final Raporu, Ankara, 504 sayfa. Öztürk, B. (2006). Save the sandbar sharks of Boncuk Bay, Turkey. Proceedings of the International Workshop on Mediterranean Cartilaginous Fish with Emphasis on Southern and Eastern Mediterranean. Turkish Marine Research Foundation, 23: Payaslıoğlu, M. & Varol, E. (2006). Boncuk Koyu Kum Köpekbalığı Koruma Sahası Oluşturulması ve Gözlem Sisteminin Kurulması Projesi 1.Faz (1 Temmuz Ağustos 2006) Sonuç Raporu, 21 sayfa. 26

33 EKLER 27

34 28

35 29